کہانی دی انہاں مستند روائتاں دے تقابل اچ مقامی ثقافتاں راہیں ترقی دا اے ویلا اجاں صرف حیرانیاں دا دور ہا وت وی رابندر ناتھ ٹیگور اَتے پریم چند اوں حقیقت نگاری دا آغاز کرچکے ہن جیڑھی صنعتی انقلاب دے ناں تے وجود اچ آئی ہئی۔۔۔
تبدیلی در تبدیلی مقامی ثقافتاں راہیں انہاں تجربات توں سکھن دا اے بہترین دور ہا۔ ایں دوران نویں کہانی انہاں سیاسی ، سماجی موضوعات دی پاپولر حقیقت نگاری توں علاوہ دیاں مصیبتاں اچ وی مبتلا رہ گئی جنہاں دی طرف ’’آئزک باشویزسنگر‘‘ اشارہ کریندے۔
I have become aware of many dangers that lurk behind the writer of fiction. The worst of them are
(1). The Idea that the writer must be a sociologist and a politician adjusting himself to what is called social dialectics.
(2). Greed for money and quick recognition.
(3). Forced originality namely, the illusion that pretentious rhetoric, precious innovations in style, and playing with artificial symbols can express the basic and ever-changing nature of human relations or reflect the Combinations and Complications of hereditary and environment. These verbal pitfalls of so-called experimental writing have done damage even to genuine talent. They have destroyed much of modern poetry by making it obscure esoteric and charmless. Imaginations is one thing, and the distortion of what “Spinoza” called the “order of Things” is something else entirely. Literature can very well describe the absurd, but it should never become absurd itself….
The Master of short story Chekhov, Maupassant as well as the scribe of Joseph’s story in the “Book of Genesis” knew exactly, where they were going. One can read them over and over again and never get bored Fiction, in general, should never become analytic. As a matter of fact, the writer of fiction should not even try to dabble in psychology and its various isms. Genuine literature informs when it entertains.”
(Author’s note. The collected stories of “Isaac Bashevis Singer)
بالاخر او سب خوش کن ، عالمانہ موضوعات جنہاں دا تعلق انقلاب ، نفسیات اَتے سیاسیات نال ہا اپنی اپنی وابستگی راہیں ادب توں ودھ ادب اچ پروپیگنڈا ثابت تھئے۔
جیندے وچ پوری دنیا دا خاب تاں موجود ہا پر انہاں دے پیراں ہیٹھوں اپنی وسوں غائب ہئی ۔
مقامی ثقافتاں راہیں اوڑک ایہو کُھلیا جو کمیونسٹ تحریک اتے ایندا مقصدی ادب وی کتھائیں بنیاد پرستی توں مختلف شکل نئیں رکھدا۔ ہتھوں اے ترقی پسندی دی سرمایہ داری دی اپنی کچھ دا درد اے۔ جیڑھا ترقی دے ناں تے انہاں دے بیٹ بیلے ، اَتے وسوں ہتھیاون چاہندے۔
سو انقلابی اتے مجاہد وی اوڑک اوں ہیرو دی جاہ گھن گھدی جیڑھا ’’پرومتھیس‘‘ دا پچھانواں ہا ۔ ایں دوران مغربی فکر ہک ایجھیں ہتھیار نال وی مسلح تھی چکی ہئی جینکوں “Psychoanalysis”آہدن۔ جیندے خاب وچ ہمسائے دی کار چلاون دا مطلب لازماً اوندی ذال نال سمھن ہا۔ لیبیڈو حیاتی نال اوندا پورا تحرک میتھیج گئی۔
اے فرائیڈین اسکول آف تھاٹ کہانی وچوں کہانی کوں غائب کرن دا ماہر ہا۔ ایں سارا گیجرا پُوجرا اندروں باہر کڈھ ڈکھایا ۔ زمان مکان دے انہاں ننویں تصورات نال اُبھارویں اے دنیا ہُن طاقت ، دولت ، اختیار اچوں تھیندی کلہی تھئی تاں اونکوں یاد آیا جو چھڑا منطقی ثبوت پسندی دا اے رُکھپ اوں خلا کوں بھرن جوگا نہیں جیڑھا لا انتہا کائنات دی ایں دریافت پچھوں لایعنیت دی شکل اچ پیدا تھئے۔
سارتردی ’’نوزیا‘‘ اتے کامیو دے ’’طاعون‘‘ توں پہلے کافکا ایں پاپولر حقیقت نگاری اگوں شاکی ہا جیڑھی صنعتی انقلاب اچوں برآمد تھئی ہئی۔
نویں امکانات دی حقیقت نگاری کافکا دی میٹامارفوسس دی شکل اچ ویہویں صدی اچ قدم رکھدی اے تاں کہانی او مواد وی اپنے اندر سمیٹ گھندی ہے جیڑھا حیرت دے ناں تے قصہ کہانی دی روایت اچوں متروک ہا۔
ہر من ہیسے دے ’’سدھارتھ‘‘ دا میلان وی اوں مقامیت ول ہا جیڑھی کالونیل ازم اگوں محض نگرڈز دی حیثیت رکھدی ہئی ۔
مقامی ثقافتاں راہیں کالونیل ازم دی ایں وبا اگوں ترقی پسندسوشلزم دے حامی گبریل گارشیا دے مقابلے وچ بورخیس کنزرویٹو اکھویجن تے بالکل پشیمان نہ ہا۔
البتہ پابلو نرودا اپنی شاعری راہیں او سب مزے لُٹ چکیا ہا جیڑھے کجھ کجھ فیض احمد فیض اتے ساحر لدھیانوی وی لُٹیندے پئے ہن۔ ستر اسی دے ایں وچلے ڈہاکے تئیں بحث در بحث ایں ادبی ماحول اگوں انقلاب اجاں ٹی ہاؤساں تے ’’ادھے ‘‘ پیندا ای بیٹھا ہا جو پتہ لگیا ’’پرسٹرائیکا‘‘ آگئی ہے ۔
کامریڈ ۔۔۔ انقلاب فیل تھی گئے۔ ‘‘ آہدے نہ ہاسے جو مجید امجد واقعی فیض احمد فیض توں وڈا شاعر ہے ۔ ایں دوران کہانی دی گالھ وی کرشن چندر ، منٹو ، راجندر سنگھ بیدی ، غلام عباس ۔۔وغیرہ کنوں تھیندی قرۃ العین حیدر تے آن کے مُک ویندی ہئی۔ انہاں بحثاں توں علاوہ ایں دوران ’’نیولیفٹ‘‘ دے ماڈرن تصوف بارے پروفیسر رشید الزماں دا ’’نروار‘‘ وی کہیں نہ سُنیا جو بیلی ’’ہربرٹ مارکیوزے‘‘ اتے ’’ژاں پال سارتر‘‘ انقلاب کوں بچاون دے ترلے پئے کریندن۔ عابد عمیق سئیں وی لکھ کوشش کیتی پر اے نروار بہوں اوکھا ہا۔
اے ہا کہانی وچوں غیر کہانی دا ویلا جڈاں سرائیکی وچ ’’تھل کرن دریا ‘‘ چھپدی ہے ۔
صنعتی انقلاب بالشویک انقلاب اتے وجودیت دی آدرش واد حقیقت نگاری دے ایں پس منظر پچھوں سرائیکی فکشن دے پچھلے تریہہ پینتری سال دا موڈ ڈکھیجے تاں روایتی اسلوب وی پاپولر حقیقت نگاری توں علاوہ جیڑھے درشن بنڑدن انہاں وچوں خاص خاص اے ہن۔
(1)۔ کہانی وچوں غیر کہانی دا ویلا تے ’’تھل کرن دریا‘‘ (1980)
(2)۔ سرائیکی فکشن اچ علامت دا ورتارا اَتے ’’چھولیاں‘‘ (1983)
(3)۔ قصے دا ولا قصہ تے ’’ناتھ جی ‘‘(1994)
(4)۔ اپنی وسوں راہیں مقامیت دا ویلا تے ’’گلی‘‘(1995)
(1) کہانی وچوں غیر کہانی دا ویلا تے ’’تھل کرن دریا‘‘
کہانی اچوں غیر کہانی دا ویلا آہدن اتھوں شروع تھیندے جتھوں کہیں پیغام دی سیاسی ضرورت اپنے آدرش راہیں کہانی تے بھوت پریت وانگوں قبضہ جما گھندی اے ۔ لکھاری توں ودھ سیاسی پارٹی دا منشور ایندا مواد طے کریندے۔
مقامی ثقافتاں راہیں بھانویں جو کہانی کار جدید مغربی ادبی رجحانات توں آگاہ ہن ان وی وی انہاں دا حافضہ او ضروری مواد گھن کے نئیں ٹردا جیڑھا انہاں دے قصے کہانی اچوں پُھٹیا ہووے یا اپنی وسوں راہیں مقامی اَتے وسیبی ہووے۔ اے ضروری مواد کیا ہے؟ اے کجھ وی نئیں ہوندا سوائے اوں ثقافتی پس منظر دے جیندی وسوں بناں کہانی دا ہک چوکٹھا تاں وجود اچ آویندے پر ایندے وچ کہانی موجود نئیں ہوندی۔
جدیدیت دے ناں تے ایندا ڈھیر سارا مواد اپنے اکتسابی لٹریری تجربے توں ودھ مقامیت ول اپنا میلان نئیں رکھدا ۔ تجزیاتی نفسیات ، فلسفہ اتے جنسی تلذذ دا مواد مقامی محاورے اچوں درشن نئیں ڈیندا۔
فنی جائزے توں ہٹ کراہیں ۔۔ ’’تھل کرن دریا‘‘ کوں ایہو جھیاں کئی مشکلاں درپیش ان۔ ایندے اچ روشن خیالی اتے جدیدیت دا موحول تاں جاہ پجاہ موجود اے پر کہانی وچوں کہانی دا پنا مزہ غائب اے۔ یا وت اج ویہہ سال بعد اینویں جاپدے؟
کہانی دے امیج نال موضوع دی اہمیت توں تاں انکار نئیں وت وی چھڑا ایہا وابستگی غالب اے تاں وت کہانی دی فارم بھن ڈیون دی ہک حد اگونہاں بے معنی اے جو کہانی دے اے اے لگے بندے موضوعات اِن ۔
گارشیا دے لفظاں اچ کہانی وچ کجھ وی لکھیا ونج سگدے پر سبھ توں اہم گالھ اے اپنی قاری کوں ایندا یقین ڈواون ۔ سو کہانی کوں کہانی طور اپنے لوکاں اچوں گزارن دا عمل ، مقامی ثقافتی راہیں انہاں دی وسوں اَتے محاورے دی حیثیت اگوں طے تھیون آلا اے۔ مواد دی چھان بین دی لوڑ کہیں آدرش یا وابستگی دا اظہار تاں تھی سگدی اے پر کہانی اچوں کہانی دا ویلا نئیں تھی سگدی جو بیلی اے کمیونسٹ لٹریچر اے ، او مذہب اے اَتے اے تصوف اے وغیرہ وغیرہ۔۔۔۔۔
انہاں سبھنے تصورات دا اثر بھلے کہانی تے ہووے پیا پر کہانی کہیں مواد دی چھان بین اگوں جواب دہ نہیں ہوندی ۔ کہیں تنقید اگوں وی نئیں۔۔۔۔ اپنے کرافٹ ، سوہنپ ،سنگھار اَتے ادب آداب دے نصاب اچوں تھی کراہیں جتھوں اے ترٹن شروع تھیندی اے اتھاؤں اینکوں ولا نواں کرن دی لوڑ وی پوندی اے ۔
(ii)
مغربی کہانی دے’’ مستند تقابل ‘‘اچ مقامی ثقافتاں راہیں کہانی دی عمر بہوں تھوڑی اے۔ سرائیکی کہانی تاں اپنے بے بہا لوک سرمائے دے باوجود ہتھوں کل دی گالھ اے۔ پریم چند توں لاکراہیں علی تنہا تئیں اردو کہانی دی شاندار روایت اگوں اے پتہ بہوں دیربعد آن لگدے جو بیلی امر جلیل سندھی کہانی کار اے۔ سنجان سنگھ پنجابی وچ کہانی لکھدے اَتے احسن واگھا دی کہانی سرائیکی اے۔
سرائیکی وچ تاں کُل ملاکے وی اتنیاں کہانیاں نئیں بنڑدیاں جتنیاں کلھے پریم چند یا موپساں لکھین۔ سنسکرت ، فارسی ، ہندی اردو دے مقابلے و مقامی ثقافتاں راہیں ادب دی سرپرستی نہ ہوون پاروں لٹریری ودھارے دی رفتار بہوں آہستہ اے۔ ایں دوران آڈیو وژیوال ٹریپ کتاب نال جو کیتی اے او ہک الگ موضوع اے۔ لکھاں دی تعداد اچ ڈائجسٹ رسالے پڑھن آلا قاری تاں موجود اے پر کہانی پڑھن آلا کوئی نئیں ۔ ایندے وچ شاید لکھاری دا وی قصور ہووے جئیں گارشیا دے لفظاں اچ اپنے قاری کوں دریافت نئیں کیتا۔ یا ممکن اے احسن واگھا صاحب دا ایہو اندیشہ ای درست ہووے۔
’’اکثرھا جاہیں تے علمیت جگاون دی وادھو کوشش تھئی کھڑی اے۔۔۔ بس اے کہانیاں اِن تے انہاں بارے ساری چاہ ، ساری اکسائٹمنٹ مُک گئی اے۔ کجھ بیا لکھسوں وت مُنڈھو‘‘
(iii)
اونویں تاں سرائیکی کہانی دا آغاز تحسین سبائے والوی دی ’’شہید‘‘ توں کیتا ویندے پر ستر دے ڈہاکے اچ مسرت کلانچوی صاحبہ دی کہانیاں دی کتاب ’’اُچی دھرتی جھکا آسمان‘‘ قابل ذکر واقعہ اے۔ کہانی دے باب اچ تحسین سبائے والوی توں سجاد حیدر پرویز تئیں ستر اسی دا ڈہاکا روایتی اتے فارمولہ اسلوب دی کہانی بیان کریندے جیڑھا اردو وچ پاپولر حقیقت نگاری دے پچھانویں سچے واقعے طور پڑھیا ویندا ہا۔ یا وت ابراہیم بیگ صاحب دے بقول ایں روایتی اسلوب دا چوکھٹا ہا
‘‘کھوئی کھوئی رہتی تھی۔۔۔ ہنسی خوشی رہنے لگے’’
ایندے باوجود سرائیکی کہانی دی اے نمانی اَتے نمہی ٹور ریکارڈ دی اہمیت کوں ضرور اجاگر کریندی ہے ۔ جیندا آغاز ایف ڈبلیوسکیمپ دی ملتانی کہانیاں توں تھیا ہا۔ (جنہاں دا سرائیکی اچ وٹاندرا جناب شوکت مغل کیتے) اے کہانیاں توں ودھ ’’مقامات‘‘ دی حیثیت رکھیندئین۔ مقامیاں دا بانی ابن فارس کوں منیا ویندے ۔ اوندا شاگرد بدیع الزمان ایں فن دے عروج دا ویلا اے۔
نویں سرائیکی شارٹ سٹوری دا پہلا قابل قدر لکھاری غلام حسن حیدرانی اے سرائیکی اچ اوندی کہانی ’’خدا‘‘ دی اوہا اہمیت ہے جیڑھی اردو وچ پریم چند دی کہانی ’’کفن ‘‘ کوں حاصل ہے۔
بلاشبہ اسی دے ڈہاکے دا آغاز کریندی اے ’’تھل کرن دریا‘‘۔ ارشاد تونسوی دے بقول اے سرائیکی فکشن اچ عہد نامہ جدید دی حیثیت رکھدی اے۔
اے او ویلا اے جڈن سرائیکی لوک سانجھ دے فورم تے روہی ، تھل ، دمان اپنے بزرگ ملتان دے پچھانویں کٹھے آن تھیندن۔ اتے ’’گنادھیا‘‘ دی دریافت سرائیکی نثر اچ ہک نواں درشن ڈیندی ہے ۔ مزاحمت اَتے سنجان جیندے سبھ توں اُتم رومانی تحرک ہن۔ ترقی پسند تحریک دے اثرات کوں اپنے اندر جذب کریندا قومی وحدت دا اے ثقافتی پس منظر دور تئیں ڈیکھن دی صلاحیت حاصل کر گھندے۔
سرد جنگ دے خاتمے پچھوں مقامی ثقافتاں راہیں جیندا سبھ توں اُتم میلان ’’مقامیت‘‘ اے سرائیکی ادب دا کینوس ڈھیر کشادہ اتے نواں کرن وچ سرائیکی لوک سانجھ اہم ثقافتی میل ہا۔ جیڑھا اپنے اندر سیاسی اثرات کوں جذب کرن توں نہی رک سگدا مارشل لا دا پچھاواں ہٹن پچھوں جیندی اُڈیل ہُن بہوں واضح تھی آئی اے ۔
سو نے دا ڈہاکا سرائیکی فکشن دا نواں دور اے۔ جیندا آغاز وت منڈھوں احسن واگھا دی کہانی ’’آئی صورتوں سچا‘‘کریندی اے۔ ایندے نال نال ’’ویندی رُت دی شام ‘‘(حفیظ خان) اتے ’’پلھر پانی ‘‘(میاں نذیر احمد) وی زبان دی نرمی کوں شاعری دے قلب اچوں گزار گھندن۔
اے ملوک زبان ظفر لاشاری تے قیصرفریدی دی کہانی اچ وی موجود اے۔ ویہویں صدی دے ایں اخیری ڈہاکے وچ احسن واگھا دے نال نال ارشاد تونسوی ، عبداللہ عرفان ، مزار خان ، باسط بھٹی ، غزالہ احمدانی ، صابر چشتی توں علاوہ راقم دی کہانی وی ڈٹھی ونج سگدی ہے ۔
کہانی دے مستند تقابل اچ سرائیکی کہانی دی عمر بھانویں جو تھوڑی اے وت وی اکویہویں صدی اچ اے اوں بہادری نال قدم رکھ سگدی اے جیڑھا کہانی دا پہلا اہم حصہ ہوندے۔
’’تھل کرن دریا‘‘ دا عمومی ماحول انہاں نظریاتی بحثاں اتے انقلابی سرگرمیاں دا اے جیڑھیاں ستر دے ڈہاکے اچ عام ہن ۔ ایندے اکثرھا کرداروی اونویں ناٹ نارملز ہن جیویں چیخوف ، موپساں ، گارشیا، آئزک باشویز توں علاوہ اردو وچ منٹو دی کہانی وچ انہاں دی بہتات اے۔
پر انہاں کرداراں دے ’’پاگل خانے دا شیکسپئیر‘‘ دوستوفسکی کوں آکھیا ویندے۔ جیڑھا لٹریچر اچ اپنے انہاں کرداریں پچھوں جدید نفسیات دا بانی اے۔ انقلاب ، بغاوت اَتے انسان دوستی دے خاہش مند اے کردار او منکر ہن جیڑھے اپنی خودی دے اثبات اَتے آئیڈیلز دی تلاش اچ بہوں اندر تئیں کلہے اِن۔ ’’تھل کرن دریا ‘‘ خاص طور تے ایں کلہپ کوں دریافت کریندی اے ۔
خودی دا اثبات کتھائیں غرور اتے سرد مہری کوں جنم ڈیندے ۔ اتے ایہو موضوع اے ’’تھل کرن دریا‘‘ دی شاندار کہانی ’’سواہ دے سیک ‘‘ دا جیندے کردار اپنے اپنے کلہپ کوں دور کرن اچ لگے راہندن۔ گھلو فقیر ایں سانگے اجاں مچ بکھا گھندے۔ مجلس جوڑ گھندے پر ہک انقلابی جیڑھا کتھائیں لُک نئیں پیا سگدا۔
ہر ویلے اوندے پچھوں سی آئی ڈی لگی ودی اے۔ ہک اینجھا خوف جیڑھا ریاست توں ودھ خود انقلاب دی اپنی پیداوار ہا۔ ایندے ہیرو ’’حسنی ‘‘ کوں رنگ ، روپ ، سونہپ چھوہر آپ دو چھک گھندن پر ایندی حیثیت سواہ دے سیک وانگوں بہوں اندر کتھائیں لُکانویں اے۔
بھانویں جوان اے وت وی ’’سیاسی ورکر‘‘ وانگوں برف دی سلھ اپنی خودی دے اثبات اچ خطرناک حد تئیں اپنے آدرش ہتھوں بے وس انقلابی اتے مجاہدانہ سرگرمیاں دا کلھپ ’’تھل کرن دریا‘‘ وچ وی بہوں بھرواں اے۔ ’’تھل کرن دریا‘‘ دی زبان تروٹویں جملے ، مکالمے نال خود کلامی رلاکے ٹردی اے بھلکہ اے خود کلامی اوں کلھپ دا حصہ اے جیڑھا انہاں کہانیاں دا بنیادی مواد اے۔ کلھپ دی حالت اچ محبت دا کوئی چھپاکا تھوڑی دیر توازن آن بنڑدے تاں:
’’اندرو کوئی شے تخلیق والی کار جاگ پوندی اے اتے ہر شے توازن اچ آویندی اے ، اے ٹرنگ اتھاں پیڑھا اُتھاں ، تیں تونگ چُنڈ اچ ،نکی دیاں چوڈی دیاں کتاباں کتھاں ؟ ۔۔ ‘‘(تھل کرن دریا۔ صفحہ 11)۔
پر عام لوکاں دے مقابلے اچ اے او خاص لوک ان جیڑھے اپنے آدرش اتے مقصد توں علاوہ کہیں دے عاشق نئیں ۔ محبت دی روشنی تھوڑی دیر انہاں کوں خوش کریندی اے پر اے ’’ جیہیں کیہیں لوک نئیں ہوندے کملی (جیویں سواہ دے سیک دا ہک کردار اپنی بھین کوں آہدے) اپنے پچھوں کہیں اجاڑ اتے ویران ریلوے اسٹیشن دی اُڈیل وانگوں اداسی چھوڑ ونجن والی کہانی سواہ دے سیک وانگوں ای ہوندی اے ۔ جیڑھی اپنے کرداراں دے کلھپ کوں دریافت کریندی ہووے۔
حسنی وانگوں ہک بیا کردار سلیمہ بیگم وی اپنے آئیڈیل دی گول اچ اینویں کلھا اے۔
’’خجی دی چھاں نہ بہارے پر اپنے جان ہئی سارے درختیں وچو سر کڈھویں ۔ سلیمہ بیگم خجی دے مُنڈھ دی ٹیک ونج لگدی اے۔ جرمنی وچوں ولن توں بعد وطن وچ محض اوندی جاگیر ہئی تے جاگیر وچ ایہا خجی ہئی جیڑھی بالکل نہی بدلی ۔ (اولوں ۔۔۔ صفحہ 29)۔
انقلابی نظریاتی کلھیپ توں علاوہ ’’تھل کرن دریا ‘‘دا ڈوجھا خاص مواد ’’جنس‘‘ دا اے۔ موپساں اتے منٹو توں ودھ کاما سوترا دا مواد اے۔ ایں مواد دی سبھ توں وڈی مشکل اے ہے جو پتہ نئیں لگدا ’’پورنوگرافی ‘‘ کتھوں شروع تھیندی اے؟
’’پھنڈر‘‘ کوں پڑھ کے البتہ ایہو جیہاں تاثر ابھردے جیویں غلام حسن حیدرانی دی ’’خدا‘‘ یا جیمز جوائس دی ’’آئکن ‘‘ پڑھ کے ابھردے ۔ پریم چند دی ’’کفن‘‘(اچھاڑ)وی ایہو جئیں تاثر نال بھرویں تخلیق اے۔ ’’تھل کرن دریا‘‘ دے اپنے لفظاں اچ اے کہانیاں رومانس، انقلاب تے تصوف دا رلا اِن تے شاید ایہا ای انہاں دی سب توں وڈی مشکل اے۔
اے وی پڑھو:قصے کہانی دے سرسری مطالعے اچوں(1)۔۔۔اشولال
جاری ہے۔۔۔
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر