ایں مجموعے دا ڈٖوجھا افسانہ ”دھرتی جٖایا“ نو آبادیاتی تے مابعد نو آبادیاتی ماحولیات تے سماجی، مارکسی ماحولیات دے حوالے نال بٖہوں اہم ہے۔ ایہ ہراوں دھرتی جٖائے پیرنْ دی کہانْی ہے۔ جیہڑا آنونْ آلے دھاروڑاں پناہ گیراں تے آباد کاراں توں متاثر تھئے۔ چھڑا ایہ مقامی بندہ ای متاثر نئیں تھیاء۔ ایں بھوئیں دا ماحول وی متاثر تھئے۔ ”فلسفہ ماحولیات“ فطرت دے کنوارے پن (Virginty) دی اہمیت تے زورڈٖیندے۔ فطرت جیویں ہے۔ اوکوں اونویں ای رہونْ ڈٖیونْا چاہی دا ہے۔ فطرت وچ ملاوٹ نئیں ہوونْیں چاہیدی۔ماحولیاتی تنقید خالص بن (Virgin Wilderness) دی ادب راہوں گٖول کریندی ہے تے نال ای نا خالص تے کھوٹ ہوونْ دے اسباب وی لبھدی ہے۔ روہی تے تھل اساڈٖے وسیب دے خالص بن ہن۔ انہاں بناں کوں کال کریہہ نئیں مار سگٖیا۔ تھل تے روہی کیتے بارش کہیں وڈٖی نعمت کولوں گھٹ کائنی پر ترقی راہویں روہی وچ کڈھیاں گٖیاں نہراں، ایں وسوں کوں رنگ لانونْ دی بجائے موت دیاں قاصد ثابت تھئین۔ جیڑھی وسوں کوں کال کریہہ تے تَس نہ مار سگٖی ہئی۔ اوکوں پانْی نال مار یا ویندا پئے۔
اشو لال ایں سانگے لکھدن؛
”مقامی اکثریت ہمیشاں توں اپنْے وجود بارے سچیندی آندی اے۔ جو ترقی سہولت توں ودھ اوندے کیتے چھڑا حیرانی دا باعث بنْی اے۔ موٹر وے (کالا باغ ڈیم) گریٹر تھل کینال، سی آر بی سی…… وغیرہ تاں بالکل نال دی حیرانی اے۔ شاید ایہ او ویلا نئیں جڈٖاں سودگراں دے بہروپ اِچ مقامی ہنر ونداں دے ہتھ کپنْے پوون۔ بھلکہ اے تاں آہدن جمہوری کلچر دا پروردہ اجٖوکا ویلا اے۔ جیہڑا مقامی ثقافت راہیں کالونیل ازم دیاں نویاں شکلاں پیا وٹیندے اَتے مقامی اکثریت اَج وی اونویں بے وس اَتے مونجھی ماندی اے۔“ (۱۵)
کہیں آکھیا ھا جو تاریخ وچ کردار حقیقی ہوندن تے واقعات کوڑے تے فکشن وچ کردار کوڑے ہوندن تے باقی سارا کُجھ سچ ہوندے۔ اُتلے اجٖوکے معروض کوں باسط سئیں فکشن دے روپ وچ ”دھرتی جٖایا“ دی شکل وچ پیش کیتے۔ ایہ دھرتی جٖائے پیرنْ دی کہانْی اے۔ جیہڑا آباد کار نظام دین دے ظلم جبر دا شکار ہے۔ اتلے ظلم تے جبر دے باوجود نظام دین دے گھر کوں نئیں چُھڑیندا۔ کیوں جو اُوں دھرتی جٖائے دے جٖم پل دی اوہا جاء ہے۔ جتھاں نظام دین قبضہ گیر ہے۔ او بھوئیں کوں دھرتی ماء منیندے تے ظلم جبر تاں برداشت کرنْ قبول کریندے پر ماء دھرتی توں جدا تھیونْ ہرگز برداشت نئیں کرسگٖدا۔
باسط بھٹی اجٖوکی روہی دے مقامی بندے دی بے وسی تے بے وسیلی کوں ”جادو ئی حقیقت نگاری“ دی تکنیک وچ پیش کیتے۔ ایہ بے وسی تے بے وسیلی ترقی دے راہویں مقامی بندے اُتے مسلط کیتی گٖئی ہے۔ پیرنْ اپنْی ہڈٖورتی سنْویندے:
”ہک ڈٖیہاڑے سُنْیج پئی جو سرکار روہی اِچ نہریں کھٹویندی پئی اے۔ ڈٖاڈٖھے خوش تھیوسے جو مُدتاں دی تسی ریت تے پانْی آسی دھرتی ساوی تھیسی…… میڈٖے ڈٖاڈٖے بہشتی کوں جو ووڑپئی اکھیس؛
مار بٖیلی رُل گٖیوسے، کیوں سئیں آکھیس۔
بھلے مانسو!
اجٖئی خوش ودے تھیندے وے۔ ایہ نہریں تہاڈٖے کیتے کائنی۔ ایویں سمجھو تہاڈٖیاں قبراں ہنْ جیڑھے آفسر انہاں کوں کھٹویندے پن۔ انہاں دی قوم تے انہاں دیاں نسلاں نہریں دے پانْی نال مڈٖیاں چئی آسن۔ ساڈٖی سنگت اکھیندی ہئی میاں پرانْے لوک اِن، انہاں کوں کیا پتہ۔ بس گٖالھیں بٖیٹھے سنْو…… آہدے ہن اساں دھرتی جٖائے…… بس ووئے پتر آ! ایڈٖوں نہریں کھٹیندیاں آیاں اوڈٖوں چکاں دے چک اسردے آئے۔ اُوپرے انْ سونھہیں کھورے چہرے آونْ پئے گٖئے۔ اُو لٹ پئی جو رہ رب داناں۔ اساں پانْی دی آس رکھی پر گاٖلھ ڈٖاڈٖے بہشتی آلی پکی چک کیا اسرئیے۔ نہریں دے چکاں اچ آ گٖیوسے۔“ (۱۶)
مابعد نو آبادیات دی نقل مکانی تے ماحولیات دی زمینی اخلاقیات وچ دل چسپی دی وجہ توں ڈٖوہائیں دے درمیان چھک وٹ پوندی ہے۔ ہک پاسے ”آفاقیت“ (Cosmopoltanism)دا دیھ ہے تے ڈٖوجھے پاسوں“ حیاتی مقامیت(Bioregionalism)دی وسیب تے وسوں نال جڑی سوہنْی اصطلاح ہے۔ جیہڑی انتظامی سرحداں کوں رد کر کے فطری تے قدرتی سرحداں اسریندی ہے۔ ایہ سرحداں پانْی ہوا، موسم، زنارواں تے طبعی حالات، زمینی خصوصیتاں اُتے اسردن۔
آفاقیت تاں ہک ایجھاں سیسار ہے۔ جیہڑا مقامی ثقافتاں، تہذیباں تے ماحول کوں نگٖلنْ تے ساریاں کوں ہک لوانْ کرنْ چاہندے۔ حیاتیاتی مقامیت، مقامی وسوں اوندی زبان تہذیب تے ثقافت کوں سنجٖانْ ڈٖیندی تے مقامیت دے سارے پکھاں داا ٓدر کریندی ہے۔ باسط بھٹی مقامیت نال جڑیا تخلیق کار ہے۔ جیہڑا جانْدے جو ایں دھرتی تے ہمیش توں دھاوڑ آباد کار تے استعماری طاقتاں ترقی راہویں آن قابض تھئین۔
ایہ باسط بھٹی دا ”ڈوڑا ماحولیاتی شعور“ ہے۔ جیہڑا انہاں دے شعوری چھک تانْ نال ایں نتیجے دے پجٖھدے جو مقامی وسوں نو آبادیات یا کہیں بٖئی مرکزی طاقت توں ڈٖھگ متاثر تھئی ہے۔ ”ڈوڑا ماحولیاتی شعور“ ای ہے جیہڑا دھاڑے ماراں، آبادکاراں تے استعماری طاقتاں دے مرکز دا پک ڈٖیندے۔ جو کینویں استعمار مقامی بندے کوں ولھیٹ وچ ڈٖے کے اوندے چکاٹ، بٖکاٹ کڈھویندی اے۔ ترقی مقامی بندے دا وسیلہ بنْنْ دی بجائے ہتھوں اوندے وسائل وی ہڑپ کر گھندی ہے۔
”اساں پانْی دی آس رکھی پر گٖالھ ڈٖاڈٖے بہشتی آلی پکی چک کیا اسریئے نہریں دے چکاں اِچ آ گٖیوسے۔ ول ساڈٖیاں ہڈٖیاں پسلیاں دا کڑکاٹ ای نہ سنْیج پیا۔ نہ کہیں سر تے ہتھ رکھیا۔ نہ کوئی ولی وارث بنْیا۔ لاہور تئیں بھج بھج ہٹ پیوسے۔ حیاتی ساری دی کمت دفتراں کچاہریاں اِچ مُک گٖئی۔ کوئی راہ نہ نظردی ہئی۔ سردیاں سرداریاں ہوندے یتیمی آ گٖئی۔ ماء دھرتی تے دھاڑاپئے گٖیا۔ چھیکڑ دی باقی گٖائیں ڈٖاچیاں وکنْ پے گٖیاں۔ وڈٖکیاں آکھیا بھلے مانسو! حالی وی ویلا ہیوے۔ بناں ٹپ جٖلوں، حیاتی وی بچ ویسی تے مال وی سنگت ول وی آس دا ڈٖیوا نہ مسمنْ ڈٖتا۔ ساکوں ایہ فونک جو اساں منڈھ قدیم دے واسی، اساں بُکھ تریہہ نبھائی۔ جٖلدیاں بٖلدیاں ٹبٖیاں تے جوانی ونجٖائی۔ ساڈٖا حق کون مریسی۔ ساڈٖا کوئی کیا کریسی۔ پر ایہ سب ساڈٖا وہم نکھتا۔“ (۱۷)
بٖاہروں آنونْ آلا دھاڑو، استعماری طاقت یا سرمایہ دا کڈٖاھاں ماحول دوست نئیں تھی سگٖدا۔ او ہمیشہ ذاتی فائدے دی خاطر وسوں دے توازن کوں وگٖاڑ کے رکھ ڈٖیندے۔ او اپنْے حرص،لالچ، طمع وچ آ کے ایں بھوئیں کوں غیر آباد تے ہک سنجٖ بیابان بنْاونْ وچ پورا زور لیندے۔ وسوں دے ونْ وٹیاں کوں مکیندے۔ جنگلی جانووراں دا شکار کریندے تے دھوئیں دیاں تھوھیناں چھوڑ کے ماحول دے سنگوڑ دے نال نال ایندی آلودگی دا موجب بنْدے۔ مارکسی ماحولیاتی فلسفہ سماج طرانویں ماحولیات دے استحصال دی گٖال ٹوریندے۔ ماحول دی غیر مساویت اوندا عدم توازن ماحولیاتی تخلیق کاراں سماجی تے مارکسی نظر نال وسوں کوں ڈٖیکھنْ تے مجبور کریندے۔ باسط بھٹی ماحول دے وگٖاڑ کوں ایں نظراں نال ڈٖٹھے:
”ساہندے ڈٖوں ساونْ گزریئے،مینہ دی ہک پھینگ نہ وٹھی۔ روہی دی دھرتی کربلا بنْ گٖئی۔ لاڑاں آلا ٹوبھا پانْی کوں ترس گٖیا۔ مال اِچ مریکا پیا۔ ساڈٖے پھُل ایانْے ساڈٖیاں اکھیں اگٖوں روہی دی جلدی بٖلدی ریت تے تتڑی دے دانْیاں وانگوں بھونیج گٖئے۔“ (۱۸)
ایہ گھٹی (قلت) بھانویں فطرت دی دنیا آلے پاسے ہووئے یا ول سرمایہ دارانہ نظام وچ، اتے چھڑی سادی معروضی حقیقت نئیں ہوندی۔ بلکہ ایہ ارادی عمل تے سرمائے دے ذرائع (Capitalistic Form) دا تفاعل ہے۔ ایہ گھٹی اپیری نئیں ہوندی یا کہیں فطرتی نظام نال سامنْے نئیں آندی۔ بلکہ کیپٹلیزم دا ہر ہک شئے،ہر ایک حرکت دے کنٹرول تے قابو ہوندے۔ باسط سئیں ایں ساری اجٖوکی معروضی صورتحال تے سرمایہ دارایت دے اجٖوکے ہتھ کنڈیاں کوں چنگی طرانویں سمجھدے تے تخلیقیت دا رنگ ڈٖیندے۔ ایہ نظام ایڈا بے رحم اے جیندیاں تاں کیا، مویاں تے وی اصلوں رحم نئیں کھاندا۔ پیرنْ دھرتی جٖایا جیکوں ایں بے رحم نظام نے اپنْی دھرتی تے پرایا کر ڈٖتے۔ او واحد متکلم کوں اپنْی ہَڈٖورتی سنْاونْ بعد اللہ کوں پیارا تھی ویندے تاں واحد متکلم کوں فکر پوندی ہے۔
”لاڑا ں آلو ٹوبھا تاں کڈٖو کڑاں نظام دین دے رقبے وچ رَل تے سُک سُکا تے لُک گٖیا ھا۔ ٹوبھے دی بھرنال لاڑاں آلا گستان وی بے انصافی تے ظلم دے ہلیں تلے ہلوڑ تھی گٖیا ھا۔ میکوں سمجھ نہ پئی آندی ہئی۔ جو ایں دھرتی جٖائے دی لاش کیڈٖے ونجٖ پوراں۔“ (۱۹)
یہ بھی پڑھیے: عبدالباسط بھٹی دے افسانیاں دا ماحولیاتی، سماجی، ثقافتی تے تہذیبی تناظر(3)۔۔۔یوسف نون
جاری ہے۔۔۔۔
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر