اشولال دی شاعری ،ماحولیاتی پڑھت (8)۔۔۔یوسف نون۔۔۔

ما بعد نو آبادیات، استعماریت دے ماحولیاتی اثرات:

            ماحولیاتی تے ما بعد نو آبادیاتی ڈٖوہائیں شعبے ہک ڈٖوجھے دی تفہیم وچ بٖہوں امداد کریندن۔ ایہ ڈٖوہیں مکتب فکر معاصر ادبی مطالعات دے فعال شعبے ہن۔ بد قسمتی نال انہاں وچ کار اتبار دا رشتہ نئیں لبھیا گٖیا۔ ما بعد نو آبادیات دے نقاداں ماحولیات ول بٖہوں گھٹ توجہ کیتی ہے۔ بھانویں ما بعد نو آبادیاتی تناظر ہووے یا موجودہ استعماریت یا سرمایہ داریت انہاں دے ماحولیات اتے بٖہوں گوڑھے اثرات ہن۔ ما بعد نو آبادیات ہووے یا ول استعماریت اے ڈٖوہائیں ”دوغلی جنسیت“ (Hybridity)تے ”رلی ملی“/ ”مخلوط ثقافت“ ول میلان رکھدن۔ جیڑھے ماحولیاتی ناقدین ہن ایہ تاریخی طور تے خالص جنسیت تے خالص ثقافت اتے زور ڈٖیندن۔ ماحولیات دا سارا زور خالص پن دے کلامیاں اُتے دے کنوارے پن (Virginwilderness)تے غیر منظم جاہیں دے بچاؤ اُتے ہوندے۔ ما بعد نو آبادیات تے استعماریت ادب کوں کھینڈیر تے وسیع پیمانے تے گھن ویندی ہے، جبکہ ماحولیات مقامی ادب کوں اولیت ڈٖیندی ہے۔ ما بعد نو آبادیاتی تے استعماری رویئے آفاقی تے بین الاقوامی روئیاں دی حمایت کریندن۔ ایہ ڈٖوہیں بٖہوں ویلے قومیت پرستی کوں ہدف تنقید بنْیندن۔ ماحولیاتی تنقید قوم پرستی تے مقامیت نال جڑی ہے۔ (۰۱) جڈٖاں انگریز ایں خطے کوں آپنْی نو آبادیات بنْائے تاں اوں اساڈٖے وسیب دی وسوں کوں برباد کیتے، کئی جنگلی حیاتیات دا شکار کر تے اوکوں مکا سَٹے۔ اتھوں درخت کپ کپ کے جہازاں دے لَڈٖ کے سَت سمندر پار پجٖائے۔ بیراج بنْا کے، اساڈٖے دریاواں کوں ونڈ کے نہراں کڈھ کراہیں زراعت کوں ودھارا ڈٖے آپنْے اناج تے زر مبادلہ دیاں ضرورتاں پوریاں کِیتن۔ انگریز ایں بھوئیں تے سستی کپاہ رہویندا رہے، تے اوں کپاہ کوں آپنْے ملک وچ کپڑا بنْا تے ولدا ہندوستان تے بٖیاں ملکاں کوں مہنگا ویچیندا رہ گٖئے۔ انگریزاں اتھاں آ کراہیں اساڈٖے فطری باغ تے جنگل برباد کیتن، پر او آپنْیاں میماں واسطے کمپنی باغ بنْا گٖئین، جیڑھے اجٖ وی کہیں نا کہیں شکل وچ موجود ہن۔ کمپنی باغ اساڈٖے نال تھئے ہوئے دروہ دی علامت ہن۔ نو آبادیات دے اثرات اشو لال ما بعد نو آبادیات دے دور وچ ونجٖ گٖولین ہن۔

انہاں کمپنی باغ دے پکھیاں توں

ایہا گٖالھ ولا کوئی پچھ ڈٖیوے

کیہڑے صاحب نال سلامیاں وچ

ونْ وٹے ہن رُت وٹی نئیں

اجٖاں درد اکھیندا ثابت ہے

اَجٖاں پیڑ پرانْی کھٹی نئیں

ہک دھاڑ پچھانویں ڈھاڑ پئی

نویاں چھاونْیاں مل کے پیندی ہے

کئی سالاں توں وسوں راوے دی

اونویں پُھل پئی نیلے چیندی ہے

                                                                                                                 (ملتان دی اڈٖیل)

            سندھ دریا دی ایہ وادی ہر دور وچ ساوی سوکھی تے خوش حال رہی ہے۔ ایں دھرتی تے ہر دور وچ دَھنْ مال، روہی راوا آباد تے شادر ہن۔ بٖاہر دیاں طاقتاں مقامی بندے کوں وی غلام بنْائے تے ایندی وسوں کوں وی برباد کیتے نئیں۔ ایں وسوں دا بندہ ہمیش فطرت نال جڑیا رہے، اوں کڈٖاہیں شدت دا راہ نئیں پکڑیا۔ فطرت نال جڑ کے رہونْ ای اوندی وڈٖی مزاحمت ہے۔

سُنْدے ہیں کوئی فوجاں لتھیئن/ راجاں تاجاں والیاں

کوٹ فصیلاں اُتے نچدن/ ہَنے گھوڑے سانگاں

بھاہ اشادی جھالر وچوں / چھنْدن دھاڑ پچھانویں / چن دی چودھر ڈٖاہڈیاں لیکھے

رات اساڈٖے نانویں / سرمیاں سیتی ساول ساکن/ دھرتی دھرم چھیڑایا

ساکوں ساڈٖی آپنْی مٹی/ پکھی واس بنْایا…… اساں ڈٖاند وساکھیاں والے

ماریے گٖئے بے خوندے/ زوروراں دے ہتھوں ساڈٖیاں / وسیاں شہر اموندھے

اساں وی جے ہَل دی اوڑ اِچ/ چا بارود رہیندے

ساڈٖے تن تے نیل نہ ہوندے/ برہوں بٖار نہ چیندے

                                                                                               (دھرتی تے دھاڑ دی پہلی رات)

            مقامی بندہ آپنْی وسوں دا آدر کریندے او فطرت دیاں رمزاں رازاں توں ہر طرانویں واقف ہوندے۔ مقامی بندہ ہمیشاں ”حیات مرکزیت“ (Biocentrism)دا قائل ہے تے بٖاہروں آونْ آلا بندہ ہمیش توں ”بشر مرکزیت“ (Anthropocentrism) دا قائل رہے۔ بلکہ اوں بشر تاں صرف آپنْے آپ کوں تے آپنْے قبیلے کوں منے۔ مقامی بندہ تاں اوندیاں نظراں وچ ہمیش راخس رہ گٖئے۔ اشو سئیں جٖانْدن جو ایں دھرتی دے آیاں تے اتھوں دے جٖایاں وچ بٖہوں فرق ہے۔ کہیں تہذیب تے مٹی وچ رَل کے اوں دھرتی کوں سمجھا ونجٖ سگٖدے۔

کتھاں پور کے آپنْی جٖیر جٖنْے

آئے ول ویندن جٖائے ویندے نئیں

اتھاں آئے ہوئے تاں آونْ دے

کہیں ساتھ اگٖونہیں رہو وی سہی

ول سو ڈٖو سو دی اجرک دا

مل آپنْے نانویں پیؤ وی سہی

کینویں گھڑی ڈٖو گھڑی دے آئیاں تے

ایہ ڈٖیس کھلے نرمونْیاں دا

                                                                                         (کاں وسوں دا پکھی)

            اس دھرتی اُتے کئی ونْ ایجھئیں منتقل کیتے گٖئین جیڑھے نو آبادکار ونْ ہن او مقامی درختاں نال نہ میل کھاندن تے نہ او اساڈٖی بھوئیں کیتے چنگٖے ہن۔ انہاں وچوں ہک آسٹریلیائی ونْ سفیدہ (یوکلپٹس) ہے۔ جیڑھا اساڈٖی زمین کوں وی برباد کیتی ویندے تے اساڈٖے پانْیاں کوں ہاتھی وانگوں سرکی ویندے۔ بی بی سی اردو دی تحقیق مطابق جئیں وی ایں ونْ کوں ایں بھوئیں تے کھنڈائے انہاں ظلم تے دشمناں کیتے۔ ایہ فطرت دا مقامی مرکز نئیں بلکہ درآمد شدہ فطرت ہے۔ ماحولیاتی تنقید وچ ایکوں ڈٖوڑا ماحولیاتی شعور/ (Enviromental Double Conciousness)آکھیا ویندے۔ راب فکسن، کن کیڈ دے حوالے نال لکھدن جو اوندے وڈٖ وڈٖیراں کوں برطانوی نو آبادیات Antiguaبھیج ڈٖتا ہئی، جڈٖاں او واپس آئے تاں او آپنْے نال اوپرے ونْ تے جانور وی نال گھن تے آئے ول ایہ پورے جزیرے وچ کھنڈ گٖئے۔ (۱۱) اینویں ایہ سفیدہ وی ایں وسوں تے نو آبادکار ہے۔ جئیں ایں بھوئیں، ایندے پانْیاں نال تے ڈٖوجھے ونْاں نال نو آباد کاراں آلا رویہ ورتیے۔جیڑھی بھوئیں تے پہلے ای کال کریہہ تے تَس ہووے اتھاں ایجھئیں ونْ کوں کھنڈاونونْ ایں بھوئیں تے دھاڑا ہے۔ ایہ اشو لال دا ڈٖوڑا ماحولیاتی شعور ہے جیہڑا سفیدے دے ونْ کوں نو آبادیات نال رلیندے۔

کتھاں خشبو جنگلی اَسوآں دی

رل گٖئی ہے نال سفیدیاں دے

                                                                                                            (کاں وسوں دا پکھی)

اے وی پڑھو:اشولال دی شاعری ،ماحولیاتی پڑھت (1)۔۔۔یوسف نون

اشولال دی شاعری ،ماحولیاتی پڑھت (7)۔۔۔یوسف نون

جاری ہے ۔۔۔۔۔

ویب ڈیسک

See author's posts