طاہرہ تے شاہ رخ کینٹ ٹیشن تے میݙی تانگھ وچ ہَن، گورنر ہاؤس توں میں سِدھا ٹیشن پُج ڳیاں- اساں نماشاں کوں ”بہاءالدین زکریا ایکسپریس“ دے پُکھے پئے ڳیوں۔ کراچی کینٹ ٹیشن دے یاریں دل داریں لیہ دے اعجاز میتلا بھائی تے تونسے دی وستی کُلاچی دے مولائی جاوید کُلاچی ساݙا سمان شمان بزنس کلاس دے کُپے وچ رکھوا ݙتے- رات دا مانی ٹُکر گھروں پکا چا آیوں، رستے سانگے پیوݨ دے پاݨی دا بندوبست مارکے کر ݙتے- ایجھے مُحب تے من بھانوݨیں یار ہوون تاں کوئی مسئلہ نئیں تھیندا ٹیشن تے۔ گاݙی سٹی ٹیشن کنوں کجھ گِھلیج گِھلیج تے آئی اے پر ٹُر پئی اے- کینٹ ٹیشن تے ساݙے لیہ دے یاریں گُلو بھائی (مہر گل محمد سُمرا) تے اعجاز بھائی دا ٹہکہ اے، ویندیاں ویندیاں اعجاز بھائی ٹی ٹی کوں ساݙی پارت ݙے چھوڑی جو مارکے دی راہ پندھیں سُدھ رکھاہے- ”چھک ڑَک، چھک ڑَک“، زکریا ایکسپریس درُک پئی اے- "اللہ کیتا تاں فجریں ویلے سر دیرے نواب دے ٹیشن تے ہوسوں”، میں ٹٻری کوں ترسلا ݙتا پر دل آکھے مشکل اے، ریل گاݙی ساکوں تاں اڄ تئیں کڈاہیں کہیں وی سفر وچ ویلے سِر نئیں پُڄایا۔ اوݙوں ترٹ ایہ پئے ویندے جو گاݙی لیٹ تھیوے تاں سختی ساݙی آ ویندی اے، "یاریں دی بھا بُھتاریں تے”۔ میݙے چیتے وچ ہسدی وسدی وستی ٻُچہ، محراب والا، دیرہ نواب صاحب، احمد پور شرقیہ، بہاول پور تے اُتھاں وسدے من ٹھار لوکاں دی ڳالھ ٹُر پئی اے۔ ”تساکوں ماݨ وطناں دا تے اساں ہاں یار پردیسی۔“ بھنڑیجے، بھتریجے، سوتر، مُلیر، مسات، بِھرا، سکّے ساہورے، سڄن، ٻیلی، یار دل دار، جماعتی تے حق ہمسائے، سبھے وارے نال ول ول تے اکھیں دے اگوں آوݨ پئے ڳئین۔ ”وطناں والے او، سدا جیوو، اساں پردیسی وی وطناں ݙے ولدے پیوں، تکّڑے تھیوو، کوئی پُھل شُل چا کھڑو پردیسیاں دی آدر کیتے، جپھیاں تے پپیاں، مہݨے شہݨے، کِھلاں ٹوکاں۔ بسم اللہ، تُساݙے سارے تیر جھلݨ سانگے ساݙے سینے حاضر اِن“۔ میݙیاں اکھیں دے اڳوں پورے وَس وسیب دی فلم چل پئی اے۔
ستر دے ݙہاکے ”ساݙے ٻلپݨ دی ڳالھ اے، کیا زمانہ ہوندا ہا، نکھڑݨ تاں اوکھ عذاب، سڄن ہک ٻئے توں ہِک پِل وی نہ وِسدے ہاسے۔ اُنہائیں ݙینہاں پردیس دے پندھ سکھنڑا کہیں کہیں کوں راس آندے ہَن، کوئی اکھ دا تارا اوڈھر تھی پووے ہا تاں لوک مُونجھ کنوں پِھس پِھس پوندے ہَن۔ ٻیا تاں ٻیا جے کوئی احمد پور اُبھے (شرقیہ) توں احمد پور لمے (صادق آباد) ونڄ کھڑے ہا تاں روز ݙیہاڑی چِھٹیاں لکھ ہک ٻئے کوں ویکیاں دے وات ݙے کھڑدے ہَن۔ "پردیس” دا حال اینویں لِکھ پَٹھیندے ہَن جیویں ہک ٻئے کوں مُکاݨ پئے ݙیندے ہوون۔ ”ہائے وو وچِھوڑا، شااللہ تھیویں تھوڑا کیوں پیش پئیں میں بِمارآں“۔ وستیاں دیاں وستیاں ہکی کُف دیاں ہوندیاں ہَن، ہیں ڳالہوں پردے دا رواج کائنا ہا، چاڑھے چیل کوں کمند دی وَکّڑ وچ ویڑھ کھجیاں تے چڑھ اُچے الا وچ سُر لاون ہا تے گامݨ کھڑ آکھن ہا تاں اُنہاں دا الا وستیاں تے ٹِٻیاں دے وی ہاں ݙال تے رکھ ݙیندا ہا:
گاݙی گھݨ گھݨ لائی اے
ولن پردیسی
جنہاں گھݨی مُد لائی اے
میں سن اِکہتر ٻہتر وچ صادق عباس مڈل اسکول دیرے نواب وچ ایہو کوئی چوتھی پنجویں پڑھدا ہوساں تے اوں زمانے ساݙے سارے حق ہمسائے، ہم دیوار ۤپردیسیاں دیاں آپݨے نانویں لِکھیاں چِٹھیاں چپاٹھیاں میں کنوں پڑھویندے تے لِکھویندے ہَن۔ آپݨے گھر دے خط پتر وی میں ای پڑھدا تے لِکھدا ہم۔ میݙی اردو دی کثرت بَلپݨ وچ ہیں خط پتر پڑھݨ تے لِکھݨ پاروں ای تھی ڳئی ہئی۔ سمُندر کوں کُوزے وچ بند کرݨ دا ہُنر میں آپݨی ہک سنگ دار ہمسائی ”بُوا امّاں“ دے خط پتریاں دی وجہ کنوں سِکھیا ہا۔ ”بُوا امّاں“ کراچی یونیورسٹی دے اڳوݨے ڈین ڈاکٹر شمس الدین سئیں دی سکی چاچی ہَن۔ ”بُوا امّاں“ دی ہک دِھی زکیہ بی بی ولہار تے ݙوجھی دِھی عقیلہ بی بی واہ کینٹ رہندی ہئی۔ ”بُوا امّاں“ دیاں ݙونہیں پردیسݨ دِھیریں ہر ݙاہویں پندھرویں ماء دے نانویں وݙے دِگھرے خط لکھدیاں ہَن، جنیدے وچ کھاوݨ، ہنڈاوݨ، کُنّی رِدھے، گھر دے آ ونڄ کنوں گِھن کراہیں کپڑے لِتے تئیں روز ݙیہاڑی دی ہر نِکی وݙی ہر ڳالھ سانجھی کریندیاں ہَن۔ بابا سئیں تے امّاں سیݨ دے کھلّے دے زور تے ایہ خط پڑھدا وی میں ہم تے ولدیاں وی میکوں لکھݨیاں ہوندیاں ہَن۔ مُنڈھ وچ تاں میکوں کہیں دیاں گھروکیاں چِٹھیاں پڑھݨ تے لِکھݨ وݙا ڳیڑ ڳلانواں لڳدا ہا، پر امّاں دے ”حکم“ موجب ایہ میݙی مجبوری ہئی جو سبھنائیں دے خط پڑھدا وی ہم تے ولدیاں وی لِکھدا ہم۔ ول کُجھ مُد بعد میکوں ہولے ݙاڈھے ایں وِنگاردی چس آوݨ پئے ڳئی۔
میں کئی مہینیاں دے بعد ایں ڳیڑ دا ہک اوکھا سوکھا جیہا حل کڈھ گِھدا۔ میں ”بُوا امّاں“ دیاں دِھیاں دے لمبے چوڑے خط تاں پورے پورے ٻہہ سُݨوا ݙیواں پر جݙاں ولدی لِکھݨ دی واری آوے تاں لموچڑ حال حوال کوں چوندا چوندا کاپی دے ہک ݙوں پَنّیاں تئیں ان کھڑاواں۔ ”بُوا اماں“ دی عادت ہئی جو چِٹھی لکھواوݨ دے بعد ہک واری ولا سُݨدے ہَن جو کوئی ڳالھ رہ نہ ڳئی ہووے۔ ولدی ݙیندیاں ہویاں میں سارا حال حوال چیتے وچ رکھ ٻاہواں ہا تے لِکھاں صرف کم دی ڳالھ ہا۔ ولا جئیں ویلے ”بُوا امّاں“ کوں لِکھیا ہویا خط سُݨواواں تاں سارا سمورا چینڑاں چینڑاں حال ترتیب نال سُݨا ݙیواں تاں ”بُوا امّاں“میں تے گھولی واری ونڄے، سِر تے ہتھ پھیر ڈھگ مونہاں دعائیں وی ݙیوے تے کݙاہیں کݙاہیں آنا ٹکا انعام وچ وی مِل پوندا ہا تاں ساݙی عید تھی پوندی۔ ایں طرحاں میں کھیݙ کھݙاری دی عمراں وچ وِی ڈھیر کوں تھوڑی وچ ڈھالݨ دا ڈاء سِکھ ڳئیم۔ ”بُوا امّاں“ چھیکڑ تئیں میݙا چڄ نہ پکّڑ سڳی۔ صحافت وچ آ تے پتہ لڳا جو ایہ ”چَڄ“ تاں ڳُݨ اے جیکوں ”اختصار نویسی“ آکھیا ویندے تے ایہ ہک ٻہوں وݙا اخباری فن اے۔ بہشتݨ ”بُوا امّاں“ تیکوں لکھ سلام۔
میکوں چنگی رِیت یاد اے میݙا ہک دل آلا مُلیر (میڈی سَکی بُوا دا پُتر) بہشتی جان محمد بلوچ روزی روٹی دے وسیلے احمد پوروں، احمد پور لمے ونڄ ٹکاݨاں کیتا تاں ٹٻر وچ ٻترٹ پئے ڳیا۔ اُنہاں ݙینہاں بابا سئیں محراب والے توں لݙ دیرے نواب دیرے اَن لاتے ہَن، ستر دے ݙہاکے تئیں وِتھی تے وِچھوڑا ساݙے وسیب دا ڈنبھ تے ݙانج ہئی، ہک لنگ وسیب وچ اینکوں عیب سمجھیا ویندا ہا، گھر چھوڑ کوئی پردیس ونڄ سُہاوے ہا تاں اوندے گھر دے وسندیاں کوں جڳ جیوݨ نہ ݙیندا تے اُنہاں کوں ہر پاسوں مہݨے اُلانبھے ملدے ہِنَ:
”گھر بُکھ پئے ڳئی ہاوے جو ٻال چھوریاں وانگیں پردیس پرایا کر چھوڑیے وے۔“ مِہݨے اُلانبھے سُݨ سُݨ پردیسیاں دے پِچھلیاں دے ہاں ڈَل ڈَل ویندے ہَن۔ ول تہتر دی چھل جو آئی تاں وسیب دا سارا وسبہ ولہیٹی سلہیٹی ڳیا تے اُروار پار دے، ٹٻراں دے ٹٻر پردیس اُچھل چھوڑیُس۔ خاص طور تے لوڑھ دی لُب ٹَب وچ آئے سرائیکی وسیب دے ہزاراں خاندان چھڑے کپڑیاں لَڈ کراچی آ ڳئے۔ ساڳی ستر دے ݙہاکے وچ میݙا مُلیر جان محمد بلوچ احمد پور شرقیہ توں احمد پور لمّے ونڄ ڈُھکیا تاں او وی بابا سئیں کوں ہر ݙاہویں پندھرویں چِٹھی چَپاٹھی لکھ پٹھویندا ہا تے اوندے خط دا ہک ہک لوظ مُونجھ متام وچ ٹُٻیا ہویا ہوندا ہا جیویں صدیاں دا وِچھڑیا ہویا ہووے تے ولا کݙاہیں وطناں ݙے نہ وَلݨ ہووس۔ ایݙوں وی کوئی جُھمر تاڑی یا واڄے جاڳے کائناں ہوندے ہَن، اِتھ وی سارے اُوندے وِچھوڑے وچ موئے ماندے رہ ویندے ہَن۔ در کھڑکے ہا تے ڈاکیا خط جو ݙیوے ہا، سڄی حویلی وچ پھلپوٹ پئے ونڄے ہا:
”جان محمد خاں دا خط آ ڳئے، پردیسی ٻچڑے جان مند خاں دا خط آ گئے”۔ شااللہ پردیسیاں دی خیر، اللہ ہے کیا لکھیس؟ لب تے مُسک، اکھ وچ ہنج تے دھک دھک دل نال لحظے وچ سارے گھر دے جی ہک جاہ کٹھے تھی ونڄن۔
مُلیر میݙے جان محمد بلوچ دا خط کیا ہوندا ہا، مُونجھ، ویکے توں شروع تھی تے مُونجھ متام تے ای ۤ مُکدا ہا تے چھیکڑ تے لکھیا ہووے :
”تساڈا پُتر، جان محمد خان رند بلوچ، پردیسی“۔ ساڳی وسیب وچ احمد پور اُبھے توں احمد پور لَمے دا پندھ ” کراچی لہور، پشور سڑک“ دے رستے سٹھ کوہ (185 کلو میٹر) ہا پر اساں محرابی ہک کوہ توں ݙوجھے کوہ ونڄ تے ای پردیسی تھی ویندے ہاسے۔ خط سُݨویندے ہوئیں چھیکڑ وچ میں جیں ویلے لوظ ”پردیسی“ تھولہا چِتھ تے پڑھاں ہا تاں سارا ٹٻر دھاڑاں مار تے اینویں رو پووے ہا جیویں کہیں دے متام دی سُدھ پئے ڳئی ہووے، سچی ڳالھ تاں ایہ ہے جو میݙیاں اکھیّں وچ وی ہنجوں تر آون ہا۔ جان محمد خان جتلی مُد وی احمد پور لمے رِیہا، جݙاں وی بابا سئیں دے ناں چِٹھی آوے ہا، چھیکڑ تے ایہو لکھیا ہویا ہوندا ہا:
”تساݙا پتر، جان محمد خان رند بلوچ، پردیسی۔“
اساں شہروں نِکل تے ملہیر تے لانڈھی ٹپ آیوں۔ زکریا ایکسپریس ”چھک ڑَک، چھک ڑَک“ لئی سندھ دے بھنے تُرٹے ٹریک تے ہولے ݙاڈھے جھمپیر ݙے سُردی ویندی اے۔ ایہو دسمبر دا قاتل مہینہ ہا، جݙاں 27 دسمبر 2007ء دی نماشاں کوں لیاقت باغ راول پِنڈی وچ بی بی بے نظیر بھٹو کوں اچݨ چیت شہید کر ݙتا ڳیا ہا تاں ایہ قدیمی ٹریک ہک سازش ہیٹھ تباہ کر ݙتا گیا ہا، جیکوں سولہاں ورہیوں بعد اڄاں وی ٹھیک نئیں کیتا ونڄ سڳیا تے نہ اڄ تئیں ایہ پتہ وی نئیں لڳ سڳیا جو ایں سازش دے پِچھوں کون ہا؟ ایں متام تے 2010ء، 2012ء، تے 2022ء تے 2023ء دیاں چھلوں تے بارشاں دے بعد تاں ایں ٹریک موت دی وادی وچ تبدیل تھی ڳئے تے ہُݨ سندھ دے ایں ٹریک تے گاݙیاں کویلی دی ٹور ٹُردین، ریل گاݙی دے سفر وچ پندھیڑواں دی تاں گت بݨ ویندی اے۔ ہک ݙینھ دا پندھ ݙوں ݙینہاں وچ ونڄ نِبڑدے تے ہر ݙوجھے ݙینھ حادثہ انج تھیندا پئے۔ ساݙی گزران ݙڈھ سو سال بعد وی انگریزیں دے مُہت تے مُتھاجی تے کھڑی اے۔ سندھ وچ ریل گاݙی چلاوݨ سانگے انگریزاں ”سندھے ریلوے کمپنی“ 1855ء وچ قائم کیتی ہئی جݙاں 1850ء دے ݙہاکے دے شروع وچ کراچی بندرگاہ دے ذریعے انگریزاں نیں نویں امکانات تے کم کرݨ دا سوچݨ شروع کیتا۔ ہنری بارٹل فریر، میانی دی جنگ دا فاتح ہا پر او جنگ کھٹ تے وی ہر ڳیا تاں اوندے ستارے گردش وچ آ ڳئے۔ اونکوں فوجی خدمات کنوں انج کر تے سندھ دا کمشنر مقرر کیتا ڳیا تاں اوں گورنر جنرل ہند لارڈ ڈلہوزی کنوں کراچی بندر گاہ دی اگونہی سانگے سروے دی موکل منگی۔ ”سندھے ریلوے “ مارچ 1855ء وچ ہک ’’لِکھ پڑھ‘‘ دے نتیجے وچ بݨائی ڳئی تے ہوں سال ای جولائی وچ ”سندھے ریلوے ایکٹ“ پارلیمنٹ وچ منظور کیتا ڳیا۔ کمشنر سندھ ہنری بارٹل فریر نے 1858ء وچ ”ریل سروے“ شروع کیتا اتے کراچی توں کوٹری تئیں ریل دی لائن، ملتان تئیں دریائے سندھ اتے چناب کیتے کولے والے انجنڑاں دی گاݙی چلاوݨ اتے لاہور تئیں ہک ٻئی ریل لائن دی ڳݨ مُنج کیتی ڳئی۔ ریلوے دی اُساری اپریل 1858ء وچ شروع تھئی تے کراچی اتے کوٹری تئیں 108 میل (174 کلومیٹر) دا پندھ 13 مئی 1861ء کوں ریل نال ڳنڈھ ݙتا ڳیا۔ ہُݨ خود اندازہ لاﺅ جو ݙڈھ سو سال پُراݨی انگریزیں دی وِچھائی ہوئی لائن اڄاں وی کہیں نہ کہیں لیکھے تڳدی پئی اے، ایہ ٻہوں وݙی ڳالھ اے، ساݙے مارکہ تاں ݙڈھ صدی وچ ݙڈھ کانے لائن وی نئیں وِچھا سڳیے۔
سندھ دی ایں ٻُڈھڑی ریل لائن وانگے پینتری چالہی سالیں کنوں ساݙی زندگی وی محراب والے دے چاڑھے دے گانویے ہوئے گامݨ دی ”گھݨ گھݨ“ توں زکریا ایکسپریس دی ”چھک ڑَک ڑَک“ وچ رُل ڳئی اے۔ دیرے نواب توں کراچی دا پندھ ہُݨ پردیس دا پندھ نئیں ریہا پر ہُݨ وی میکوں وسیب دے پیریں دے پندھ یاد آندن تاں بُت وچ ڄلول تھیوݨ پئے ویندی اے، جݙاں اساں سنگت سُودھے ونجاریاں وانگیں محراب والے توں وستی وستی سمورا وسیب پھِرجھمراں پا، عزیز شاہد دی نظم ”کوئی دل گِھندے بھئی دل“ دے ہوکے ݙیندے تے سُتی خلقت دیاں نندراں حرام کریندے ہاسے۔ سیت ایجھا پاسا پترایا جو روہی دے رول راول کوں سمُندر دی مݨ اَن جھلیا، حیاتی دا سجھ لاٹ پلاٹی اے پر پندھ اڄاں وی جاری اے۔ ساݙے پیریں دے پندھ کوں مصطفیٰ خادم سرکار کیجھے سونے سانویں سوہݨے لوظاں وچ وُݨ تے امر کر ݙتے:
"کیا عرض کروں کیا پِندے ہئیں، بھلا پِنسوں کیا، اساں پندھ کرݨے
تیݙے رُخ انور دے وانگ سخی، ہے ڳالھ صفا اساں پندھ کرݨے
نہ حال پریتی گھِن کوئی، نہ رات ٹِکا، اساں پندھ کرݨے
ساݙا پندھ ہے خادم پیریں دا، ساکوں پیر چُما، اساں پندھ کرݨے”
(پندھ جاری اے)