قصے کہانی دے دریافت بندے کوں کئی زمانیاں توں خوش کریندی آندی اے۔ مقامی ثقافتاں راہیں تاں مزے دا اے ویلا شاعری دے غلبے اچوں تھی کراہیں لنگھدے ، جیکوں بورخیس دے لفظاں اچ نثر تئیں اپڑدیں اپڑدیں صدیاں درکار ہوندئین۔
قصے کہانی دی علامت در علامت ، استعارہ در استعارہ ،خطابت در خطابت، وعظ ، نصیحت، اصلاح ، حق حقوق وغیرہ جیہاں مواد ، سماجی ذمہ داری طور کھنڈدا آندے اَتے کہانی وچ ایہو مقام ای ایندا سبھ تو مشکل مقام ہوندے۔
کہانی وچ کہانی دے مزے توں علاوہ او ساری سنگھارتا کہانی توں ودھیک ہوندی اے ، جیندا تعلق استادانہ ہُنر مندی نال اے۔
معلومات کوں قصہ کہانی وچ کھنڈاون دی صلاحیت وی ایں ضمن اچ آندی اے۔ سدھی سامنھی حقیقتاں دی دنیا چونکہ آرٹ دی دنیا نئیں ہوندی سو کہانی نال تاریخ اتے واقعات دا تال میل باہرلا نئیں۔
کہانی دے اپنے اندر دی لوڑ اے جو قصہ کہانی تاں آپ ہک واقعہ اَتے تاریخ اے جینکوں ’’وابستہ ‘‘ رکھن دی مجبوری بادشاہ دی اپنی مجبوری اے کہانی دی نئیں۔
سو،ادبی توانائی ہک حد اگونہی سیاسی ضرورتاں دا ہتھیار نئیں بن سگدی ۔ لٹریری حقیقت نگاری اَتے سیاسی ذمہ داری ڈو مختلف گالھیں ان۔
تھوڑا صنعتی انقلاب دے پس منظر اچ ۔
ہُن تئیں قصے کہانی دا پچھانواں ’’گل گامش ‘‘ تئیں جھات مریندا اوں ہیرو دا پچھانواں ہئی جینکوں دیوتا دا اوتار آہدن۔ بے بہا طاقت اَتے اختیاراگوں قصے کہانی جیکوں آپ گھڑیا ہا۔ اٹھارہویں ، انویہویں صدی Out of this coal and iron complexبلآخر اوں اژدھا کوں وی دریافت کر گھندی اے جیڑھا ژُنگ دے لفظاں اچ ہیرونال ایندا بقایا ادھا ہا۔ اے دریافت اصل اچ اوں ننویں بندے دی دریافت ہئی جیندا کہیں قصے کہانی وچ کوئی ذکر نہ ہا ۔ بھلکہ ’’منتخب اقلیت دے لٹریچر‘‘ اچ کوئی حیثیت ای نہ ہئی ۔ صنعتی انقلاب دا موڑ کلاسیکل حقیقت نگاری دے مقابل وچ وکٹورین عہد دی اوں روشن خیالی کوں دریافت کریندے جیڑھی انکار اَتے شک تو شروع تھئی ہئی ۔ اے ہک اہم تدیلی دا پیغام ہا جو تاریخ اچ بندے دے رول کوں ننویں سروں طے کریجے۔ ایندے اثرات پوری مغربی تہذیب اچوں ظاہر تھیون لگ پئے ۔
The basic personality structure of western European men began to change at some time in the middle of the seventeenth century. The rise of individualism in the social and cultural spheres developed parallel with that of individualism of private enterprise in the economic sphere whereas, formerly, men had only existed as members of a social groups or gild, they began to be simply themselves. In an early Renaissance play, the characters are primarily conditioned by their social role. They are first and foremost kings, soldiers, priests, or courtiers. The later drama deals with real people. The novel, which as a mode of literary expression lends itself to the explorations of personal uniqueness, came to the fore. Music, which had been largely conventional, an expression of social rather than personal attitudes, lost its formality and began to take a new shape which led up to the colossal individualism of Beethoven and his successors. In all fields of art, formalism gave way to the individual, the strange, the exotic, and finally, the purely subjective, as we see it today. page -29
(The Social Psychology of industry. J.A.C Brown.) See also Leonard wolf’s “After the deluge”.
صنعتی انقلاب پچھوں تاریخ اچ فرد دی اے ننویں حیثیت ، لٹریچر وچ انہاں تجربات دا آغاز ہا۔ جیڑھے روایتی سماج اچ ایں توں پہلے ممنوعہ ہن ۔ فلابیر دی ’’میڈم بواری‘‘ تاں بیچ بازار اپنے کپڑے لہا ڈتے۔ ایں ننویں حقیقت نگاری دا آغاز اندھاری طوفان وانگوں تھیا۔
“Modern Industry, a colossal achievement which has changed the face of the world more in the past hundred years thanks in the previous thus and years.”. Page -36 Social Psychology of Industry
تیز رفتاری دے ایں مراق پرانے سوداگراں دے مقابلے اچ ترقی دے ناں تے اوں کالونیل ازم دی بنیاد رکھی جیڑھا مقامی ثقافتاں راہیں ننویں غلامی دا آغاز ہا۔ تے ایندے حق اچ پورا ہک فکری نظام وی اسار گھدا گیا۔
اے او ویلا ہا جڈاں ہک پاسوں ’’میڈم بواری کوں مقدمے دا سامنھا اے تاں ڈوجھے پاسے ہندوستان وچ 1857 دی اخیری مزاحمت پئی تھیندی اے۔ ’’ڈارون بھائی ‘‘ تاں بندی تلاش بھولوں تو شروع کیتی۔
بھائی کارل مارکس دی “The Capital”دی جلد تے ہک ادنی پرستار ولوں لکھ کے ڈارون بھائی کوں سلام پیش کیتا۔ ننویں حقیقت نگاری اگوں “Competition and ceaseless struggle were accepted as the fundamental laws of life.”
ویہویں صدی تئیں ڈو دہشتناک جنگاں پچھوں یقیناً اے یاداشت موجود ہئی جو صرف طاقتور ای ایں دنیا اچ جیون دا حق رکھدے “Survival for the Fittest” جھیئں راز کو طاقتور اپنے حق اچ ورتیابالکل اونویں جیویں ایں توں پہلے زور ور ورتیندا ہا۔
ویہویں صدی ،صنعتی انقلات دی مے مہابا ترقی اتے فشار سمیت جنگ عظم اول اتے انقلاب روس نال دو چار تھئی۔ منکرین دی تحریک دے تسلسل اچ انقلاب ایندا ننواں رومانس ہا۔
ادب راہیں سوشلسٹ حقیقت نگاری دا آغاز میکسم گورکی دے ایں سوال نال تھیا ہا جو ’’ دنیا دے ادیبو تساں کیندے نال او؟ ‘‘ ایندے جواب اچ بے شمار لٹریچر اتے لٹریری تنقید وجود اچ آئی جو ایں لکھن ٹھیک اے اَتے اوں لکھن ٹھیک نئیں۔
اے سبھ کوششاں وی اصل اچ چادر اَتے چار دیواری دی ننویں شکل ہن۔ بحث در بحث اسٹڈی سرکلز وچ رسالیاں ، اخباراں وچ لکھن دی اخلاقیات ننویں سروں طے تھیون لگ پئی ۔ کل تئیں جینکوں لکھن والے دی کمٹمنٹ آکھیا ویندا ہا وابستہ ادب دے رومانی تحرک کارن آدرش وادی ادب دا وڈا نقیب ترقی پسند تحریک کوں آکھیا ویندے۔۔۔ ۔
ڈوجھی وڈی جنگ پچھوں کالونیل ازم دا ڈھانچہ ترٹیا تاں ادیباں راہیں سوشلسٹ حقیقت نگاری ہک پاپولر میلان ہا۔ ایندے ودھارے سانگے ڈھیر سارے دبستان ، ان گنت تنظیماں ، تحریکاں اتے ’’دائرے‘‘وجود اچ آون لگ پئے۔ پر اے ساریاں کوششاں وی ادب اچ پروپیگنڈے توں اچیری عزت حاصل کرن وچ ناکام ریہاں ۔
قرۃ العین حیدر دا ’’آخر شب کے ہم سفر‘‘ ایندا چھیکڑی سین ہا۔ ’’میکسم گورکی‘‘ دا ہیرو ’’پاویل ولاسوف ‘‘ ما دیاں کروڑاں کاپیاں اچ ترجمہ تھی کراہیں وی انقلاب دے رومانس کو قائم نہ رکھ سگیا۔ دستو فسکی دے لفظاں اچ اے آدرش وادی حقیقت نگاری محض سطحی اَتے بڈی ہوندی اے۔ چھڑا پروپیگنڈے دا امکان جیڑھا انقلابی ، مذہبی اَتے قومی فضیلتاں پاروں اپنے مقصد اَتے آئیڈلز توں ودھ کجھ ڈیکھ نئیں سگدا۔ (ایندے وچ او سارا مزاحمتی ادب وی شامل ہوونا چاہیدے جیڑھا مقدس جہاد دے ناں تے وجود اچ آندے) انت ’’گوگول‘‘ دے ’’اوورکوٹ‘‘ اچوں نکھتے ادیباں (ٹالسٹائی، ترگنیف ، دستو فسکی۔۔۔) دی شاندار روایت انقلاب توں باد ’’چنیگیز آئیتما توف ‘‘اَتے ’’رسول حمزہ توف ‘‘توں وڈے ادیب پیدا نہ کرسگی۔
ترقی پسند اے انقلاب شودا ’’سولزے نیتسن ‘‘ تاں دور دی گالھ اے چھڑا ’’ڈاکٹر ژواگو‘‘ کنوں ٹرکیا کھڑا ہا۔ ایندا سارا رومانس ’’دارو رسن دی ازمائش ’’قافلہ شہیداں دا ‘‘اور ’’چراغ جلتا رہا‘‘۔۔۔ جھیئں مزاحمت اَتے جدوجہد ہا۔ اے سارا انقلابی ادب وی کتھائیں ترقی دے ناں تے ’’داستان مجادہ‘‘ دا ای ننواں ایڈیشن ہا۔ انہاں وچوں ’’شولوخوف‘‘ دا ناں محض ’’اور ڈان بہتا رہا‘‘ دی وجہ توں زندہ رہ گیا۔ ویسے وی اوں توں بہتر قازقاں دے گھوڑیاں کوں کون جانڑدا ہا؟ پوری دنیا وچ نظریاتی کشمکش انقلاب اَتے مزاحمت دا اے دور لٹریچر اچ مواد دی چھان بین راہیں محدود اَتے سطحی ہا۔ شاید ایں پاروں روسی کہانی دی او زبردست روایت اگھاں نہ ودھ سگی۔ جیندا آغاز ’’چیخوف‘‘ کیتا ہا۔ فرانس اچ ’’موپساں ‘‘ اتے امریکہ وچ “O, Henry”اوں شارٹ سٹوری دے بانی ان جیڑھی اجاں تئیں لکھی ویندی پئی اے۔
جاری ہے۔۔۔۔۔
یہ بھی پڑھیے
”کوئی خواب میکوں اُدھارا نہ ݙیویں“ (وسیب یاترا :12)||سعید خاور
”بدن دی بھوئیں تے مُونجھ دا متام“ (وسیب یاترا :11)||سعید خاور
””سندھو سکرات وِچ اے“ (وسیب یاترا :10)||سعید خاور