گاندھی جی اتیں ٹیگور دا فکری موازنہ ۔۔۔امجد نذیر

رابندر ناتھ ٹیگور اتے گاندھی جی ھک ٻئے دے سنگتی مگر شدید نظریاتی مخالف وی ھن۔ مثلا” ٹیگورفطرت پسندی دے نال نال عقلیت اور ترقی پسندی دا قائل ھئی جبکہ گاندھی روایت پسند اتے مذھبی جھکاو رکھݨ آلا مزاحمتی ماݨوں ھائی – گاندھی ھندو اور ھندی فلسفہ اڳو رکھدا ھئی ، گیتا دا مفسر ھا اتیں ٹیگور مشرقی اور مغربی فلسفے اتیں اقدار دے سمبندھ دا قائل ھئی بشمول ھندی فلسفے دے جیکو ں ودھارا ݙیوݨ کیتے اوں "وشوا بھارتی” اتی "شانتی نکیتن” ادارے دی بنیاد رکھی ھئی ۔ گاندھی ٻہوں حد تئیں منظم، سخت، خود جبریہ گزران گزریندا ہئی اتیں ٹیگور ڈسپلینیرئین زندگی کو ں سخت نا پسند کریندا ھئی ، آزادی و آزاد مشاھدے دا وکیل ھئی ، اتھاں تک کہ اوں "بنگلہ اکیڈمی” تے انگلستانی قانون دی رسمی تعلیم ڈوہاں کو ں ہیں ڈسپلن نا پسندی تے رجڈ تعلیمیت مخالفت کارݨ ترک کر ݙتا ھس ۔ اتیں بغیر کہیں سکول کالج دے آپݨی تعلیم مطالعے تے مشاھدے نال آپ حاصل کیتوسی –

۔ ٹیگور دا خیال ھئی کہ انسان ھر چیز تے قادر ھے تے اونکوں آپݨی پسند نا پسند مطابق ڈھال سڳدے جبکہ گاندھی ٻہوں حدتک ، باوجود آپݨی سیاسی جدو جہد دے، تقدیر ، تسلسل تےمستقل مزاجی تے یقین رکھیندا ھئی، روایت نال ڳانڈھا ترک کرݨ کوں تیار کوئنا ھئی اتیں سماجی طبقاتی فرق بلکہ ذات پات کوں وی معاشرتی تنظیم و ترتیب دا اٹوٹ انگ سمجھیندا ھائی ۔ ٹیگور مشرق، مغرب اتیں ھندی مسلم فلسفے سمیت ڈھیر سارے فلسفیاں دا مطالعہ رکھدا ہئی جبکہ گاندھی آپݨی حیاتی اچ ٻہوی واجبی تے محدود کتاباں دا مطالعہ کیتا ھس مثلا” رسکن، تھوریو، ٹالسٹائی وغیرہ، جیندا اعتراف او آپ وی "تلاش حق” اچ کریندے ۔ جیوݨ بارے اوندے نظریات وی اوندے روحانی ، جسمانی اتیں سیاسی تجربات تیں مشتمل ھن ۔

مگر اے وی سچ اے جواو ایکشن اورئینٹڈ ھائی اتیں عہد و ارادے دا پکا ۔ گاندھی تناسخ ، حیاتی دے چکر اتیں دیوی دیوتائیں دا منوتی ھا اتیں ٹیگور کم وبیش خدا واحد دے وجود دا قائل ہئی یا ول فطرت کوں ھی خدا گردیندا ھائی اتیں ٻہوں حد تئیں ائیڈئیلسٹ وی ہائی گویا مذھب کوں ڈھیر کھاتے اچ نہ رکھدا ہائی ۔

ٹیگو دی رائے ہئی جو علم و تعلیم دا مقصد نیکی ، حسن ۔ انسانیت اتیں مساوات دی تشکیل اے مگر گاندھی جی سوچیندا ھا جو تعلیم دا مقصد اوں سچائی دی تلاش اے جیڑھی پہلے کنوں یانی ازلی وجود رکھدی اے اتیں سماج کوں ھندو تجربہ پہلے ھی ترتیب ݙے چکئیے صرف کجھ اصلاحات دی ضرورت اے ، یانی جو وڳڑ ڳئے اوکوں ٹھیک کرݨ دی لوڑھ اے ۔ گاندھی جی صنعتی سودیشیت کوں فروغ ݙیندا ھئی اتیں ٹیگور آھدا ھئی جو ضرورت مطابق سمبندھ اتیں کم و بیش بدیشئیت نال کمبینیشن دی ضرورت نہ صرف وقت داتقاضا ھے بلکہ غربت دے خاتمے دا ذریعیہ وی ھے ۔

گاندی جی آھدا ہئی جو قدرتی آفات اساݙے عملئیں دی سزا ھوندن اتیں ٹیگور ایکوں مہا حماقت قرار ݙیندا ھئی کیوں جو او قدرتی حادثات کوں صرف جغرافیائی سائینسی اتفاقی عمل سمجھدا ہئی – گاندھی طاقت کوں بدیہی برائی (inherent evil) سمجھدا ھائی ایں واسطے عین 15 اگست 47 کوں سیلیبریٹ کرݨ کنوں ذیادہ نواں کھلی فسادات مکاوݨ کوں عظمت تیں اہمیت ݙتی ھاسی، اتیں ٹیگور دے نقطہ نظر مطابق بعض معاملات اچ طاقت ہتھڑیکے کرݨ ضروری ہوندے البتہ اوندا استمال انسانیت پسندانہ (humanitarian) ہو و ݨا چاہیدا اے۔

تا ھم چھیکڑ اچ اے ڳالھ ݙسݨ ضروری اے جو ݙوہیں ایں تصور تیں بغیر کہیں رسمی کلام دے متفق ھن جو ازادی مکالمے، امن پسندی ، جمہورئیت اتے پر امن احتجاج دے ذریعے حاصل کرݨی چاہیدی اے جیکوں اھمساء وی آکھ سڳدے او۔ ایں حوالے نال ٹیگور جدید مگر عالمی وطنئیت پرستی دا پرچارک اتیں گاندھی ڈاگمیٹک نیشنلزم دا ایکٹیوسٹ اتیں اڳواݨ ھائی ۔۔۔۔۔ !