(iii)
ملک صاحب دے بقول انہاں قصیاں دا قصاولی ’’خادم کٹانا‘‘ اے۔۔۔ انہاں تاں صرف انہاں کوں ولا قصہ کیتے تہوں قصے وچ کتھائیں کتھائیں آدرش وادی ذاتی پیغامات توں علاوہ ’‘ ویمن رائٹس ‘‘ دے حق اچ ہک ادھ خط دا ٹکڑا وی مل ویندے۔ جیویں ’’قصے منارا‘‘ دا آخیری خط قصے وچ نہ وی ہووے ہاتاں قصہ مکمل ہا۔
پر اے سبھ گالھیں قصے دی روانی اچ کتھائیں رکاوٹ نئیں بنڑدیاں۔ بھلکہ زبان تے ملک صاحب دی دسترس او ڈھیر سارا مواد وی قصے وچ جذب کر گھندی اے جیڑھا ’’خادم کٹانا‘‘ نئیں جانڑدا۔ تے اصل وچ ایہو مواد ای قصے اچ قصے توں فالتو ہوندے۔ ملک صاحب دی زبان انتہائی سنگھری ہوئی تے روانی اچ اے۔۔۔
سوائے ’’’ گھاگھر ولھ‘‘ دے (جیندا راوی ارشاد امین اے) انہاں سنسکرت آمیز کھڑی زبان گھٹ ورتی اے ۔ ’’ناتھ جی‘‘اینجھاں کلاسک اے جیڑھا سرائیکی نثر کوں ’’تھبی لفظاں‘‘ توں علاوہ تاریخی لاشعور دی سمجھ دا موقع وی فراہم کریندے۔ ایندے وچ قصے دیاں او تمام خصوصیات موجود ان جنہاں کوں سنسکرت دے حوالے نال مطالعہ کر سگدے ہیں۔ رامائن ، مہابھارت ، کتھا سرت ساگر اَتے پُراناں وچ قصیاں دا پورا ہک جہان آباد اے۔ پنج تنتر ،کلیلہ و دمنہ ،ڈاہ شاہزادے۔۔۔۔ قصے دیاں کتنیاں پوتھیاں ان جنہاں وچ مقامی ثقافتاں راہیں انہاں دا لاشعور اَتے تاریخ ’’ہیرونال اوندا بقایا ادھا‘‘ پئی آندی اےجیندا مُنڈھ ویداں دے نگوڑیاں توں تھیا ہا۔
موہنجو داڑودی ٹھیکری آلا پشوپتی ۔۔۔ جڈن ‘‘شیوجی مہاراج‘‘ بنیا تاں پتہ لگیا جو او سبھ جھرمب، سنگھ چُوڑ اَتے راخس تاں اوندی اپنی اولاد اِن جنھاں کوں ماریں بناں نٹ ناگردا خطاب کتھاں ملن آلا ہا؟ ۔۔۔ ’’ویاس جی ‘‘ مہابھارت اچ اچانک ’’کرشن ‘‘ کوں دریافت نئیں کر گھندے بھلکہ ایں وسیبی دانش دا مُنڈھ رگ وید دے اَخیری منڈل توں تھی چکیا ہا، جیندے وچ ’’اوشا‘‘ اَتے ’’راتڑی‘‘ دیاں حمداں اِن۔۔۔ مقامی ثقافتاں راہیں ایں اَتے دم ، دیا ، دان دی بھوم ’’جاتکا سٹوریز‘‘ اچوں تھیندی بُدھ مت دا اعلان کریندی اے تاں کھلدے جو سورج توں علاوہ ’’چندر‘‘ اَتے ’’پانی‘‘ دی مادری وہیند ای آریاواں کو ایں بھوئیں نال ہمیشاں ہمیشاں جوڑ سگدی اے۔ برہمن دے مقابلے وچ گوتم بدھ ڈھیر بہتر جانڑدا ہا جو مقامیت ول میلان ای آریانواں دے ہتھوں تلوار چھک کے وڈی کشادگی دا باعث بن سگدے۔ بھلے ’’کالنگا‘‘ دی جنگ اچ ہک لکھ بندہ مار کے اشوک اعظم بدھ مت قبول کیتا تاں گوتم بدھ کوں موئیں وی ترائے سو ورھے تھی گئے ہن۔ تھی سگدے اپنے لوک تصوف راہیں ایہو ’’خادم کٹانا‘‘ ای اوں مقامیت اچوں قصے دا اجوکا میلان ہووے جیڑھی جاتکا کہانیاں اچوں ظاہر تھیندی اے۔
(iv)
’’ناتھ جی ‘‘ دے تقابل اچ ’’مہابھارت‘‘ کھیلجے تاں گمان جاپدے جو ’’ناتھ جی اتے بچہ حاجی‘‘ دے کردار جیویں ’’برہما جی ‘‘ اَتے ’’نارومنی‘‘ ہوون پر اینویں نئیں ’’ناتھ جی اتے بچہ حاجی ‘‘ دے پیراں ہیٹھ او زمین اے جیڑھی بانبھن دے دیولوک اچ موجود نئیں۔ سنسکرت اچ انہاں قصیاں دی اُٹھان دا ویلا مقامیت دا ویلا نئیں ہتھوں صفت در صفت دیوتاواں ، انہاں دی یُدھ در یُدھ فتوحات ، روپ در روپ ناریاں اَتے سنگھار در سنگھار انہاں دی جمالیات دا غلبہ اے۔ مقامی ثقافتاں راہیں ڈھیر اطمینان دی گالھ ’’مہابھارت‘‘ اچوں انہاں دے سانولے رنگ دی فتح ہئی ، جیڑھی کرشن دی شکل اچ ظاہر آن تھیندی اے۔ ’’گورکھ ناتھ‘‘ اگوں تلسی داس دا نروار بے معنی نئیں جو بالاخر ایں سئورگ دا ،دیولوک دا ناس ایندے اپنے ’’اندر‘‘ ہتھوں ای تھیونے جیڑھا بوشی کتے وانگوں تریمتیں دی بو چاون توں علاوہ اپنی مردانگی کتھائیں گُم کر چکیے ۔
ایں پاروں قصیاں دے عجائب گھر اچ سو سو جھوٹے کھاکے زمین اسمان کوں چیر کے انج کرن آلے دیوتا ، سمندر کوں پہاڑ نال نانگ ولیٹھ کے کھرک ڈیون آلی شکتی ،سوسو سال دے حمل ، لکھ لکھ سال دیاں عمراں ، ست ست سوپیر، پنج پنج سو اکھیں ۔۔۔ وغیرہ جیہاں اے سارا مواد تلی واٹواں نئیں ہتھوں ہیرو دی اُساری دا عمل اے۔ جیڑھا بالاخر پیرو متھیس وانگوں دیوتاواں توں بھا چوری کرن اچ کامیاب تاں تھی ویندے ، پرولا ایں شکتی اچوں اوہا طاقت حاصل کر گھندے جیڑھی آدم زاد راہیں ممنوع اے۔ قصے کہانی دی روایت ایں منظر نگاری نال سیتی پئی اے۔ صفت در صفت اَتے شبیہہ در شبیہہ خطابت (اوریٹری)مبالغہ (ہائپر بول)اَت انہاں دیاں علامتاں استعارے دے جہاں اچوں بندے نال اوندی روحانی تشکیل دا مرحلہ ۔۔۔ بالاخر ہک نویں دور اچ قدم رکھدے جو کتھائیں ’’مہابھارت‘‘ آلی ’’کدرو‘‘ اَتے ’’ بنتی‘‘ سہاگن ڈُہاگن دے قصے آلیاں بھینیں تاں نئیں؟ گرڑ پُران آلا اُڈنا ڈٓائنوسارس مقامی ثقافتاں راہیں انہاں دے قصے دا ‘‘ گورکھ پکھی ‘‘ تاں نئیں ؟ ’’مہابھارت‘‘ دی ’’دروپدی‘‘ اَتے ’’رامائن ‘‘ دی ’’سیتا‘‘ کتھائیں اجوکی تریمت تاں نئیں؟ تھنب روٹیاں دا اَتے کُنا دال دا پیون آلا دیہہ کتھائیں رامائن آلے راون دا بھرا ‘‘کُنبھ کرن‘‘ تاں نئیں؟
قصے کہانیاں دا او سارا مواد جیڑھا برہمن دے حق اچ جمع کیتا گیا ہا او معلومات دی فراہم کرندے جیڑھیاں تاریخ دے علم اچوں غائب ان ۔ شیو جی مہاراج دے ’’ نندی ‘‘ توں ’’ناتھ جی‘‘ دے ’’ڈاند‘‘تئیں۔۔۔ بظاہر فرق تاں برہمن اَتے قصاولی دا فرق ہے پر ایہو فرق ای ایں بھوئیں نال اپنی سنجان راہیں انہاں قصیاں دا ولا قصہ آن کریندے جنہاں کوں منطقی ثبوت پسند کوڑ بتوڑ سمجھیندن پر مقامی ثقافتاں راہیں اے سبھ مواد انہاں دے روز دا یقین اے۔ ’’ناتھ جی‘‘ زبان دی سنگھارتا اَتے سماجی اصلاحی معلومات توں ودھ انہاں قصیاں دے را ئے دودا،رائے چنیسر ، رائے بھنگر، رائے دلو وغیرہ شامل ان۔ سومرا دوردیاں رومانی داستاناں وی اے یاد ڈویندن جو اے دور لٹریچر سانگے کتنا مطمئن اَتے امیر ہا۔ رجے کجے وسیب دی رجی کجی زبان دا آنند ’’ ناتھ جی‘‘ دے ہر صفحے تے موجود اے۔ اتے ایہو ای ایندا سبھ توں اُتم وصف اے۔
جاری اے۔۔۔۔
اے وی پڑھو:قصے کہانی دے سرسری مطالعے اچوں(3)۔۔۔اشولال
قصے کہانی دے سرسری مطالعے اچوں(2)۔۔۔اشولال
قصے کہانی دے سرسری مطالعے اچوں(1)۔۔۔اشولال
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر