مشتاق گاڈی
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
(1)
"لوݨٰی ہک شاہر ہے جیندے وچ خدا ہے، جنگ ہے، نہ موت۔”
لوݨی ہک اینجھا شاہر ہے جتھاں چھڑا چمتکار ہے۔ اتھاں لوݨ دا جیوݨ گھر ہے تے ہر شے اوندے چمتکار وچوں ٻلدی تے لشکارے مریندی ہے۔
اتھاں اݨ ہووݨی تے ہووݨی دی وَٹک ہے۔ اتھاں چمتکار وَستو دا روپ گھندے تے ہر وَستو آپ چمتکار ہے۔ اے شاہر ویلھے کنیں ٻاہروں وسدے تے اتھاں ویلھا آپ جڑدے بݨدے۔
لوݨی شاہر وچ بدل تے بارش دے ڳٹھے بݨدن جیڑھے حیاتی رنگیندن، اتھاں لوݨ دے شیشیں دے اَہرخانے ہن۔ ایندے وچ خوابیں دیاں ڳلیاں تے بزار ہن۔ اتھاں شَبد شئیں بݨ ویندن۔ اتھاں لوݨ تے شیشے دی کیماگری نال ہرݨ، ہاتھی، وݨ تے ٻیاں کئی شئیں دیاں ونکیاں بݨ سڳدن۔
ایں شاہر وچ جیوت کاری تے اوندا نروار ناٹک وچ تھیندے تے ہک ݙینہہ ایں ناٹک دا موہری اَہرکار لوݨکا ونڄیڄ ویندے۔
لوݨکے دے ونڄیڄݨ پچھوں ݙو کم تھیندن۔ ہک ایں شاہر وچ ویلہا تے اوندی وہیند جاری تھیندی ہے، لوݨکی کیلنڈر بݨدے۔ ݙوجھا لوݨکے دی ڳول دا دھیان دَھمدے۔ ویلھے دی وہیند تے لوݨکے دی ڳول پچھوں اے لوݨی شاہر کئی ہزار وریہیں دا ناٹک راہیں پندھ کریندے۔ سارنگ، نسرا، رتڑی، ورشا، سگرایا، شوبھا، دھارا، سادھا جوگی تے بئے کئی لوݨی واس ایں ناٹک نروار دے اَہرکار ہن۔
ناٹک دے ایں نروار چ لوݨی شاہر سندھ ہند دے پورے اتہاس وچوں گذردے۔ اتھاں مہا بھارت تے رامائݨ دا دھیان جاڳدے۔ دیوتائیں تے راخسیں دی کہاݨی بݨدی ہے، شیو تے وشنو دی بھیڑی پچھوں ٻاہمݨ تے آدی واسیں دا قصہ ٹردے۔ لکھت پڑھت دا ویلھا آندے تاں لوݨی شاہر وچ پانینی، پتن جلی تے پنگلا جہیں جڳ مشہورسوجھ وندیں دیاں کتاباں پڄدن جنہیں دا سَتت ناٹک نروار نال کڈھیا ویندے۔
ویلھے دی ایں وہیند وچ سکندر یونانی کہیں نائیں دے لوڑھ وانگ آندے تے کاٹھ دے تابوت وچ اوندا اَنتم سمسکار تھیندے۔
ایں شاہر دا ہک چمتکار اے وی ہے جو اے آپ کوں لکاوݨ دی شکتی رکھدے۔ جݙاں محمد بن قاسم دی فوج لوݨی شاہر دے خلاف جنگ سَتریندی ہے تاں اے شاہر دھاڑیلیں دی اکھیں اڳوں گم تھی ویندے۔
ویلھے دی ایں وہیند وچ لوݨی شاہر تے اوندے وسنیکیں دا ہک ساندوڑاند دھیان لوݨکے دے ڳول ہے۔ ایں ڳول وچ لوݨی دے ناٹک کار مگدھ ویندن۔ ایں ڳول وچ لوݨی دا گڑگاݙا چندر تے ویندن، شاعر چندر ڄایا جمدے جیڑھا اڳوں کھنبھاٹ ایں ڳول کوں ودھیندے جتھاں عقیق خانے، جھکیاں کھاڑیاں، رنگیل بیڑیاں تے ٻٹھل جہاز ہن۔ اڳوں او بھوج، ڈھولا ویرا تے رِݨ ویندے تے اوندے لوݨ وچ لوݨی تے لوݨکا کوں ݙ یہدے۔ اتہاس تے ویلھے دی وہیند تے لوݨکے دی ڳول لوݨی واسیں کوں ملتان گھن آندی ہے۔
ایں وڳدے ویلھے چھیکڑی وݙی سمَسیا انگریزی سمراج دے نمائندے اولیور رابرٹس تے جیمز کیلے پاسیوں لوݨی شاہر کوں ہتھیکا کرݨ دا اہر ہے۔ اے اہر انگریزی سمراج تے لوݨی واسیں کوں ہک انوکھڑی بھیڑی دو گھن آندے جیڑھی انت ناٹک دے پڑ وچ بھڑیندی ہے۔
ناول اے ڄاݨ کاری نئیں ݙیندا جو ایں بھیڑی دا انت کیا ہے؟ ڄاپدے ناٹک جیوݨ دی ہک بے انت کھیݙ ہے جیڑھی رسیندی رہسی۔
(2)
جڳ جہان دے لٹریچر نال سنڄاپوں ہک سُڄاک پڑھاک ایں ناول کوں لاطینی امریکا دی سَٹھ تے ستر دے ڈہاکے پَھَپھڑی "میجیکل رئیلزم” تے "ہسٹاریکل فینٹسی” جہیں لٹریری ریت دی ہک وکھری سوبھاڳی سرائیکی وَنکی سمجھیسی۔ ایں پرکھ وچ اوں پڑھاک دا کئی ݙوہ نئیں۔ ناول کوں پڑھدیں ہوئیں کیوبا دے ناولسٹ آلیہو کارپینٹئے، ارجنٹائن دے کورخے لوئی بورخیس، کولمبیا دے گابرئیل گارشیا مارکیز تے ایفرو۔امریکن ٹونی موریسن جہیں ناولسٹ دیاں لکھتاں اکھیں اڳوں بکھ پوندن۔ لوݨی شاہر دے پڑھݨ وچ گابرئیل گارشیا مارکیز دا "میکانڈو شاہر” ہروں بھروں لسکدا ہویا چیتے چمکݨ لڳ پوندے۔ اینجھی سانجھ ساکوں ناول وچ دریہے ملدی ہے۔
لاطینی امریکا دے لٹریچر نال ایں ناول دا سانگا اپݨی جاہ ہوسی پر میݙی سوجھ آہدی ہے جو ساکوں "لوݨ دا ڄیوݨ گھر” دی پڑھت تے سُدھ ٻُدھ سندھ ہند دی کئی ہزار وریہیں پچھوں "بھاسا” تے "ناٹیہ شاسترا” کنیں پھپھڑی کلاسیکل تھیوریز نال ودھ چنڳی تھی سڳدی ہے۔ ایندے کیتے لازم ہے جو ساکوں ایں کلاسیکل تھیوری تے اوندے ودھارے وٹاندرے دی ڄاݨ کاری ہووے۔ ارمان دی ڳالھ ہے جو ہند سندھ دے پوسٹ کالونئیل اتہاس پچھوں ساکوں اینجھی ڄاݨ کاری اڄوکے پاکستان دے پڑھاک وچ نئیں لبھدی۔۔ او "میجیکل رئیلزم”، "ہسٹاریکل فینٹسی” تے اینجھے ٻئے کئی شبدیں وچاریں نال تاں تھولا ٻہوں ڄاݨوں تھی سڳدے جنہیں دی عینک پا کنیں او اینجھے ناول پڑھدے، سمجھدے تے انہیں دا نروار کریندے۔ اونکوں نئیں ڄاݨ جو پچھلے ݙ و ہزار وریہیں کنیں ہند سندھ وچ ناٹک، کویتا، کتھا کہاݨی، چترکاری، سَمگیت جہیں کلا کوں سمجھݨ کیتے کیڑھےشبد اکھر، وچار تے ویورتی دے ڈھنڳ ڈھالے ورتے ویندے رہئین؟ او کیویں اڄوکے پچادھ دے آرٹ، تھیٹر، ناٹک، فلم تے ناول دے "رئیلسٹ تھیوریز” کنیں وکھرے ہن؟
"لوݨ دا جیوݨ گھر” ساکوں سندھ ہندھ دے پراݨے اِتہاس تے کلا دی سُچیت ݙیندے تے اوندے نال سنڄاپوں کریندے۔ اے ساکوں ہَکل ݙ یندے جو ساݙی ایں ناول کوں پڑھݨ سمجھݨ دی اپݨی تل وطنی ۔وسیبی اکھ ہووے۔
(3)
چمتکار چِت وِستار روپ
(وِشواناتھ کوی راج ، سہیتیا دَرپن)
کجھ سکالرز دا آکھݨ ہے جو پراچین سندھ ہند دیاں آرٹ تھیوریز اِتھوں دے کچن کنیں نکلدن۔ شبد چمتکار کوں ای گھنوں چا۔ رگھوان آہدے جو شبد "چم” کہیں رسیلے بھوجن دے چکھݨ کھاوݨ نال جڑے اَلا کنیں نکھتے۔ ایں اَلا پچھوں بھوجن دی رسیلی کیماگری دی ہک چِتی، اݨ چِتی واہ واہ ہوندی ہے۔ اپݨے اڳونہیں پندھ وچ اے شبد انگلش دے "ونڈر”، سرپرائز” تے "میجک” جہیں ارتھیں نال جڑ ویندے ۔
کلاکاری تے اوندی چیتنا کنیں نکھتا "ونڈر” ساکوں واہ واہ کرویندے۔ کلا دی سُندرتا تے چمتکار اڳوں ساݙے آتم دے چدھاروں اُسریاں ” آہم کارے” دیاں کندھاں ڈھَے ویندن۔ مَنس ایں کلا راہیں کہیں نہوکڑی "ہوند” تے "اݨ ہووݨی” دے لسکارے نال مُندریج ویندے۔ کلا کہیں اَݨ چت کوں سُچِت کریندی ہے۔ جے پندھرویں صدی دے تیلگو ٻولی دے کوی راج وشواناتھ دے شبدیں وچ آکھوں تاں "کلا دا چمتکار ساݙی چت دا ودھارا تے دیگھرپ ہے۔” اے ساکوں ننویں "چیتنائیں” دو گھن ویندی ہے۔
سندھ ہند دیاں آرٹ تھیوریز آہدن جو کلا دا اے چمتکار ساکوں اوندے انجو انج "رَس” راہیں ڈَھیندے۔ رَس وت ہک کچن۔ بھوجن نال جڑیا شَبد ہے۔ جیویں کہیں شے دا ستت اوندے "رس” وچ نشابر اَن تھیندے، اینویں کلا دی اُشا اوندی رَس راند راہیں تھیندی ہے۔
بھَرت منی ناٹیہ شاسترا وچ ہر طرحاں دی کلا دے کل اَٹھ منڈھلے رس ڳݨویندے:
سرینگارا (پریم کام)؛ ہَسیم (ہَس کِھل)؛ روادرم (کاوڑ)؛ بیبھت سَم (کریر)؛ بھیانکم (بھیانک ۔ ݙراکلا)؛ ویرم (بہادری ۔ ہیروازم)؛ اَدبھوتم (چمتکار ۔ ونڈرفل)۔ انہیں وچوں ہر رس ساݙے "موڈ” یا "چینتنا” دا روپ ہے
کلا دے اے سبھے منڈھلے رَس مَنس کوں "بَھاونا” راہیں پڄدن جیڑھا کئی ویہارے "بَھویں یانی ایموشنز ” نال رَدھیا پکیا ہویا ہوندے۔ مثال کیتے رادھا کرشنا دی کتھا یا ناٹک وچ سرینگارا رَس ساکوں "گوپی بھَوا” دے روپ ݙَ ہیندے۔ سنگارا تے پریم دا اے رَس کئی ٻئے بَھویں یا نی ایموشنز دی کاک ٹیل نال بݨا ہوئے۔ ایندے وچ برہا، تانگھ، ملاپ دے ٻہوں سارے بَھو یا ایموشنز دی رلت ہوندی ہے۔اینویں ای کرشن دی "رَس لیلا” وچ گوپیں دا کتیں دی چندر دی چوݙ ی کوں کرشن دی بانسری نال مندریج کنیں سبھے کم سَٹ بریندرا بن پاسیوں بھڄݨ "اَدبھوت یا نی میجیکل رَس "ہے۔ ایں کیتے ہر بھگت کیتے "گوپی بَھوا” دے لَس وچ لسݨ اوندی بھگتی دا سَتت ہے۔ اینویں "رامائݨ” وچ رام دی ویرتا ۔ ہیروازم ایں کتھا دا ستھائی رَس ہے۔
بھاونا متوں نہ کئی کلا ہے نہ اوندا رَس۔ اینکوں سمجھݨ کیتے ساکوں ایں شبد دی بھال کرݨی پوسی۔ بھاونا شبد دا ایرا "بھ” ہے۔ پروٹو انڈو۔یورپئین لینگوئیجز دی ڈکشنری وچ ݙتے "بھ” بھاکار یانی ساؤنڈ دے ترائے منڈھلے ارتھ (i) لسکݨ چمکݨ (ii) ہوند وچ آوݨ؛ تے (ii) الاوݨ ہن۔ سنسکرت وچ ایں "بھ” دے ٻنہیں بھاکاریں یا نی ساؤنڈز نال ڳنڈھ جوڑ کارݨ ہک دریگھی شبد مالا بݨدی ہے جیویں بھاسا، بھاونا، بَھونی، بھوت، ادبھوت، بھاڳ، بھگوان، بھکتی، بھونگ، بھوجن، بَھجن تے ٻہوں سارے اینجھے ٻئے اݨ ڳݨت شبد۔ جے اساں ݙوجھیں انڈو۔ یورپئین لینگوئیجز پاسیوں دید بھواؤں تاں پراݨی یونانی بھاسا وچ "فونین”، "فیم”، "فیزئین” کنیں گھن "فون”، "فینٹسم” تے "فینٹسی” جہیں سبھے شبد ایں منڈھلے بھاکار یانی ساؤنڈ "بھا” تے اوندے ڳںڈھیل ارتھیں نال ورتے کھڑے ۔
سندھ ہند دی کلا ویورتی ݙسیندی ہے چاہے بھاسا ہووے، بھاونا ہووے یا فینٹسی، اے کلا کوں کویتا، چترکاری، راڳ رنگ، کتھا تے ناٹک راہیں اݨ ہوند کنیں ہوند وچ گھن آوݨ دا چمتکار بݨدن۔ کلا تے اوندی ایں رَس راند وچ بھاونا ہک اینجھی "امیجنیشن” دا تل ٻدھیندی ہے جیندے وچ "ست اَست، رئیل اَن۔ رئیل” دی ساری سمسیا وٹیج ویندی ہے۔
کلا تے "رئیلٹی” دے سمٻندھ دی اے سمسیا سندھ ہند دے آرٹ تھیوریز کوں پچادھ کنیں وکھرا کریندی ہے، میجیکل رئیلزم جہیں "آکسی مورن” دی آپت دی سانجھ سٻدھ ٻݨیدی ہے تے فینٹسی کوں وَستو دا روپ ݙیندی ہے۔ ایں سمسیا وچ ای ساکوں "لوݨ دے جیوݨ گھر” تے اوندے ساندوڑاند ناٹک نروار دیاں کئی ڳنڈھیں کھولݨ دی راہ مل سڳدی ہے۔ ایندی سمجھ سنڄاݨ کیتے ساکوں ہک واری وت بھَرت منی دی ناٹیہ شاسترا تے بھوجا، شری شنکولا، بھاٹا نائیکا،، آنند وَردھن، ابھینیوا گپت تے وشوا ناتھ کوی راج جہیں مہاندرے ویورت کاریں دو ونڄݨا پوسی۔
(4)
"لوݨ دا جیوݨ گھر” دا شاہر لوݨی ہک کلاکار شاہر ہے، اے کلاکار دی چیتنا کنیں نکھتا شاہر ہے تے کلا اتھاں جیوت کاری دا روپ گھن ویندی ہے۔ بھرت منی دے ناٹیہ شاسترا وانگ اتھاں ناٹک کلا کاری دی سبھ توں اتم وَنکی ہے جیندے وچ کلا دے ٻنہیں سبھے وَنکیں دی سانجھ سٻدھ بݨدی ہے۔
ایں ناول وچ ساکوں ناٹک تے ناٹک نروار نال ڳنڈھیل ٻہوں ڈھڳ ڳالھیں ملدن۔ مثال کیتے ناول وچ لکھیا ہوئے :
” ناٹک ایں شاہر دا نروار گھر ہئی تے سارے دھیان کھیݙ وچوں ٹردے ہیئن۔ناٹک دی کھیݙ وچ پورا لوݨی کٹھا تھیندا ہئی۔ ایں ناٹک وچ لوݨی دا بھاڳ نسردا تے ہر نکا وݙ ا کم ناٹک دی منوت تے ہَٹک وچوں لنگھدا ہئی۔ ایں راند وچوں ݙ یکھݨ ہار وی نروار وچ ڳنڈھیل ہئین۔۔۔ ایں شاہر وچ ناٹک وی ہک جیندا جی ہئی جیڑھا لوکیں دی منشا وچوں ٹردا تے ننویں منشا دی جیوت کاری کاری کریندا ہئی۔۔۔ناٹک، لوݨی دی پارلیمنٹ ہا۔ پورا شاہر ایں پارلیمنٹ دا ممبر ہئی۔”
ناٹک لوݨی شاہر دی جیوت کاری دا مہاندرا ہے۔ ناٹک وچ لوݨکے دے ونڄیڄݨ دا نروار تھیندے۔ ناٹک وچ موت، دھرم تے یدھ دی ہٹک منوت چلدی ہے۔ ناٹک وچ پانینی، پتن جلی تے پنگلا جہیں رشیں منیں دی لکھتیں دے ڳجھے ارتھ ڳولے تے جانچے ویندن۔ ناٹک لوݨی دی جیوت کاری دا ہک روپ ہے۔ لوݨی شاہر دی گذری وہاݨی، ناٹک وہاݨی ہے۔
آؤ! ہݨ تھولا جیہاں سندھ ہند دے آرٹ تھیوریز وچ ناٹک وہاݨی دی سرت سنڄاݨ تے اوندے نال ڳنڈھیل ” رئیل تے ان۔رئیل” دے وچاریں دو دید بھنواۂں۔ تھی سڳدے لوݨی شاہر دے ناٹک نروار دی سمسیا اتھاں کھلدی ہووے۔
پیلھوں پیھل سندھ ہند وچ قدیم یونان دے فلاسفر ارسطو تے ٻنہیں سواجھوݨیں وانگ ناٹک کوں اَنو کرانا یانی مِیمسس یا نقالی دی ہک کلا سمجھیا ڳیا۔بھرت منی تے شری شینکوکا دے وچاریں وچ ناٹک وہاݨی دی سرت تے سمجھ سنڄاݨ سوانگ ہار دی انوکرانا یا نی میمیس یا نقالی تے ݙ یکھݨ ہار دے انومان یانی اینفرنس یا اخذ کرݨ دی شکتی کنیں پھٹدی ہے۔ݙ وجھے شبدیں وچ انوکرانا تے اَنومان مل کنیں ناٹک وہاݨی کوں ہک پریتی سرت سنڄاݨ ݙ یندن ۔ مثال کیتے جے ناٹک وچ کھیݙ ݨ ہار تریمت روندی ہے تاں اوندی پاسیوں اَنوکرانا یانی میمکری یا نقالی ہوسی۔ اینویں ݙ یکھݨ ہار اونکوں روندا ݙ یکھ کنیں اے انومان یانی اینفرنس یا اخذ کریسی جو او مونجھی ماندی ہے۔ ایں طرحاں نال شری شینکوکا تے بھوجا آہدن جو ناٹک وہاݨی دی سرت سنڄاݨ کھیݙ ݨ ہار تے سوانگ وچ وسدن۔
بھاٹا نائیکا تے ابھینوا گپت ناٹک دی شری شینکوکا دی ناٹک وہاݨی دی ایں تھیوری کوں کجھ رد کیتا تے کجھ اڳونہی ٹور ݙ تی ہے۔ بھاٹا ناٹیا آہدے جیکر ݙ یکھݨ ہار کیتے ناٹک دی کھیݙ ہک میمکری یا نقالی ہے یانی سبھ کھیݙ "ان۔ رئیل” ہے تاں او ناٹک دے انجو انج بھَویں یانی ایموشنز دا رس کیویں گھن سڳدے؟ اپݨے پریمی دی یاد وچ کہیں روندی تریمت کوں ݙ یکھ کنیں اوندے اکھیں وچ ہنجوں کیویں تر آندن؟ انیویں جے ناٹک "ان۔ رئیل” ہے تاں اوندے وچ وچھڑے پریمیں دا انت ملاپ کوں ݙ یکھ ساݙے انتر رنگ ترنگ کیویں جاڳدی ہے؟ ڳالھ اتھائیں نئیں کھڑدی۔ بھاٹا نائیکا تے ابھینوا گپت کیتے ناٹک وچ "رئیل” ہووݨ دی سمسیا وی اَولڑی ہے۔ مثال کیتے ابھینوا گپت آہدے جیکر ناٹک وچ اساں بھیانک یانی ݙراکلے دی پیش کاری کوں "رئیل” سمجھوں تاں کݙاھیں وی اینجھا ناٹک نہ ݙ یکھوں۔ گذری وہاݨی وچ بھیانک کنیں بھڄݨ ساݙی ہک عام کرت ہے۔ ایندے اپٹھ اساں ݙ یہدے ہئیں جو دنیا وچ "بھیانک یانی ہارر” لٹریچر تے فلم دا راج ہے۔ ابھینوا گپت آکھݨ اے چاہندے جو ناٹک وچ "بھیانک” ساݙی جیوݨ وہاݨی کنیں انج "بَھو تے رَس” ہے۔
ہک انڈولوجسٹ ڈیوڈ شَل مین ناٹک دی ایں "رئیل "تے "ان۔رئیل” دی سمسیا دا نتارا کریندے ہوئیں آہدے جو ناٹک وچ "رئیل” تے "ان۔رئیل” دی آپت دی چھک ہک اینجھی تھاہریج گھن آندی ہے جیندے نال ݙ یکھݨ ہار کیتے ہک ہک وادھوں "رئیلٹی” یا "مور دئین رئیلٹی” جہیں تھرڈ سپیس اسردی ہے جیڑھی چھڑی ” مائنڈ پروجیکشن” نئیں ہوندی ۔ اے سارا کجھ ایں کیتے ممکن تھیندے جو ناٹک وچ ساݙ ے "بَھو ۔یانی ایموشنز” ہک "سَدھارݨ یانی یونیورسل” روپ گھن ویندن۔ اے بھو۔یانی ایموشنز ݙیکھݨ ہار دے اپݨے بَھو وی ہوندن تے اپݨے بَھو نئیں وی ہوندے۔ ایں کیتے اوندے کیتے کلا دا رَسیکا تھیوݨ سوکھا تھی ویندے۔
سولہویں صدی دے تییلگو بھاسا دے سوجھواݨ تے "رساگنگا دھارا” دے لکھاری جگن ناتھ ناٹک وچ ݙیکھݨ ہار دی چیتے کاری کوں اوندی "بھاونا” نال ڳنڈھ کنیں ایں ساری ڳالھ مہاڑ کوں ہک ننواں رخ ݙ یندے۔ کالی داس دے ناٹک "شکنتلا” کوں ریفرنس بݨا کنیں او آہدے جو ݙ یکھݨ ہار ڄاݨ ٻجھ کنیں اے بھل ویندے جو شکنتلا ناٹک دے ہیرو دشیانتا نال پرنی ہوئی ہے تے اوندا شکنتلا نال کئی سانگا نئیں بݨدا۔ اے بھلاندرا کئی اݨ چت بھلاندرا نئیں۔ ایندے وچ شکنتلا تے دشیانتا دے سانگے تے اپݨے آپ دی پوری سرت سنڄاݨ ہوندی ہے تے اوں کنیں وادھوں ݙ یکھݨ ہار اپݨی چیتے کاری نال ہک ننویں “رئیلٹی” اسریندے جیندے وچ اوندا شکنتلا نال ہک اپݨا پَریتی رَسیکا سانگا جڑدے۔
"لوݨ دا جیوݨ گھر ” دے شاہر لوݨی دی جیوت کاری ناٹک وَہاݨی ہے۔ ایں ناٹک وہاݨی وچ "رئیل۔ ان۔رئیل”، "سَت۔ اَست”، "ہوند۔ اݨ ہوند” وچالے ہک ننویں جاہ تے ویلھا ڄمدن جیندے وچ کھیݙ ݨ ہار تے ݙ یکھݨ ہار ہک ننویں بھاونا سانگے جڑدن۔
(5)
"فینٹسی ہیز اے پراپر رئیلٹی”
کارل جونگ
توڑے جو بھاونا تے فینٹسی انڈو۔یورپئین لینگوئیجز راہیں اپݨے شبد پاڑ وچ ہکو ہن پر سندھ ہند تے یونانی پچھادھی فلسفے تے لٹریچر وچ انہیں اپݨے ارتھ سانگے کجھ سانجھا تے کجھ انجو انج پندھ کیتے۔ قدیم یونان وچ ارسطو او پیلھا فلاسفر ہئی جئیں "فینٹیسیا” کوں اپݨے وچاریں وچ پریتی جاہ ݙ تی ہے۔ اوندی لکھتیں "ڈی اینیمیس” تے "رائٹرک” وچ "سینس پرسپشن” تے "کاگنیشن” وچالے ہک ڳانڈھواں پر انج فنکشن ہے جینکوں او "فینٹیسیا” دا ناں ݙیندے۔
ارسطو موجب "فینٹیسیا” دی وݙ ی بݨیاد "اَکھرشں یانی امیجز ” ہن جیڑھے ساݙے” سینس پرسیپشن” کنیں بݨدن تے میموری وچ سٹور تھی فینٹیسا دے کم آندن۔جݙ اں کئی "وستو یانی ابجیکٹ” ساݙی اَکھیں اڳوں نئیں ہوندا تے اساں اوندا اکھرش یا امیج اپݨی میموری کنیں ہتھیکا کر کنیں اپݨی چیتے کاری وچ ورتیندے ہئیں تاں اے ہک "فینٹاسٹک ابجیکٹ” ہوندے۔ ݙ وجھے شبدیں وچ اے سینس پرسیپشن دے ابجیکٹ دی ری۔پریزینٹیشن کنیں ودھ ہوندے۔ آپݨی انہیں لکھتیں وچ ارسطو "فینٹسیا” کوں گیان دھیان یانی کاگنیشن کیتے ہک ودھیا تے لازمی فنکش ݙ سیندے۔ ارسطو دی ایں ویورت وچ "فینٹیسیا” سمسکرتی شبد "بھاونا” دے ورتارے تے ارتھ سنواں تھی ڄاپدے۔
ارسطو دےلکھتیں وچ سَمسیا تݙ اں آندی ہے جݙاں او "فینٹسیا” کوں خواب خیال تے وَہم دا منڈھ وی ݙ سیندے۔ ایں ݙ وجھے اَرتھ کوں پکڑ کنیں پچادھ دے فلاسفرز تے سکالرز "فینٹسی تے رئیلٹی” دی دویت بݨیدن جینکوں وت اڳوں پچادھ دی "انلائٹن منٹ” وچ ودھیک پکا کر ݙ تا۔ ݙ یکارٹ دی "مَیٹر تے مائنڈ” دی دویت کوں گھن کنیں ہر شے کوں "رئیل تے ان۔ رئیل” دی گھاݨی وچوں گذارا تے پرکھیا ڳیا۔ پیرس کمیون دے نالوں، انہوویں صدی دے وچالے آرٹ تے لٹریچر وچ "رئیلزم” دے رواج نال وت اے ونڈ اَکھنڈ بݨ ڳئی۔ سگمنڈ فرائیڈ تے اوندے جوڑے "سائیکو انلائسس” ایں دویت کوں ودھیک پکا کیتا۔
پوسٹ کالونئیل پیریڈ وچ لاطینی امریکا تے وت پورے ساؤتھ وچ "میجیکل رئیلزم ” راہیں فینٹسی تے رئیلزم دا آرٹ تے لٹریچر وچ ننواں جوڑ بݨایا ویندے۔ میجیکل رئیلزم دے ایں ” آکسی مورون” سانگے "رئیل تے ان۔رئیل” دی دویت مکا کنیں "رئیلٹی” کوں ننویں اکھ نال ݙ یکھݨ دی ریت بݨدی ہے۔ رئیل کوں سَت است یا ٹرتھ کنیں انج کیتا ڳئے۔ ایندے موجب رئیل کئی چھڑا فوٹوگرافی تے ری۔پریزینٹیشن وانگ نئیں۔ہر رئیل دے اول وچ ودھیک رئیل وسدے۔ میجیکل رئیلزم دا وݙ ا ارتھ ایں ودھیک رئیل کوں بھالݨ تے بکھاوݨ ہے۔ ہک ننویں رئیلٹی اسارݨ ہے۔
میجیکل رئیلزم وچ "میجک تے رئیل” دے آپت دے سانگے کوں ترائے طرانح دے ڈھنڳ ڈھالیں نال جوڑا تے بکھایا ویندے۔ پیلھے ڈھنگ وچ میجک دا فنکش رئیل دی "اپتر سپتر یا سب۔ورژن ” ہے۔ ایندے وچ اݨ بھاند کوں اݨ ہوندکیتا ویندے۔ ݙوجھے جوڑ وچ میجک تے رئیل ہک ٻئے کوں تھاہر یا سسَپینڈ کر ݙ یندن تاں جو انہیں دی دویتا کنیں اڳوں ونڄ کنیں رئیل کوں ݙ ٹھا ونڄے۔ تریجھے جوڑ وچ میجک دا رئیل نال ہک "وادھواں یا سپلیمنٹری” ڳانڈھا ٻݨدے۔ اے رئیل دے ٻہوں سارے ڳجھے پکھ نشابر کریندے۔
"لوݨ دا جیوݨ گھر” پیلھے ڈھنگ ڈھالے نال وَدھ سَتریا ہک ناول ہے ۔ اے ساݙے چودھاروں کھنڈری جنگ، موت تے دھرم نال جُڑی ہمسیا تے اوندی اݨ بھاند "رئیلٹی "کوں لوݨی شاہر دی میجیکل رئیلٹی پاروں اولوں کڈھدے تے نشابر کریندے۔ اے نارمل کوں رئیل سمجھݨ دی ساݙی نت سوکھی عادت کوں چیلنج کریندے۔ ایں سانگے ناول وچ نارمل تے رئیل ݙوھیں تھاہر ویندن تے ایندے کارݨ "لوݨ دے جیوݨ گھر” دی اپݨی ہک نویکلی میجیکل رئیلٹی ہوند وچ آندی ہے۔
ناول دی پیلھی ستریج ای ایں میجیکل رئیلٹی تے اوندے نال جُڑے اَدھ بھوت رَس نال رنگیج کنیں تھیندی ہے:
"نویں نویں پکھی پہاروں تے وݨ پئے ستریندے ہئین۔ پہلی چِڑی، پہلی ترکاری، پہلے وݨ دی کھیݙ کھݙیڄ ڳئی ہئی۔ پہلی چِڑی دا ناں نیلڑی، ترکاری کُھمبی تے وَݨ نِم ہا۔ نیلڑی لوݨی دے گھراں دی کندھاں، چھتاں تے نِماں تیں ٻاہندی ہئی تے کھمبیاں سڑکاں دے نال نال ݙ سدیاں ہئین۔ لوݨی دی وہیند وچ پہلے کھیݙ وت حیاتی بݨ ویندی ہئی۔۔۔۔ شہر ٻاہروں ندی دی منوت ڈہیج ڳئی ہئی۔مچھیاں تے ٻیڑیاں رنگیج ڳیاں ہن۔ شیشیں تے بدلاں دا کم ڈھیج ڳیا ہا۔ "
ناول وچ اڳوں ونڄ بدلیں تے لوݨ دے ڳٹھے، رنگیل گڑگاݙ ے، ، لوݨ دے شیشے دے اَہر خانے، انہیں اہر خانے وچ بݨیدیاں ونکو ونک دیاں شئیں، داستان دے شہر وچ شیشے اندروں رَہندے لوک تے اینجھیں ٻنہیں ٻہوں ساریں شئیں دی ݙکھالی ملدی ہے جیڑھی ادھ بھوت رَس دی راند رَسائی رکھدی ہے۔
(6)
"تائیں میکوں ݙینہیں دی ڳݨت وچ ہک ہمیشاں دی ہوند ݙتی ہے”
جان گرین
کہیں وݙے ناول دی ہک پرکھ اوندے وچ وَرتی ویلھے تے جاہ دی وݨت (سٹرکچر آف ٹائم ایند پلیس) ہوندی ہے۔ گابرئیل گارشیا مارکیز دی ناول "ہنڈرڈ ائیرز آف سالی۔چیوڈ” دی ویلھے تے جاہ دی وݨت دے چمتکار اتیں اڄاں تائیں ڳالھ مہاڑ چلدی رہ ویندی ہے۔ ایندے وچ ویلھے چکی دے پھیر وانگ چلدا پئے۔ شئیں، ناں، کرت کار سبھے ایں پھیر وچ ول ول ݙکھالی ݙیندن۔ پیلھی ہٹک ہوڑ (ٹیبو) ہر درشن ( چیپٹر) دے انت وچ اپݨے آپ کوں ہک ننویں تباہی دے روپ سانگے دہریندے۔ ایہو معاملہ ناول دی جاہ دا ہے۔
"لوݨ دے جیوݨ گھر "دے ویلھے تے جاہ دی وݨت ٻہوں بَھراویں ہے۔ ناول وچ ویلھے دی پیلھی شاند آپ ویلھے دا دھیان گیان ہے۔ ویلھا کیا ہے؟ ناول دا کہاݨی وچ متِھیا فلسفیانہ وَلدا ہے جو ویلھا ناں ہے کہیں شے دے گذرݨ دا، ونڄیجݨ دا۔ فلسفے وچ ویلھے کوں وٹاندرے نال جوڑا ویندے۔ وٹاندرے دی پیلھی شرط کہیں ہوند دا گذرݨ تے ونڄیجݨ ہے ۔ ناول وچ لوݨکے دی ونڄیج ویلھے دی وہیند دے جاری تھیوݨ دا سَنیہا ہے ۔ اِتھاں اَساں نہ بھلوں جو چیتے تے یادواشت دے اُتم اَرتھ پچھوں ونڄیج کہیں پیارے (لَو ۔ابجیکٹ ) دی ونڄیج ہوندی ہے۔ لوݨکا لوݨی واسیں دا اُتم پریم ہے۔ اوندی ونڄیج ݙو کم کریندی ہے۔ ہک تاں اے ویلھے کوں اَݨ ویلھا کر ݙیندی ہے۔ویلھا لوݨکے دی ڳول بھال تے دھیان گیان دا ݙوجھا ناں بݨ ویندے۔ ٻیا اے ویلھے دا ہک اینجھا کامن ریفرنس بݨ ویندے جیندے نال آپ ویلھے دی سنڄاݨ تھیندی ہے۔ ایں کیتے لوݨکا کیلنڈر بݨدے ۔ ویلھے تے ونڄیج دے اے آپت دے فلسفیانہ سانگے تے اڳوں ڳݨت دے کیلنڈر بݨاوݨ دی لوڑھ دی ناول وچ آپ ہک ٻہوں نشابر ݙکھالی ہے۔
"ایں شہر وچ ݙینہہ رات بݨ ڳئے ہن، دھمی نماشاں جُڑ آئے ہَن پر ویلھے دی ڳݨت نہ ٹری ہئی۔ ایہو کارݨ ہئی جو لوݨی وچ گھڑی تے قبر موجود نہ ہئی ۔ ہک داستانی ویلھا جاہیں تے لاہندا ریہہ ویندا ہئی۔ ایں داستانی ویلھے وچ ٻہوں سارے لوک اتھاں آندے ویندے رہندے ہَن۔۔۔ ایں پاروں لوݨی واسیں کوں دھیان ایہو پیا جو لوݨکا کِتھاہیں داستان وچ نہ وَڳ ڳیا ہووے۔”یا وت اڳوں ونڄ لوݨکے دی ونڄیج تے ویلھے تے اوندی ڳݨت دا اَہر انہیں شبدیں وچ سِدھا سنواں نشابر تھی کھڑدے:
” لوݨکا دی ونڄیج پچھوں ویلہا ڳݨت وچ آ ڳیا ہئی۔”
اے کیلنڈر کیویں جُڑدے؟ اڄوکے ٻہوں سارے کیلنڈر ، جیڑھے کہیں وݙے ماہݨو یا وݙی ہووݨی دے ریفرنس پاروں سِترے ہوئن، ایندے اُ پٹھ لوݨکی کیلنڈر لوݨی شاہر دی روز ݙیہاڑے دی جیوت کاری وچوں نسردے ستریندے۔ ݙینہیں تے مہینیں دے ناویں کنیں ایں روز ݙیہاڑے دی جیوت کاری دی نشابر جھال ملدی ہے۔
"لوݨ دے جیوݨ گھر” وچ ویلھے دی وݨت "ویلھے تے اݨ۔ویلھے” دے آپت دے جوڑ نال تھیندی ۔ لوݨی شاہر تے اوندے واسی لوݨکے دی ہک ہمیشاں دی بھال ڳول تے دھیان گیان نال ٹردے پئین۔ ہک اینجھی "ہمیشاں” جیڑھی اپݨے ستت وچ "اݨ۔ویلھا” بݨ ویندی ہے۔ جݙاں جو لوݨی شاہر کنیں ٻاہروں ویلھا وڳدا وہندا پئے۔ لوݨی شاہر تے اوندے واسی لوݨکے دی بھال وچ جتھاں جتھاں ویلھے کنیں ٻاہروں ہک "ہمیشاں” وچ رہندن، اتھائیں او لوݨکے دی ڳول وچ ویلھے دی وہیند نال وی ٹردن۔ ویلھا تے اݨ ویلھے ندی دے ݙو کناریں نال ہک آپت دے سنجوک وچ ہن۔
ویلھے دی ایں وہیند وچ پیلھوں پہل "میتھالوجیکل ٹائم ” آندے جیندے وچ دیوتا ڄمدن، دیوتائیں دے آپت دے یُدھ چلدن، مہابھارت دی بھیڑی تے شیو وشنو دے جھیڑے کارݨ آدی واسی تے اُنہیں دا بُھلیا وِسریا قصہ تے داستان لبَھدی ہے۔ ناول وچ اڳوں یونان دے سکندر تے یونانیں دے حملے پاروں "ہسٹاریکل ٹائم” دا سٹرکچر سامہݨے آ ویندے ۔ ایں ہسٹاریکل سٹرکچر دا اَنت "انلا ئٹنمنٹ ایج” دے پچھوں یورپ کنیں آئے انگریزیں نال تھیندے۔ اے "ان۔لائٹنمنٹ ایج” اپݨی اصل وچ سیکولر ایج ہے جیڑھی مَتھ تے ہسٹری ݙوھیں کوں اُپٹھ سمجھدی ہے تے انہیں دے مکاوݨ پچھوں ہے۔ ایہا سیکولر ایج ہے جئیں لوݨی شاہر تے اوندے وسوں واسیں کوں اݨ ویلھے کنیں ٻاہروں کڈھ ویلھے دی ہک اینجھی بَھیڑی وچ پاتے جیڑھی ناول وچ اَݨ مُک ہے تے اڄاں تائیں جاری ساری ہے۔
(7)
جے تائیں "لوݨ دے جیوݨ گھر ” دے جاہ جغرافیہ دی سَمسیا ہے تاں ناول وچ ایندیاں شانداں ٻہوں نُشابر ہن۔ ایں سانگے چَھڑا ݙو ترائے ڳالھیں ہن۔ ہک تاں ایں ناول دا تہذیبی جغرافیہ قدیم وادی سندھ ہے جیندے وݙے مرکز سرائیکی وسیب، سندھ، راجستھان تے گجرات ہن۔ اڄوکا اَپر پنجاب ہڑپے کنیں ابھی پاسیوں ایں تہذیب دے گھیر وچ نہی۔ اُتھاں کئی ہک اینجھی آرکیالوجیکل سائٹ نئیں ملدی جیڑھی قدیم وادی سندھ نال جڑت رکھدی ہووے۔ اَپر پنجاب وچ تہذیبی ویلھا کجھ مہابھارت تے وَدھ نشابر ” گندھارا تہذیب” پچھوں جاری تھیندے۔ اے گندھارا تہذیب وی آپݨی وݨت وچ ودھیک ٻاہریل دھاڑلیں نال ستری ہئی۔ ایرانی، یونانی، سکیتھئین، پارتھئین، کشان تے ہن جہیں ٻاہرلے دھاڑیل اتھاں راج پاٹ وچ ودھ ریہن۔
جو وی کارݨ ہووے پر اپر پنجاب تے گندھارا تہذیب دا کئی جغرافیائی ریفرنس "لوݨ دے جیوݨ” گھر نئیں ملدا۔
ایندے اُپٹھ آپ لوݨی شاہر دا گھاگھرا ہاکڑا تہذیب (جیڑھی جو قدیم وادی سندھ نال ڳنڈھیل ہے) دے مرکز راجستھان وچ ہووݨ ٻہوں نشابر ہے۔لوݨی” راجستھان دے جودھ پور وَسبے دا اڄ وی ہک پراݨا شاہر ہے۔ اے جودھ پور کنیں 35 کلومیٹر دے پَندھ اُتیں ہے۔ ایں شاہر دا ناں ہک دریا "لوݨی” دے ناں اُتیں ہے جیڑھا اجمیر دے نالوں ہک چھوٹے پہاڑی سلسلے "اَروالی” کنیں 550 میٹر دی اُچائی کنیں شروع تھیندے، مارواڑ کنیں تھیندا ہیٹھوں جودھ پور دے نال لوݨی شاہر کنیں گذردے، اڳوں تَھر (سندھ) وچ ساؤتھ ایسٹ کنیں گھگھر ہاکڑے دے واہݨ نال ونڄ ملدے۔ گجرات وچ اے "پتݨ” ڈسٹرکٹ کنیں تھیندا رِݨ آف کچھ دی جاہ سمندر وچ ڈھاندے۔اروالی پہاڑی سلسلے کنیں رݨ آف کچھ تائیں اے لوݨی دریا 495 کلومیٹر دا پندھ کریندے۔اے "لوݨی” دریا جٖݙ اں راجستھان دے”اروالی” پہاڑی سلسلے کنیں نکلدے تاں اینکوں "ساگر مَتی” آکھیا ویندے۔ وچالے ونڄ کنیں ایندا ہک ناں "سرسوتی” ہے۔ تَھر تے گجرات وچ اینکوں ہاکڑا دا ناں ݙ تا ویندے۔
لوݨی شاہر کنیں ہٹ ملتان، ڈھالا ویرا، کمبھاٹ جہیں جاہیں دے وی نشابر ریفرنس ہن۔ ایں کیتے میݙی سمجھ بوجھ وچ ایں ناول دا لوݨکی کیلنڈر وانگ جغرافیہ تے تہذیبی ریفرنس وی قدیم وادی سندھ ۔ گھاگھرا ہاکڑہ تہذیب دے تل تے ٻدھیل ہے۔
اے وی پڑھو:
مشتاق گاڈی دیاں بیاں لکھتاں پڑھو
یہ بھی پڑھیے
ساڈا پہلوان جِت گیا اے۔۔۔||رؤف کلاسرا
امجد خان نیازی کے ساتھ ظلم کیوں؟۔۔۔||رؤف کلاسرا
زمانے کے تقاضے۔۔۔||رسول بخش رئیس