کیپٹل ازم تے سماجی،ماحولیاتی مارکسیت:
سماجی تے ماحولیاتی مارکسیت ماحول دی تباہی دا سبب غلبے دی منطق کوں قرار ڈٖیندی ہے۔ ”غلبہ“، ”طبقاتی فرق“، ”بندے دے ہتھوں بندے دی تباہی“ تے ”فطرت دی تباہی“ ایہ سبھ سماجی تے ماحولیاتی مارکسیت دا موضوع ہن۔ ایں طرز دے مطالعے وچ مختلف طبقات دے آپس دے رشتیاں کوں سامنْے رکھ تے انہاں دا ماحولیات اُتے اثرات دا جائزہ گھدا ویندے۔ (۱۳) سماجی ماحولیات اتے ماحولیاتی مارکسیت دے حامل مفکرین (Cornucopia)اتے متفق ہن۔ ماحولیاتی نظام وچ سرمایہ دی غیر مساوی تقسیم وانگوں وسائل دی قلت تے فضلات کوں جذب کرنْ دی صلاحیت ختم تھیندی پئی ہے۔ ماحول دی غیر مساویت، اوندا عام توازن او بھانویں ماحولیاتی اثاثیاں دی ونڈ دی شکل وچ ہووے، بھانویں ماحولیات دی آلودگی دی شکل وچ ہووے۔ یا ول فطرت دی گور اتے غیر فطری زندگی دا اسارا ہووے،ایہ ساریاں صورتاں ماحولیاتی ناقدین کوں سماجی تے مارکسی نقطہ نظر نال ماحول کوں ڈٖیکھنْ تے مجبور کریندن۔ قلت بھانویں سرمائے دی ہووے یا ول فطرت دے کہیں جزو دی، او سادہ معروضی حقیقت اصلوں کائینی۔ ہر شئے کمرشلائز تھی گٖئی ہے۔ سرمایہ دار فطرت کوں تباہ کریندا ویندے، ٹھیکیداری نظام دریاواں دے پانْی تے مٹی ویچنْ شروع کر ڈٖتی ہے۔ وسوں دی ہر شئے مارکیٹ منڈی دی نظر تھی گٖئی ہے۔ بھوئیں واسیاں دے نال نال بھوئیں دا استحصال وی جاری ہے۔
ایہو جٖانْدے ہاسے پُرکھاں توں
مٹی وکدی نئیں، پانْی وکدے نئیں
کوئی کیا سمجھے اساں کیا آکھوں
مٹی کیا تھئی ہے، پانْی کیا تھئے ہن
کتھاں کوٹھے جیڈٖیاں کوندراں دے
ڈٖینہہ نال پچھانویں ڈھل گٖئے ہن
جھر آپنْے نال جتامیاں دے
منجھیں رنگیاں نئیں، کنڈ کھیڈٖے نئیں
ہتھ مرلی نئیں، سوہنْاں سندھ سائیں
سر پٹکا نئیں، منجھ ڈٖیڈھے نئیں
کوئی ویلا ہا تیڈٖے بٖیلے دی
شینھ آپ مہاگٖ چریندا ہا
(کتھا شینھ)
ایں سرمایہ داریت تے استعماریت کئی دریا، کئی آبادیاں ویچ مکائن۔ ستلج وانگوں راوی وی سرمایہ داریت دے نانویں ہائے حرام تھی گٖئی ہے۔ اشو سئیں استعماریت تے سرمایہ داریت دے رد وچ راوی دی کتھا کریندن۔
موئے دریا دی کتھاں کندھی اتے
کاں کٹھے ہن کیا ڈٖیہدے ہیں
کالے کانواں دے نروار پچھوں
نروار کھلیا وسوں آپنْی دا
اساں کیا کھویا گھڑی بٖہہ سوچوں
گھڑی بٖہہ سوچوں اساں پایا کیا
بھلا ویچ کے روح دی راوی کوں
ہتھیں تخت لہور دے کیا آیا
چھڑی نہر آئی وچوں زہر بھری
اچے برج آئے جنہاں ڈٖھے ونجٖنْاں
(کتھا راوی)
………………………..
انسان تے خاص کر سرمایہ داریت اساڈٖی زمین توں جنگل مکا کے ایکوں ننگا کر ڈٖتے جیندے نال ”زمین دا تپ“/ گلوبل ”وارمنگ“ ودھ گٖئی ہے۔ زمین دے تپنْ نال گرمی ودھی ہے ایں گرمی دی وجہ کار برف دے گلیشئر تیزی نال پگھردے ویندن۔
نوح دا طوفان تاں نئیں؟
نئیں بابا
روہ دی مینجھ پنگھر دی پئی ہے
گلیشیئر پگھرنْ نال سمندر اساڈٖے اچے تھی آئین جیندی وجہ توں زمین سمندر وچ آ کے گھٹدی ویندی ہے۔ بھوئیں کوں پانْی کھاندا ویندے۔ گلیشیئر پگھرنْ نال سمندر ودھدے ویندن تے زمین سنگڑدی ویندی ہے۔
بے کنار اندھارے اگٖوں
نکی جیڈٖی زمین
او وی چھڑا ہک طوفان جوگٖی
وڈٖی وڈٖائی
ڈٖو طوفاناں جوگٖی
اتنی چھوٹی دنیا
(سمندر چڑھدا آندے)
شہر انسان دی فطرت توں وکھ تھیونْ دا علامیہ ہے۔ شہر دی زندگی فطرت اتے تسلط ہے۔ جیہڑا فطرت دی گور تے اُچا تھی کے ابھردے۔ اشو لال کوں شہر دی سنگری زندگی چنگی نئیں لگٖدی۔ او شہر توں بٖیٹ توڑیں ہک لمبی وتھ ڈٖیکھنْ چاہندن۔ انہاں کوں فطرت آپنْے ول چھکیندی ہے۔ انہاں کوں شاہراں توں پرے فطرت دی جھولی وچ سکون ملدے۔ او شاہراں تے دیہاتاں وچ قائم وتھ کوں ہمیشہ وتھ وچ ای ڈٖیکھنْ چاہندن۔
کالی سمنٹ نال اسارے ہوئے
اوں شاہر تو آپنْے بٖیٹ تائیں
ایہا وتھ آپنْی گھنْیاں دی
پنج صدیاں دی شالا وتھ رہوے
ایں وتھ وچوں کہیں ڈٖینہہ ولا
سو ڈٖینہاں دا ہک ڈٖینہہ آوے
ساوا ڈٖیڈٖر ول کھوہ آپنْے دا
اوں شہر دے سرتے ونجٖ بٖاہوے
(کتھا بٖیٹ)
شہر بے مہابے ودھدے ویندن، ایہ شہرجنگل تے وسوں کوں سساروانگوں ہڑپ ویندے کریندن۔ ہک شہر وچوں بٖیا شہر بنْدا ویندے، آبادی وی بے مہابا ودھدی ویندی ہے۔روحانیت غائب ہے۔ بندہ مادیت پرست تھی گٖئے۔ ہنْ تاں شہراں دی وتھ ملدی ویندی ہے۔ کئی کئی کوہ پروبھرے شاہر ہک ڈٖوجھے نال جُڑدے ویندن۔ ایں وتھ دا مکنْ ”فطرت دا مکنْ“ ہے۔
ہک شاہر وچوں ہک شاہر بٖیا
نویں روز ڈٖکھالی ڈٖیندا ہے
نہ وسوں پرانْی ہوندی ہے
نہ لوک پرانْے ہوندے ہن
(کاں وسوں دا پکھی)
ایں صنعتی تے مشینی دور بندے کوں فطرت توں پرے کر ڈٖتے، بندہ آپنْے آپ کنوں وی پرے تھی گٖئے۔ بٖیٹاں وچ وستیاں وچ جیہڑا سکون ہئی، ہنْ او وی زرعی مشینری دی نظر تھی گٖئے۔ اشو لال کوں پیڑاں دا ٹرکار وی سمنْ نئیں ڈٖیندا۔ صنعتی دور دے خرافات توں بٖیٹ بٖیلے وی محفوظ کائینی۔
اتے پیڑاں دے ٹرکار پچھوں
جیں مندر گھدی ہے، گھل آپنْی
جھل آپنْی جھلاریں دی
جئیں مار ڈٖتی ہے کھل آپنْی
(کتھا بٖیٹ)
صنعتاں تے شہراں دے ودھنْ تے کھنڈنْ نال فطرت کوں ہک وڈٖا خطرہ آلودگی کنوں تھی گٖئے۔ شہر تے صنعتاں آپنْا کجٖپ تے زہریلے مادے دریاواں وچ سٹ ڈٖیندن۔ جیندے نال آبی حیات مردی مکدی ویندی اے۔آلودگی نال راوی گندے نالے وچ وٹیجٖ گٖئے۔ سندھ وچ حیدر آباد دا سیوریج سٹا ویندا پئے۔ ایہ آلودگی ماحولیاتی توازن کوں بٖہوں بری طرانویں خراب کریندی پئی اے۔ اشو سئیں آبی آلودگی ول توجہ کر ویندن۔
گندے نالے جتنی عزت وی
جیں بخشی نئیں، اوں شاہر اگٖوں
کلہی رہ گٖئی ہے اکھیں نال آپنْے
انہاں پلکاں تے ہنج راوی دی
نئیں ڈٖس پوندی کیں کوہ کھادی
نیلی نال آپنْے منجھ راوی دی
پیرے میل رکھوں کتھاں متراں دے
کتھا کروں کتھا ونجٖ راوی دی
ہنج پانْیاں نال حضوری وچ
کوئی پانْی آپنْا ہووے تاں
(کتھا راوی)
ہنْ لوکاں وچ پہلے آلا سماجی تعلق نئیں رہ گٖیا۔ نہ لوک ہک ڈٖوجھے نال ملدے ہن، ناں حال پچھدے ہن۔ وستیاں شاہراں وچ بدلنْ پئے گٖئین۔ جڈٖاں دے لوڈ سپیکر آئن لوک ڈٖوریاں طراں اچا سنْنْ پئے گٖئین۔ پہلے نغاریاں دا اعلان ڈٖتے ویندے ہن۔ ہنْ اوہو کم سپیکر توں گدھا ویندے۔ گَڈٖیاں، مشیناں تے سپیکراں دے آلا تے شور نال صوتی آلودگی ودھ گٖئی ہے۔ ہنْ کیتی گٖال کنیں نئیں سنڑیندی۔
کوئی ویلا جٖنْے/ وستیاں نال اینویں شاہر وسا کے/ لاؤڈ سپیکراں اتے خلقت
اچا سنْدی اے/ بے وقتے راتیں بٖوہے کھڑکدن/ شور اگٖوں تھی/ بٖہوں ابٖالہی ٹو اگٖوں تھی
ہنْ تاں پچھلے کئی سالاں توں / کوئی نئیں پچھدا/ خیر تاں ہے؟
(اینویں دے کہیں نیل اڈٖیلوں)
اے بندہ دریاواں کوں مکیندا ویندے۔ بچدیاں کوں کوہتراکریندا ویندے۔ ایندے کولوں کوئی شئے نی بچ سگٖدی ایہ سرمایہ دار ای ہے جیہڑا بندے دے نال نال فطرت دا وی استحصال کریندے۔
دریا بٖولیا/ میکوں نئیں پتہ آدم زادہ/ کون بلاں اے/ جیڑھا میکوں سرکی ویندے
میکوں تاں بٖس اتنا علم ہے/ ہنس بادشاہ/ دریا کوہدرا/ دنیا کوہدری
”ہنس نہ کوہدرا کھائے“
(قصے دا ولا قصہ)
بندہ اتھائیں توڑیں نئیں رہیا، اوں تسلط تے غلبے کیتے بمب بارود تے اسلحہ بنْائے۔ اوں جنت جھیئں ایں دنیا کوں ایندے واسیاں کیتے دوزخ بنْا ڈٖتے۔ ایں بھوئیں دا واسی پاگٖل تے جنونی تھی گٖئے، جیڑھا ایں بھوئیں تے آپنْے علاوہ کہیں کوں ڈٖیکھنْ نی چاہنداں۔
سبھ توں پہلے پکھیاں کوں / ایہ پتہ لگٖیا/ بھوئیں پاگٖل تھی گٖئی اے
چؤ دھار/ ہک لال اندھاری/ بارود دی بُو/ رت دی ہواڑ
ڈٖینبھوآں دا مینہ/ رات ڈٖینھ/ کڑاکے، لسکاں / تراہمام…… تراہمام……
(سورج مکھی اجٖاں وی مٹھ نئیں کھولی)
ہک بامیان ای نئیں، غلبے دی منطق ساری دنیاں کوں جہنم بنْا ڈٖتے ہنْ ہر پاسوں ماس دے سڑنْ دی یا ول بارود دی بُو آندی ہے، او بھانویں کشمیر، فلسطین، شام، عراق، پاکستان یا ول افغانستان ہووے۔
سنْو فقیر و کتھا اساڈٖی/ جنت وانگوں سوہنْی ساڈٖے بامیان دی وادی
تھی اے بم بارود حوالے/ سود حوالے/ کن گٖیا کونجاں
دھوں اندھار اسمان پچھانویں / سرمیاں ویڑھ کے/ اساں تاں بٖس ستے بٖدھ کوں
ڈٖیہدے رہ گٖئے/ کاسے اندر/ کوئی صدقہ خیرات نئیں باقی/ بم بارود اے
(بٖدھا نہ جاگٖیا)
جیویں جو مزدوراں دے پیداواری ذرائع تے مالکاں وچ ہک کشمکش ہے۔ جیویں جو سرمایہ دار مزدور دی پیدا کیتی ہوئی ڈھیر پیداوار کوں آپ جھپ گھندے۔ استحصال دی ایہ صورت تے اوندا رویہ ماحول نال وی اونویں ہے۔ ماحولیات وچ وی ایہ طبقہ طبقاتی فرق، سہولتاں دے فقدان، ماحول دی بربادی تے آلودگی دا سبب بنْدے۔ ماحولیاتی مارکسیت ہک اشتراکی معاشرے دا خواب شرمندہ تعبیر کرنْ چاہندی ہے۔ جیہڑا غالب آ تے ماحولیاتی تباہی، معاشی استحصال، جنگ تے پدرسری نظام جھیئں مظاہر کوں کمزور کر ڈٖیسے۔ ماحولیاتی مارکسیت حرص دی بجائے ضرورت تے مبنی ہک منصوبہ بند معیشت دا تصور پیش کریندی اے۔ ایں توں سماجی ماحولیات ہک غیر درجاتی تے لا مرکز معاشرے کوں رواج ڈٖیندی ہے۔ سماجی ماحولیات غلبے تے طاقت دیاں ساریاں رشتیاں کوں ہر طرانویں دے معاشرے کیتے خطرہ قرار ڈٖیندی اے۔
منظر نگاری (Land Scap Writing):
منظر کہیں ہک زمین دے ٹوٹے تے اوندے وچ وسنْ آلی پوری فطرت دا ہوندے۔ ماحولیات وچ فطرت نگاری توں ہٹ تے ہنْ منظر نگاری دی اصطلاح پیش کیتی ویندی ہے۔ فطرت نگاری وچ حیاتیاتی تے نباتاتی مخلوق کوں رَلا ڈٖتا ویندے۔ منظر نگاری اوں توں ودھ درگھی ہوئی اصطلاح ہے۔ جیندے وچ بندے سمیت ساری مخلوق سما ویندی ہے۔ منظر بندے دے اگٖوں پچھوں موجود ہوندے ایہ بندے دے آپنْے ڈٖیکھنْ اتے ہے جو او کینویں ڈٖیہدے۔
اشو لال دی شاعری وچ منظر دے نال نال اوں منظر دی حسیت وی سامنْے آندی ہے۔ قاری اوں منظر کوں ہکو ڈٖیہدا ای نئیں بلکہ محسوس وی کریندے۔
دھمی ویلے/ آپ دی آپ الاونْ والا/ جنگل چپ اے
چڑیاں کوں چھنْکاونْ والا/ جنگل چپ اے/ چپ ای چپ اے
مینہ رسیا ڈٖس کون مناوے/ لال سائیں
(کلس تے کال کڑچھی بٖولی)
اے و پڑھو:اشولال دی شاعری ،ماحولیاتی پڑھت (9)۔۔۔یوسف نون۔۔۔
اشولال دی شاعری ،ماحولیاتی پڑھت (1)۔۔۔یوسف نون
جاری ہے۔۔۔۔۔۔۔۔
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر