اشولال دی شاعری ،ماحولیاتی پڑھت (11)۔۔۔یوسف نون۔۔۔

اشو سئیں دی منظر نگاری وچ ہک عجب رومانس ہے جو اینویں جٖاپدے جو بندہ نندر تے جاگٖ دی کہیں وچلی کیفیت وچوں گزر کے اوں منظر کوں ڈٖیہدا پیا ہووے یا ول کوئی چندر وکی رات دا کوئی خواب ہووے، جیہڑا آن کے اکھیں وچ وس گٖیا ہووے۔

چندر پچھانویں چٹیاں کھیر کپاہیں دا

خواب سنواں کوئی منظر ہے چودھار آپنْے

گھاٹی آپنْی نندر پچھوں کہیں آنند وچ

ڈٖونگھا نیلا ساگر ہے ندی چندر بھاگٖی

پیریں پندھ ہے چاک آپنْے دے نانویں دا

سر آپنْے دے گھاگھر ہے، ندی چندر بھاگٖی

کھوہ آپنْے دے ہر پاسوں کئی میلاں تئیں

کھوہ آپنْے دا ناگر ہے، ندی چندر بھاگٖی

خالی آپنْی جھولی ہے، کیا ڈٖیہدے ہیں

خالی آپنْی چھاگٖل ہے، ندی چندر بھاگٖی

                                                                                                                        (لوڑھی چندر بھاگٖی: ۹)

            انہاں دی منظر نگاری بندے تے فطرت کوں کٹھا کر کے پیش کریندی ہے۔ بندے نال فطرت دا پورا ساتھ، تال میل تے بھاؤ ہے۔ پیر نال پیر رلا تے، مونڈھے نال مونڈھے جوڑ تے خوشکالیاں پیندی تے رل نچدی ہے، اینویں ای ایہا فطرت بندے نال رل روندی تے مکانْی تھیندی ہے۔ اشو لال دے منظراں وچوں فطرت یا ول بندے وچوں کہیں ہک کوں کڈھنْ ممکن کائینی۔

ہنساں وانگوں لال سئیں دا روضہئ

روضے نال مراقبے اندر جٖالیں

نیلیاں تاں جیویں جھال فنا دی نیلی

ساویاں تاں جیویں انت سمندر جٖالیں

چندر وساکھ دے آنْ فقیر کھڈٖایا

نچ کے ہویاں مست قلندر جٖالیں

جٖالیں نال کہیں رات کروں ہا گٖالھیں

ڈھولک اتے کھیڈٖ فقیر اللہ دا

                                                                                                                                    (لاہرے)

………………..

میخائل باختن دے مطابق منظر توں مراد فطرت دی وسعت پذیری ہے، بندہ جتھوں توڑیں تے جو ڈٖیکھ سگٖے۔ اشو لال منظر کوں وسعت ڈٖتی ہے۔ او عام بندے توں ہٹ تے چیزاں کوں ڈٖیہدے تے پیش کریندے۔

مظاہر پسندی (Animism):

            مظاہر پسندی دا فلسفہ بندے دے نال نال سارے جمادات، حیوانات تے نباتات کوں ذی روح قرار ڈٖیندی ہے۔ ایہ ساریاں شئیں کلام کرنْ دے نال نال فہم دی صلاحیت وی رکھیندن۔ ایہ اچھائی یا ول برائی دے متعلق بندے نال ابلاغ دی صلاحیت وی رکھیندن۔ بندیاں توں انج، پہاڑاں، آبشاراں، ہوا، پکھی پرندے مچھیاں تے جنگلی ناہراں دی وی آپنْی ہک خاص زبان ہے۔ فطرت کوں جیندا تے ناطق سمجھنْ نال ایں فلسفے دے اثرات بندے تے اوندے سماجی طرز عمل اتے بٖہوں گٖوڑھے ہن۔ جیندے نال فطرت کوں آدر تے تکریم ملی ہے۔ (۴۱) ایں طرانویں فلسفہ ماحولیات ہک نویں زبان سکھنْ دے مترادف ہے۔ جیڑھی فطرت دی زبان ہے۔ اشو لال سندھ دریا دی زبان سکھی تے اونکوں استعاراتی انداز وچ ورتیا وی ہے۔ انہاں دریائے سندھ تے اوندی وسوں دی زبان سمجھی ہے تے نال ای ایں وسوں دے جذبات، لُکے مقصد تے تکلیفاں کوں محسوس وی کیتے۔ انہاں دریا سندھ، چناں، راوی، ستلج دی تے ایندی وسوں ”بٖیٹ“، شینھ، سارنگ، بٖلھنْ، ہنس، کونج، کیچ، کینجھر، کچھی، ہرن، ہاکڑا، نور محل، نیل کنٹھ، جنگل، بغلے، مور، سورج مکھی دی زبان سمجھی وی ہے تے الائی وی ہے۔ اشو سئیں دی آپنْی شاعری وی سندھو دے الا وچ ہے۔لکھدن:

”ڈٖوہڑے وانگوں، ٹپے دی غمگین سادگی Planitive Simpliaty کافی کلام دی روانی سندھ وادی دا خاص مزاج پئی آندی ہے…… ایہ او ردھم اے جیندی لوڑ دریاواں نال ٹردی آندی ہے۔“ (۵۱)

            اشو لال آپنْی شاعری کوں سندھ دریا دی موسیقی دی بجائے اوندی روانی دا سہارا گھندن۔ اشو سئیں وسوں دی ہر شئے دی بٖولی سمجھ تے اوندے نال کلام کریندن تے ولدا ڈٖیندن۔ بٖلھنْ بندے نال ایں کلام کریندی ہے۔

تیکوں شوہ من کے سوہنْاں سندھ سائیں

سوہنْاں سندھ سائیں تیکوں ورمن کے

نمھی دریس سکھی تیڈٖے پانْیاں توں

تیڈٖے پانْیاں توں مٹھے گیت سکھے

کوئی سنْے تاں اجٖ وی آندے ہن

ساکوں لاہرے چندر کھڈٖاونْ دے

                                                                                                                                    (کتھا بٖلھنْ)

اشو لال اپنْی شاعری دی زبان بارے لکھدن:

”میکوں ایندی زبان کہیں ڈکشنری اچوں نئیں لدھی بلکہ ایہ زبان سندھ ساگر نال اجٖاں جیندی اے۔ جیندے نال کھیڈٖ کے لوڑھیاں پا کے وڈٖا تھیاں۔ ایندے ہک دریا جمنا دی منْ تے آپنْی وستی ہئی۔ جیندی اڈٖیل اچوں لوڑھیاں دا ولا آغاز کیتم۔ کلہر کہار دے نیلے موراں توں تمردے گھاٹے ساوے جنگلاں تئیں ایہ دیوتا کینویں تراڈٖدا ہا، اجٖ چپ سادھ کے ستا پئے۔ ایندے پیٹ اچوں ایندے ناں گٖیاں دیاں وسوں ہنساں وانگوں، پاڑھیاں وانگوں، بٖلھنْیں وانگوں مکدی ویندی اے۔ ایہ لوڑھیاں پیندیں لاہرے کھیڈٖدیں میکوں اینویں لگٖیا جیویں ایں وجد اچوں تمام دے تمام سندھ ساگر میکوں آپنْے نال ولیٹھ کے لوڑھ گھدا ہووے۔“ (۱۴)۔

            سندھ ساگر نال ہمیشاں دے ڈٖوجھے درشن وچ ”آدپربھ“ آلے حصے وچ ”قصے دا ولا قصہ“ ماحولیاتی تے خاص کر مظاہر پسندی دے حوالے نال بٖہوں اہم ہے۔ بٖڈھڑی اماں اکاں داگٖڑ گاڈٖا جو کے ساری کاٹھ لگٖی وسوں کوں جگٖاونْ پئی ویندی ہے۔ ایں قصے وچ کئی کردار آندن جیڑھے ہک ڈٖوجھے نال کلام کریندن تے مسئلیاں کوں سمجھیندے وی ہن۔ انہاں کرداراں وچ ککڑ، گیدڑ، نولو، راکھشس، نیل کنٹھ، جنگل، دریا راج ہنس، بٖوہڑ، تے کئی بٖئے وسوں دے چرند پرند آپس وچ بٖولیندے تے احساس کریندے نظردن۔ جڈٖاں جنگل آپنْی زبان چولیندے تاں ایہ لفظ نکلدن جیڑھے ”بشر مرکزیت“ دے رد وچ ہن تے بشر مرکزیت دیاں خرابیاں کوں وی نشابر کریندن۔

اتنا سنْ کے/ جنگل رجٖ ارمانی ہویا/ رب دی سؤں ہے/ میکوں نئیں پتہ

ہوا گھلے تاں بو بارود دی آوے/ لکڑ کھاوے، لوہا کھاوے

بٖلی کھاوے، چوہا کھاوے/ میں کیا جٖانْاں آدم زادہ کونْ بلاں ہے

                                                                                                                        (قصے دا ولا قصہ)

            شروع دا بندہ فطرت کوں پڑھدا ہا تے کلام کریندا ہا، اجٖ فطرت دی جاہ متن کوں پڑھیا ویندے۔ مظاہر پسندی دا عقیدہ ماحولیات دے فلسفے کوں قوت ڈٖیندے۔ ہک بندہ ماحول تے فطرت دی جڈٖاں ہر شئے کوں جیندا جاگٖدا جٖانْدے اوندے نال الویندے تاں ول او کیویں ایں ماحول دی کہیں وی شئے کوں نقصان پجٖا سگٖدے؟

فلسفہ وحدت الوجود تے ماحولیات:

            مظاہر پسندی وانگوں فلسفہ وحدت الوجود وی اصل وچ ماحولیات دے فلسفے کوں تقویت ڈٖیندے۔ جڈٖاں کوئی صوفی ایہ آکھیندے جو بندے دے روپ تے پکھو، ونْ، دریا تے سارے مظاہر دے روپ وچ خدا ڈٖسدے۔ ایندا مطلب ایہ اصلوں نئیں ہوندا جو او بندے کوں یا ول کہیں مظاہر کوں خدا دے درجے تے فائز کریندا پیا ہوندے بلکہ اوندا مقصد تاں اوں شئے وچ خدا دا روپ بہروپ لبھ کے، اوں شئے دا آدر کرنْا ہوندے تے اونکوں تکریم ڈٖیونْ ہوندے۔ اشو سئیں دی شاعری وچ وحدت الوجود دے فلسفہ فطرت دے آدر تے ایندی حفاظت کیتے آندے۔ اشو لال پرہلاد بھگت دی زبانوں اکھویندن جیہڑا سندھ وادی دا پہلا وحدت الوجودی صوفی ہے۔ جیندا تعلق ملتان نال ہئی۔ اوندا پیؤ اونکوں آہدے میں تیکوں قتل کرینداں، سڈٖ آپنْے خدا کوں جو تیکوں بچاوے تاں پرہلاد آپنْے پیو کوں ولدا ڈٖیندے۔

سڈٖنْ دی لوڑھ کیا ہے/ اللہ تاں جا پجاہ ہے/ پکھیاں دے آلہنْے وچ

آوی دے لوٹے وچ/ ایں مُن دے وچ وی اللہ/ اوں تھمب دے وچ اللہ

اللہ تاں انت باطن/ اللہ تاں انت ظاہر/ اللہ تاں جاہ پجاہ ہے

                                                                                                                        (کتھا پرھلاد بھگت)

            اشو سئیں کوں ہر ککھی، لکھی، پانْی پکھی تے ہاتھی مکھی وچوں ذات حقیقی دی ذات جٖاپدی ہے۔ ایں سانگے او ہر شئے دا آدر کریندن:

بھانویں ککھی ہووے

بھانویں لکھی ہووے

بھانویں پانْی ہووے

بھانویں پکھی ہووے

بھانویں ہاتھی ہووے

بھانویں مکھی ہووے

بھانویں پن ہووے

بھانویں پاپ ہووے

سبھ آپ ہووے

                                                                                                            (سبھ آپ ہووے)

            اشو لال وحدت الوجود دی اوں منزل توڑیں ونجٖ اپڑدن جتھاں ”من وتو“ دے رولے ختم تھی ویندن۔ ثنویت دی جاہ وحدت مل کھڑائیں انہاں دے شعراں نال فطرت وچوں جٖاپدی ہے۔ بھانویں عشق مجازی ہووے یا ول عشق حقیقی، اشو لال دی شاعری وچ ہر ڈٖوہائیں شکلیں وچ فطرت دا آدر ڈٖسدے۔

پپلاں دے پتر اساں، لائیاں دے بٖور اساں

نال دی نال اساں، دور دی دور اساں

صبح دے تارے اندر، ایں جگ سارے اندر

ہر ویلے نال ہوندے، سئیں دے حضور اساں

ڈٖکھنْ دی ہیل جیویں، ہر جاہ لگٖدی ہووے

ہر جاہ ڈٖسدا ہووے، چندر دا نور اساں

وسے اروار سجٖنْ، پھلاں دی کار سجٖنْ

فانی سنسار اگٖوں، پار دا پور اساں

                                                                                                                        (لاہرے)

            اشو لال گوتم بدھ دی فکروچوں وی فطرت تے ایں فطرت دی ہر ہک شئے دے آدر دا فلسفہ کشید کیتے۔ من دے کترام کوں صفا کر کے ای اپنْی وسوں تے ماحول کوں ستھرا رکھ سگٖدے ہیں۔

جے تئیں کوہترا من ھِ اپنْا

جے تئیں کوہترا ویہڑا

تیڈفے نال وی ہمدوں جھیڑا

اپنْے نال وی جھیڑا

                                                                                                (گوتم نال جھیڑا)

اے و پڑھو:اشولال دی شاعری ،ماحولیاتی پڑھت (1)۔۔۔یوسف نون

جاری ہے۔۔۔۔۔۔۔۔

ویب ڈیسک

See author's posts