ادا سیئں نذیر لغاری دے نانویں ہک کُھلا خط)||سعدیہ شکیل

"تیرے” قلم کا سفر رائیگاں نہ جائے گا

(ادا سیئں نذیر لغاری دے نانویں ہک کُھلا خط)

ادا سیئں!

کئی ݙیہنواراں توں کنیں وچ ایہ کؤ آندی پئی ھے جو ” وساخ ” سرائیکی وسوں اُتے سوجھلے دا سجھ بݨ تے اُبھر چُکیے…… وساخ ساݙی وسوں دی وستی، وستی،ویڑھے، ویڑھے، شہر شہر، گوٹھ گوٹھ، ڳلی ڳلی، ٹُردا پھِردا، پندھ کریندا، چھن چھن چھن دے چھݨکار اچ، چھن چھنن چھن دی رمز اڳونہی کریندا، اپݨے سڄے ہتھ تے سجھ رکھیندا، کھٻے پیر کوں اڳو تے ودھیندا، کتھک، ٹھمری تے غزل دے رنگ ݙکھیندا، "شہنشاہِ ہِند، ظلِ الہٰی، عالم پناہ، جلال الدین اکبر دے دربار” توں تھیندا ہویا، ثریا جے پوری دے پیریں ٻدھے گھنگھرو دے تݙ دی چھݨکار تے چھݨ چھݨ کریندا جیلے سرائیکی وسوں توں لنگھ کراچی دے بے وسیلے سرائیکیاں دے اڳواڑ تے لہندے تاں اینویں محسوس تھیندے جیویں ہک طویل رات دے بعد کہیں سوجھلے دی پہلی وار در تے دستک ݙتی ہووے……

جولائی مہینے دی ہک ہُسی تے پسینے اچ پُسی رُت اچ جیلے میکوں سرائیکی عوامی تریمت تحریک دی عظیم راہنما ادّی عابدہ بتول دے ہتھوں "وساخ” ناول رات دے ساڈھے اٹھ وڄے بطورسوکھڑی دان تھیا تاں میݙے من اچ ایہ خواہش جاڳی جو ایں ناول دا کجھ حصہ تہاݙے زبانی سُݨاں ہاں، (جیرھا سُݨیم وی سہی)،

تاں….. اوں ویلھے میݙے دل ایہ فیصلہ کیتا جو میں ایں ناول کوں پڑھیے بغیر کُئی ڳالھ نہ کریساں کیوں جو ہوا اچ ݙانگاں اُلارݨ تے اندھارے اچ تِیر ماݨ دا رواج اڄوکی نسل کوں پسند کوئنی، ایں پاروں میں وساخ تے کجھ لکھݨ دی بجائے پڑھݨ تے ڈھیر توجہ ݙتی، اڄ ناول مکمل پڑھ گھِنݨ دے بعد اڄوکے دور دے تاریخی ناول "وساخ” تے ڳالھ کرݨ شروع کیتی ہم…..

ادا نذیر لغاری سیئں

تہاݙیاں لکھتاں فِکری وُݨت کاری دا او شہکار ہِن جنھاں دی شاہد ساری وَسوں ھے، تہاݙے الفاظ مظلوم لوکیں دی حیاتی دا او مرہم ہِن جیرھے دھرتی دے ناسور زخماں کیتے وی شفاء بݨ ویندن…. "وساخ” تہاݙی نظر وچ بیشک ہک رات دی کہاݨی ہوسے، پر میں ایہ سمجھدی ہاں جو صدیاں تے درگھی ایہ رات ایݙی دردیں بھری طویل رات ھے جیندا انت عنقریب تھیوݨ والا ھے….ادا ‍! میݙی نظر وچ اے محض ھک، کہاݨی قصہ نیئں، بلکہ….

ایہ "ناول” ادبی شہکار ھے

ایہ ” ناول” بار ھے صدیاں دا

ایہ "ناول” ٻیر ھے تھل والی

ایہ "ناول” پیار ھے وسوں دا

ایہ "ناول” تانگھ ھے جیوݨ دی

ایہ "ناول” ٹِکہ متھڑے دا

ایہ "ناول” ثمن ھے سوجھلے دا

ایہ "ناول” جنگ ھے جیوݨ دی

ایہ "ناول” ڄال ھے روھی دی

ایہ "ناول” چندر دمان دا ھے

ایہ "ناول” حُسن اے زندگی دا

ایہ "ناول” خواب اے اکھیں دا

ایہ "ناول” درد ھے تریمت دا

ایہ "ناول” ڈیل سیاست دی

ایہ "ناول” ݙُکھ ھے نکھڑݨ دا

ایہ "ناول ” ذوق ھے ہستی دا

ایہ "ناول” روپ ھے دھرتی دا

ایہ "ناول” زندگی رُل ڳیئں دی

ایہ "ناول” ژالہ قسمت دا

ایہ "ناول” سوبھ حیاتی دا

ایہ "ناول” شرط ھے جیوݨ دی

ایہ "ناول” صبر کلہیپے دا

ایہ "ناول” ضرب تھکیڑے دی

ایہ "ناول” طاق اُمیدیں دا

ایہ "ناول” ظرف ضمیر دا ھے

ایہ "ناول” عشق ستاریں دا

ایہ”ناول” غم ھے یاریں دا

ایہ "ناول” فِکر فراقیں دی

ایہ” ناول” قُرب قرابت دا

ایہ”ناول” کرب کنارے دا

ایہ "ناول” گرد حیاتی دی

ایہ "ناول” ڳالھ نویں راہ دی

ایہ "ناول” لال محبت دا

ایہ "ناول” مونجھ کہاݨی ھے

ایہ "ناول” نور اندھارے دا

ایہ "ناول” وقت دی لوڑ وی ھے

ایہ "ناول” ہنجھ ھے سنگت دی

ایہ "ناول” "ی” توں یکتارا

ہک وڄدا تار ھے آسیں دا

ایہ ناول دھرتی واسیں دا

ایہ ناول دھرتی واسیں دا

ادا نذیر لغاری سیئں تُساں جیلے

دھرتی واسیں دی وساخ دا مُنڈھ کتاب دے پنجویں پنّے تے ہک رقص نال ٻدھیندو تاں پہلی سطر اچ منظر نگاری دا حُسن کتاب دے پنّے توں اینویں اکھیں وچ لہندے جو قاری ایہ محسوس کریندے جیویں او ثریا دے پیریں دی نرت اتے چندن بائی دے ماترے "لگی رے لاگی لگن یہی دل میں” دی ٹھاٹ کوں سامݨے ٻہہ کے ݙیہدا اتے سُݨدا ٻیٹھا ہووے، بھیرویں، ٹھمری… تھا تھا تھیا تھن تھن اتے گھنگھرو دے چھݨکار دے بعد وت ہک ردھم دی تار تے جیرھے ویلھے قصہ ٹُردے تاں اصلوں ایہ قصہ ہک رات دا کوئنی لڳدا، اے ہک رات دا قصہ تھی وی کیویں سڳدے؟، جیندے اندر صدیاں دا پورہیا سمایا لاتھا ہووے…. جیندیاں 99پوڑیاں وچ ہر او دھرتی دا منظر اکھیں سامہیں اینویں آوے جیویں ساوݨ دا مینہہ لہندے، بھلا اوں رُت وچ حیاتی نال جاڳݨ والے خواب کیویں ہک رات اچ اپݨا پندھ پورا کر سڳدن؟ جتھاں دھرتی دا پندھ، دھرتی دے ݙُکھیں دا پندھ ، دھرتی تے نسری مونجھیں بھری شام دا پندھ، اُڄڑی روھی دے سینے تے اُکری تریہہ دا پندھ، تھل دے ٹٻڑیں وچ رُلدی سِک دا پندھ، دامان دی نَیں دا پندھ، وسوں دے سوجھلے تے اندھاریں دا پندھ، گُزری حیاتی دے جڳاریں دا پندھ، دیس تے قابض فرعوناں دے ظلم دا پندھ، مظلوم دی بے وسی دا پندھ، ایہ کیویں ہک رات دی کتھا تھی سڳدن؟

قصے جیویں جیویں اپݨیاں منزلاں طے کیتین تاں ایہ احساس وی شدت نال جاڳݨ پئے ڳئے جو شاید ایہ اوں طویل رات دا پندھ ھے جیڑھی اڄݨ تیئں مُکݨ اچ نیئں پئی آندی….

ایندے بعد میکوں اپݨی پیروراݨی فِکر دا احساس تھیا تاں سوچیم جو ایہ تاں میں جہیں کم علم دھرتی ڄئی دا او نصاب ھے جیئں وچ سیاحت ھے، صداقت ھے، سیاست ھے…….. اتے چھڑی سیاست وی نیئں بلکہ ایہ سچ وی ایں ناول دے حُسن اچ ودھارا کریندا نظر آئے جو تُساں ہر اوں کردار کوں محفوظ کرݨ دا تݨ مارئیے جیرھا ایں وسوں وچ چنگائی یا مندائی دے روپ اچ سامہیں آئے

،ݙاݙھے دا ݙھپ کیویے ودھدے، قوماں کیویں مردین، حق کوں پھاسی کیویں ملدی اے، ظلم کیا ہے، جبر کیا ہے، وت جبر مکدا کیویں ہے، انھاں سارے ڳُݨاں وچوں لنگھدا ہویا کردار پروفیسر اختر خاں جہلے سامہیں آندے تاں دماغ دنگ رہ ویندے، پروفیسر اختر دی ڳالھ مُہاڑ توں میکوں کتھائیں کتھائیں اینویں لڳدے اوں فرضی کردار دی حقیقت دا ناں "نذیر لغاری” ھے، کیوں جو اوندی ڳالھ مُہاڑ اچ مقامی تے آباد کار داتعلق، قبضہ گیریں دا ݙڈھپ، نفسیات اتے مقامی ہیݨے دی نفسیات دا جدلیاتی لانجا کیا ہا، جہیں او موضوعات موجود ہِن جیرھے تہاݙی فِکر دے آرھوں ٻارھوں ٹُردے پھردے نظر آندن،

وساخ تاریخ دے متھڑے دا چھڑا ٹکہ کوئنی، بلکہ ایندے اندر ایہ وی ݙسݨ دی کوشش کیتی ڳئی ھے جو فلسفہ کیا ہے ؟ چین دا فلسفہ، جرمنی دا فلسفہ، کارل مارکس تے لینن دا فلسفہ، وت انقلاب،دیاں ڳالھیں انقلاب کیا ہوندے؟ کیویں آندے ، جے تساں انقلاب ڄاݨدو تاں بھڑاند کیویں تھیندی ھے؟ ایندے علاوہ بھوم کیا ہے؟ ، وسیب کیا ہے ؟ عشق کیا ہے؟ ، تصوف کیا ہے؟ رقص کیا ہے؟ اِنھاں موضوعات تے سنگریا ہویا ایہ ناول سرائیکی ادب دے "ناول” کوں ہک نویں روپ نال نشابر کریندا ݙسدے،

اے ہک درگھا ناول اے جیں وچ تاریخ دی ڳالھ ڳالھ، بہاولپور تے ملتان توں گھن تے یورپ تیئں دا حال، وت وینس ،روم اتے ول دنیا دا ولّا مار تے وسیب دو ولدے…… ایں ناول وچ تُساں شرمین دا کردار وی خوب شامل کیتے، شرمین ،دا کردار ہر دور وچ کہیں نہ کہیں غاصب دا روپ وٹا تے مظلومیں دی رت پیندا رہ ڳئے، سی ایم ایل اے جہیں نانڳ مارشلاء دے ݙنڳ کیویں مریندین،ایجھے حساس پہلو کوں وی تُساں لغاری سیئں بے خوف و خطر بیان کیتے، "چار اپریل” صرف سندھڑی سانگے سیاہ ݙینھ کوئنی، بلکہ سرائیکی وسوں وی ایں ݙُکھ کوں اڄ تیئں کوئنی وسری، تُساں وی ایں پل توں کݙاہیں اکھ نوٹ نی کیتی، ایں حوالے نال میں اوں تریمت دی ایہ مُکاݨ دے ایہ لفظ کݙاہیں نہ بُھل سڳساں:

"میں مس پئی آں میں تیئں نال لاواں لدھیاں ہن”

ایں منظر تے اینویں لڳیے

جیویں او ساݙے ڳل ڳچی لڳ رُنی ہووے….

وت کیویں دھی راݨی شہید دا مکاݨ’گِھدا

بی بی اساں درد دی ٻولی الیندوں میں سرائیکی وچ مکاݨ ݙیساں

ایجھے کئی ݙُکھ لغاری سیئں تُساں "وساخ” وچ تُساں شامل کر تے اساکوں اپݨی مِٹدی مردی تاریخ نال سونہاں کیتے، تہاݙے

ناول دا تݨ وݨ ایجھا رنگ رنگیلڑا ہے جو قاری کہیں ہک لحظہ وی ناول توں اکھیں نی پھیر سڳدا، سارا دے حسن دیاں شارتاں اوندا من مچل تھی تاریخ دے ورقے پھرولݨ تحریر دا سوہݨپ ودھا ݙیندے، ایندے علاوہ مولانا صداقت ڄہِیں لوک قوم دیاں اکھیں وچ دُدھڑ پا تے کیویں جبر نال لوکیں اندر فرقہ واریت سیاسی راند رسیندن، ایہ پہلو وی ناول دا اہم حصہ ھے،

برطانیہ ، امریک ،روس افغانستان ایران دی سیاست وچ سیاسی انقلاب دیاں ڳالھیں ، سُتے لوکیں کوں جگاوݨ دا ترلا، اڄوکے دور دیاں تحریکاں کوں زندگی ݙیوݨ دا سبق ہِن، تُساݙی قلمی مہارت کوں سلام پیش کریندی ہاں جو تُساں جتھاں وسیب کوں یاد رکھیے اُتھاں وسیب زادیں دا اُنھاں دے نانواں نال ذکرا کر تے اُنھاں کوں ہکواری ول امر کر چھوڑئیے، ملک اکبر ،انجم لاشاری ، عبداللہ گبول قاسم خاں لاشاری ، صوفی تاج گوپانگ، استاد فدا حسین ڳاݙی، سامراجی اتےکمیونسٹ پارٹی دا مخالف سندھی دھرتی ڄایا رسول بخش پلیجو اتے ایجھے کئی لوکیں دی پریت تہاݙے قلم دا سنگھار بݨی ھے، اینویں سلطانہ بی بی دے روپ اچ تریمت آپݨا آپ پچھڑیندی اے ایں قصے وچ تریمت ساہ ڳھندی اے او تریمت جہڑھی منݙھ توں گھن اڄ تاں بھاویں او روم دے بادشاہ دی ذال اکٹایا ہووے یا وت قبائلی نظام پھاتی تریمت ہووے تریمت ہووݨ جیندا ݙوہ ہائی اتے کالی تھیووݨ اندی سئیت ،تریمت غلام ہئی ملخ ہئ پر ایں ناول وچ کمال۔سوہݨپ نال سلطانہ بی بی آپݨا آپ کیویں سنڄاتا کہ او چھڑی آپݨی سوہنی نہ تھئ بلکہ آپݨے ہووݨ دی ڳول وچ او آپݨی دھرتی ، آپݨے وطن دی سونہہ اوندی حیاتی کوں نواں راہ ݙتا کیوں جو تریمت جے آپ کوں سڄاݨ گھنے تاں تریمت تحریک دا منڈھ ٻدھیڄ ویندے،

ایندے علاوہ ناول اچ ہک وݙا کمال ایہ وی ھے جو عشق دی دھمال حسین لال شہباز توں گھِن تے حُسین منصور حلاج تائیں تُساں ݙکھائی ھے، شاہ لطیف، کیا آہدا ہا سر ی سقطی جنید بغدادی، رابعہ بصری معروف خرکی دا زکر کرینیں ہوئے میر تقی میر کوں وی نال رلاوݨ دا انوکھڑا چڄ

وت مولانا روم کیا فرمایا

موسم۔آیا نخل دار پہ میر

سر منصور کاہی بار آیا ۔

اینویں مولانہ روم دے ایہ مصرعے وی اناالحق دی صدا بلند کریندےناول دا حصہ بݨدن

عاشق مست مدام ملامی

کہ سبھانی بݨ بسطامی

آکھ اناالحق تھی منصور

ہائے ہائے کمال در کمال است تہاݙی فِکر دے سوجھلے کوں سلام جو تہاکوں نہ نور نامہ وسریے نہ اقبال، نہ سفیر لاشاری نہ ممتاز حیدر ݙاہر، نہ جانباز جتوئی نہ قیس فریدی، نہ دلشاد کلانچوی تے نہ نذیر فیض مگی وِسرئیے ، اینویں لڳیے جیویں ہر پِڑ تے سنگت دی جھمر رَسی کھڑی ھے، آوݨ والے وقت وچ

وساخ تے ٻہوں کجھ لکھیاویسی، ایندی فنی اتے فکری وُݨت کاری تے کئی دانشور ڳالھ کریسن، میں وی ٻہوں کجھ لکھݨا ہا ۔۔ ہن میݙ ا قلم تھکدا ویندے پر ادا سئیں نذیر لغاری دا قلم نی تھکیا ۔۔۔میکوں ہک لنگ احمد فراز دی نظم محاصرہ دےکجھ شعر یاد آڳئے

سو یہ جواب ہے میرا میرے عدو کے لیے

کہ مجھ کو حرص کرم ہے نہ خوف ِخمیازہ

اسے ہے سطوتِ شمشیر پر گمنڈ بہت

اسے شکوہ قلم کا نہیں ہے اندازہ

میرا قلم نہیں کردار اس محافظ کا

جو اپنے شہر کو محصور کرکے ناز کرے

میرا قلم نہیں کاسہ کسی سبک سر کا

جو غاصبوں کو قصیدواں سے سر فراز کرے

میرا قلم نہیں اوزار اس نقب زن کا

جو اپنے گھر کی چھت میں شگاف کرے

میرا قلم نہیں اس دورِ نیم شب کا رفیق

جو بےچراخ گھروں پر کمند اچھالتا ہے

میرا قلم نہیں میزان ایسے عادل کی

جو اپنے چہرے پہ دوہرا نقاب رکھتا ہے

میرا قلم نہیں تسبح اس مبلخ کی

جوبندگی کا ہردم حساب رکھتا ہے

میرا قلم تو امانت ہے میرے لوگوں کی

میرا قلم تو عدالت میرے ضمیر کی ہے

اسی لیے تو جو لکھا تپاکِ جاں سے لکھا جبھی تو لوچ کماں کا زبان تیر کی ہے

میں کٹ گروں کہ سلامت رہوں یقیں َہے مجھے کہ یہ حصارِ ستم کوئی تو گرائے گا

تمام عمر کی ایذا نصیبیوں کی قسم

میرے قلم کاسفر رائگاں نہ جائے گا ۔۔۔۔۔۔

شالا کوسی واہ نہ لڳے ادا سئیں

تساں جو لکھیئے او امر تھی گئے کیپٹل ایمزم دے خلاف ،سامراجی طاقتاں دیاں سازشاں بے نقاب کرݨ والا مارکسیزم تے لیلن دے فلسفہ کوں نشابر کرݨ والا

وساخ ہک امر قصہ ہک امر داستان ہک امر تھی ونڄݨ والا ناول

ہمیش جیوو

اتے میں احمد فراز دی روح توں ہک لفظ دی تبدیلی دی اجازت منگدیں ہوئیں موکل گھِندی ہاں:

"تیرے قلم۔کاسفر رائگاں نہ جائے گا