اشولال دی شاعری ،ماحولیاتی پڑھت (7)۔۔۔یوسف نون

ماحولیاتی سنگوڑ/ اختصار: (Ecological Shortness)

            ماحولیاتی نظام ہک توازن دا ناں ہے۔ ایندا توازن، ایندی برابری اوں ماحول دے واسیاں دے حق وچ چنگٖی ہوندی ہے۔ ایہ توازن اوں ماحول دے واسیاں تے اوں ماحول دی ہر ہک شئے نال ای پورا تھیندے۔ کہیں ہک وی حیاتیے، نباتاتیے یا ول جماداتیے دا سنگوڑ ماحولیاتی توازن کوں خراب کر ڈٖیندے۔ اجٖ دی دنیا دا ساڈٖے وانگوں ہک وڈٖا مسئلہ ماحولیاتی سنگوڑ دا ہے۔ اساڈٖے آسوں پاسوں دیاں کئی چیزاں ختم تھی گٖئین، کئی ختم تھینداں ویندن۔ اساڈٖی وسوں وچوں شینہہ مک گٖئے، جتا میں نظر نئیں آندے، بٖلھنْ تے کچھوں کمیاں کوں ماحولیاتی سنگوڑ کھادی ویندے۔ کئی پکھو نایاب تھی گٖئین، ہنْ جنگل ڈٖسدے نہیں۔ تہوں تاں:

ہاں ہسدا ویندے

ساہ ان رکدے ویندن

جنگل مینہ وسیندن

جنگل مکدے ویندن

                                                                                                            (گوتم نال جھیڑا)

            جنگل ہک پورا ”کرۂ حیات“ ہے جیندی وسوں ہک عالم پناہ ہے۔ شہراں دابے مہابہ ودھنْ، زرعی سماج دے بعد صنعتی سماج دا آپنْیاں پاڑاں کھنڈانونْ اساڈٖے جنگلاں دے سنگوڑ دا موجب بنْیے۔ جنگلات دے سنگوڑ نال کئی حیاتیات مک گٖئین، زمین کوں ڈھا ڈھیر لگٖن پئے گٖئی ہے۔ ونْاں دے گھٹ تھیونْ نال پورا ماحولیاتی نظام متاثر تھئے، جنگل مکنْ نال بارشاں دا نظام متاثر تھی گٖئے، زمین ترامیں دی تھیندی ویندی ہے، زمین دے گرم تھیونْ نال گرمی ودھ گٖئی ہے، ہنْ دریا سکدے ویندن، موسم بے موسم تھی تے آونْ لگٖ پئین، ہنْ گرمی آپنْے ویلے سر نال آندی ہے تے نہ ویندی ہے۔

            ہک تحقیق مطابق ایں بھوئیں توں کئی آبی، جنگلی ہوائی مخلوق ختم تھیونْ دے نیڑے ہے، ایں ویلے آبی مخلوق وچوں سندھ دریا دی اندھی بٖلھنْ کو معدومیت دا ہک وڈٖا خطرہ ہے۔ چیتے تے مارخور دا وی پابندی ہوونْ باوجود بے دردی نال شکار کیتا ویندے۔ ایں ویلھے پاکستان وچ ختم تھیونْ دے نال پجٖنْ آلے حیاتیات وچ پہاڑی نولوں، سنگ ماہی، اودبلائیں، بگ آئی بٖٹونا مچھی، مارکو پولو بھیڈٖ، بغلہ (سائبرین سارس) گٖیجھ، چتکبری بٖلی، نیلی بھیڈٖ، کالے ریچھ، بھورے بھولوں، لومبڑیاں، پینگوئن، سرفی طوطا، تے اڑیال دے نال نال کئی بٖئے جانور پکھو پرند ہَن۔ جیڑھے مک ستن یا ول مکنْ دے نیڑے ہن۔ (۹)

اشو سئیں ایں چیز دا ادراک رکھیندن جو ایں بھوئیں تے ہکو بندہ ای اہم کائینی، بلکہ بھوئیں دی ہر ہک شئے اہم ہے۔ ایں بندے دے رویے تے وحشی پن موجب کئی پکھو پرندے اساڈٖی وسوں کوں چھوڑ وی گٖئین۔ پکھیاں دا آپنْی بقا کیتے بندے وانگوں ہجرت کر ونجٖنْ انسان دی انسانیت دی بجائے اوندی حیوانیت تے دلیل ہے۔

اشو سئیں دی نظم ”کتنے بغلے لمے دواڈٖ گٖئین، پکھیاں دے ہجرت دے دروہ کوں بیان کریندی ہے۔ ہُنْ چلکنْ جوگٖیاں چڑیاں تے ڈٖیکھنْ جوگٖا پکھو وی نئیں رہیا۔

اندروں سالہہ دھو آنکی پئی اے/ بٖاہروں سالہہ دھو آنکی پئی اے/ کھلی ہوا اِچ پکھنْوں ڈٖٹھیں

بٖہوں مد تھئی اے/ کہیں پاسوں کوئی تاکڑی کھلدی/ اساں وی ڈٖیہدے/ اساں وی گٖنڈدے

آپنْے نال اینویں آپ اڈٖیلوں / کتنے بغلے لمے دواڈٖ گٖئین

            بٖلھنْ جیڑھا پاکستان دا قومی صمالیہ (کھیر ڈٖیونْ آلا تے آپنْے بٖالاں کوں پلاونْ آلا) جانور ہے۔ سندھ دریا دی بٖلھنْ (ڈٖولفن) کوں بقا دا ایں ویلھے سبھ توں وڈٖا خطرہ ہے۔ سندھ دریا دی بٖلھنْ دنیا دی نایاب ڈولفن ہے، جیڑھی صرف دریا سندھو وچ پاتی ویندی ہے۔ اشو سئیں پوری ”کتھا بٖلھنْ“ لکھ تے ایندے بچاونْ دا اَہر کیتے۔

جوڑا بٖلہنْیں دا انہاں پانْیاں تے

کتھوں آیا ہئی کتھاں ول گٖیا ہے

                                                                                                            (کاں وسوں دا پکھی)

            ایہ قدیم مِتھ ہے جو ہاکڑا دے سکنْ دا موجب وی ماحولیاتی سنگوڑ ہے۔ انسان موراں دا جوڑا ماریا ہئی جنہاں دی بد دعا نال ہاکڑا سک گٖیا تے ہاکڑا سکنْ نال انسان دی بربادی اوندے آپنْے ہتھوں ونجٖ تھئی۔

کیا ڈٖیہدے ہیں جینویں ہنْیں ہنْیں

جوڑا موراں دا کہیں ماریا ہے

تہوں بھڑ تھی گٖئے ہِن کوٹ ایندے

تہوں ہاکڑا آہدن سک گٖیا ہے

                                                                                                                        (کتھا ہاکڑا)

دنیا کوں ہنْ جیڑھے ہک وڈٖے چیلنج دا سامنْا ہے او پانْی دی کمی ہے۔ پانْی گھٹ تھیندے ویندن، دریا مردے ویندن، دریا دا سک ونجٖنْ، دریا دا مر ونجٖنْ ہک دریا دی موت نئیں ہوندی، ایہ تاں پوری وسوں دی سارے ”کرۂ حیات“ دی موت ہوندی ہے۔ جیندا اشو سئیں کوں پورا ادراک ہے۔

ندی مردی ہے تاں سنْ مِترا

اکھیں مردیاں ہن دل مردی ہے

سونہہ مردی ہے وَسوں آپنْی دی

نیلے پانْیاں دی کِھل مردی ہے

جوڑا ہنساں دا ہک ہنس مردا

پورے دریا دی جھل مردی ہے

کنہاں موئیاں دے اتبار کروں

اتبار کروں موئے دریا دا

                                                                                                                        (کتھا راوی)

            دنیادی قدیم تہذیب سندھ وادی اساڈٖے سامنْے ہے، پانْی دے ہارنْ نال او وسوں، او تہذیب اساں ہار بٖیٹھے ہیں۔

پانْی ہار کے آپنْے ہک ڈٖو وستیاں نئیں

ہار بٖیٹھی پوری سندھ وادی ندی چندر بھاگٖی

            ہک ڈکٹیٹر ستلج دا سودا کر کے جڈٖاں اساڈٖی وسوں کوہئے حرام کریندے تاں ایں وسوں دی ہر شئے مر سمدی ہے۔ ستلج دے کھڑے پانْی وچ جیڑھا نیلا تھی گٖئے، ہر شئے موئی نظر آندی ہے۔ ستلج دا پانْی وی اینویں جٖاپدے جیویں دریا نئیں بندہ مویا پیاہووے۔

موئے بندے وانگوں پانْی نیلا نیلا

سرہوں پیلی پیلی موئے بندے وانگوں

چندر لڑھدا آوے موئی مچھی وانگوں

موئی مچھی وانگوں تارا لڑھدا آوے

پیلاں پیندا آوے مور مویا جیویں

ہنس مویا جیویں نال ٹردا آوے

سار لاہندا آوے جیویں سادھو کوئی

جیویں جوگی کوئی جوگ جھردا آوے

موئے متراں وانگوں سارا سوہنْا جوہے

سارے سوہنْے دی کیویں کہانْی کروں

                                                                                                              (لوڑھی ستلج ۱)

اے وی پڑھو:اشولال دی شاعری ،ماحولیاتی پڑھت (6)۔۔۔یوسف نون

جاری ہے۔۔۔۔

ویب ڈیسک

See author's posts