”وکاؤ چھانورا“ ماحولیاتی سنگوڑ دی کہانْی اے۔ اساڈٖے وسیب دیاں مکدیاں شئیں وچوں ہک جٖال داونْ وی ہے۔ ایہ ماحولیاتی سنگوڑ ترقی راہوں یا مقامی بندے کوں مجبوریاں، محرومیاں وات ڈٖے کے مقامی بندے تے روزی لڈٖا گٖئے۔ جٖال وسیبی بندے وانگوں وسیبی ونْ ہے۔ ایندا سائنسی ناں (Salva doraoleoides)ہے۔ ایں ونْ دی سائنس تے طب وچ اپنْی خاص اہمیت ہے۔ ایں ونْ دی قدامت دا اندازہ ایں توں وی لایا ونج سگٖدے۔ جو ایں وسوں دے بندے ویاس جی دا قدیم سنسکرت رزمیہ جیکوں ہندو مذہب وچ مذہبی اہمیت ہے۔ ”مہابھارت“ دی اٹھویں کتاب دے ترہیویں باب دی چوینویں شعر وچ ایں ونق دا ذکر ملدے۔ ایہ ونْ اپنْی قدامت پاروں اپنْے گٖوڑھے ماحولیاتی تے سماجی رشتے وی رکھدے۔ جٖال جیڑھا ساڈٖے وسیب دا اپیرا تھیونْ آلاونْ ہے۔ ایہ مزاحمت دی علامت وی بنْدے۔ ایہ ونْ سنج کر ہ کُر تے ریت وچ، جتھاں تلوں دا پانْی زہر تے کوڑا ہے، اتھاں وی ساوا سوکھا جٖاپدے۔ ایندی چھاں دے نال نال ایندا پھل اتھوں دے واسیاں کیتے کہیں وڈٖی نعمت تے میوے توں اصلوں گھٹ کائنی۔ ونْ دی مزاحمت کہیں بندوخ نال نئیں ہوندی۔ اوندا پھَل تے اوندی چھاں اُوندی حفاظت کریندن۔(۱۰)
سوچنْ دی گٖال ایہ ہے۔ جو جٖال دے ونْ دی چھاں، ایندے پیلھوں ایں ونْ دی بقا کیتے مزاحمت کیوں نئیں بنْدے؟، یاول ترقی راہویں اساڈٖیاں ترجیحاں وٹیج گٖئین؟، میکوں یاد ہے۔ جو شیر شاہ بائی پاس توں شجاع باد آلے پاسے ترے چار کوہ دے پندھ تے ریلوے لائن دی پٹڑی نال میڈٖی وستی ہے۔ ایں پٹڑی نال میڈٖی وستی دوں آندیں کچا راہ ہئی۔ جتھاں کلہا بندہ ٹر سگٖدا ہا۔ یا سائیکل چل سگٖدا ہئی۔ ایہ رستہ ولے کھاندا جٖال جلوٹیاں دے آندری بٖاہری لنگھدا ہا۔ پٹڑی دے ڈٖو ہائیں پاسوں گھاٹے جٖال جٖلوٹے ہن۔ جہناں توں لوڑ موجب سکی لکڑوی وستی آلے مریندے ہن۔ تے پیلوں دے موسم پیلوں دیاں بہاراں وی لٹیندے ہن۔ آندا ویندا پاندھی انہاں جٖالیں دی چھاں تلے سہی وی کڈھیندا ہئی۔ ول اُو ویلا آیا جو سڑک نکلنْ پئے گٖئی تے ایں سڑک ہک ونْ وی ناں چھوڑیا۔
ایہ وی یاد پوندے جو اساڈٖے گھر دے پچھاڑوں ڈٖوجھے کلے وچ ہک بٖہوں وڈٖا جٖال دا ملھا ہئی۔ جیڑھا ہمڑاں دی زمین وچ پورے کلے تے دھگٖرایا پیا ہا۔ ایں قدیمی جٖال کوں ہر کوئی کرڑا تے جناں آلا ملھا آہدا ہئی۔ ایں جٖال دا ایڈٖا رعب ہئی، جو کوئی وی پیلھوں چنْنْ کیتے وی نیڑے نا ویندا ہا۔ اساں سکولوں آؤں ہا تاں ڈر کولوں ترئے کلے دا ولا مار کے گھر پُجٖوں ہا۔ ول ہک ڈٖینہوار سکولوں آیوسے۔ تاں ایہ ملھا کپا ٹکا پیا ہئی۔ ولدی ڈٖینہوار زمین آباد تھی گٖئی۔ باسط سئیں دا افسانہ ”وکاؤ چھانورا“ کئی واری پڑھیئے تے ہر واری اپنْے پچھاڑوں آلے جٖال دے کرڑے ملھے دے کپ ٹُک دا منظر اکھیں اگٖوں آنْ کھڑا تھیندے۔ ہُنْ تاں جٖالیں گستان وچ نظردن۔ پیلھوں کھادیں وی ہک مُد تھئی ہے۔ ہُنْ تاں پیلوں دا ذائقہ تے چَس وی زبان بھلدی ویندی ہے۔
سئیں نصر اللہ خان ناصر لکھدن:
”ایں کتاب دی سب توں اہم کہانْی ”وکاؤ چھانورا“ اگٖواڑ تے کھڑے بظاہر بے قیمت جٖال دے ونْ دے گرد گھمدی اے۔ جیڑھی روہلیاں دیاں محرومیاں، ونْ دا وکنْ یاکپیجٖنْ روہلیاں دیاں محرومیاں دا بٖہوں وڈٖا حوالہ بنْ تے کہانْی وچ ابھریئے۔ روہی دی زندگی وچ چھاں ہک انْ مُل شئے ہے۔ ایندا وکنْاں آخری مجبوری ہے۔ بے وسی، محرومی تے لاچاری ڈٖکھ درد دی کیفیت دا اظہار اے۔“ (۱۱)
طبقاتی فرق تے محرومیاں راہیں ماحول وچ آونْ آلا وگٖاڑ سماجی تے ماحولیاتی مارکسیت دا خاص موضوع ہے۔ ماحولیاتی تریمتی حسیت وانگوں سماجی تے ماحولیاتی مارکسیت ایندی وجہ بندہ مرکز نظریئے کوں قرار ڈٖیندی ہے۔ بندے دے ہتھوں بندے تے ماحولیات دی تباہی طبقاتی فرق تے غلبے دی منطق ہر شئے دا استحصال کریندی ہے۔ (۱۲) اَج اساڈٖے وسیب دے لوکاں کولوں وسائل دی کمی ہے۔ اساڈٖا بندہ تے ماحول سرمائے دی غیر مساوی تقسیم دے دروہ دا شکار ہے۔ بٖاہروں آونْ آلے آباد کار تے اساڈٖی ریاست وسائل مُکا کے تے مسائل ودھا کے سرمائے تے ماحول دی طلب رسد دے وگٖاڑ دا موجب بنْدی پئی ہے۔ مقامی بندے دے نال نال ساری ماحولیاتی بے وسیلی وی نشابر تھیندی ہے۔ صادق بلوچ ابے دی بیماری دا سنْ کے شاہروں پندھ کر کے روہی اپڑ دے تاں اوکوں جٖال دا چھانورا کپیا لاتھا ملدے۔ ول ایندے بارے اپنْی اماں کولوں پچھدے:
”ہیں اماں! ایہ جٖال کیوں کپوائی ہیوئے؟“
اماں ولدی ڈٖتی؛
”اَوے پترآ! پیو تیڈٖے دا آپریشن ڈٖسائے نے ساکوں رقم دی لوڑ ہئی۔ تیکوں تا ں پتہ ہے۔ کتواں سال اے۔ روہی وٹھی کائنی۔ مال ڈٖھانڈا ودھنْوں کھڑ گٖئے۔ اُتوں سوکڑے دی بیماری مال مکائی ویندی اے۔“ (۱۳)
”وکاؤ چھانورا“ فقط سماجی مجبوریاں سانگے ہک جٖال دے مُکنْ دی داستان نئیں۔ ایہ پوری ماحولیاتی وسوں (Bio Sphere)دے وگٖاڑ تے سنگوڑ دی کہانْی اے۔ ایں افسانے راہوں باسط بھٹی دا ماحولیاتی سماجی تے مارکسی شعور تے حسیت نشابر تھیندی اے۔ ونْ طرانویں مقامی بندے دیاں پاڑاں وی اپنْی بھوئیں وچ لتھیاں ہوئن۔ ڈٖونہائیں دی بقا اپنْی بھوئیں نال سلہڑ ہے۔ ڈٖوہائیں کیتے اپنْی بھوئیں اپنْیاں پاڑاں نال جڑیاں رہونْ بٖہوں ضروری ہے۔ ایہ بھوئیں، ماحول تے ونْ اوندے سونہیں تے جٖم پل دے سنگتی بٖیلی ہن۔
مقامی بندے دی اپنْے ماحول تے اوندی وسوں نال ازل دی جڑت ہے۔ وسوں دی ہر ہک شئے دے ڈٖکھ کوں اپنْا ذاتی ڈٖکھ تے کرب سمجھدے۔ وسوں دا مکنْ اوندے اپنْے وجود دا مکنْ ہے۔ ایں سانگے افسانے دا اخیر ماحولیاتی کرب کوں وجودی کرب وچ وٹا ڈٖیندے۔ ایہ افسانہ نگار دا وجودی کرب اپنْے وجود کوں کلہا اہمیت نیں ڈٖیندا۔ بلکہ اپنْے وجود کوں کپے ٹکے جٖال دے ونْ دے سانویں تولیندے ہوئیں بندہ مرکزیت دے فلسفے کوں رد کریندے۔
”اماں اجٖاں گاٖلھ کھڑی کریندی ہئی تے میں بے سُدھ گزریل یاداں اِچ گُم کھڑا ہم۔ بھیڈ ے لِیلے بے فکرے ٹپوشیاں ودے مریندے ہن۔ کتا منہ تے نلا رکھ واڑی اگٖوں ونجٖ ستا ھا۔ تھلا کپیل پانداں نال بھریا پیا ھا۔ جٖال دے منڈھ دی کھٹی کھڈ میکوں قبر وانگوں پئی لگٖدی ہئی۔ گھڑیاں تے مٹی جٖائی پئی ہئی ویڑھا سنج ھا میں بے سدھ ہم۔ جتوالاں اُٹھ قطارے تاں میکوں اینویں لگٖا جیویں کہیں میڈٖے وجود دے ٹوٹے کر اٹھاں تے لڈٖ ڈٖتے ہوون۔“ (۱۴)
آخیر تے میکوں ڈاکٹر ناہید اختر دا اردو افسانہ ”ماں، پیڑ اور چھاؤں“ یاد آندا پے۔ جیندے وچ پتر ماء دے ہٹکنْ دے باوجود بٖوہے اگٖوں کھڑے چھانورے کوں فقط ایں گاٖل اُتے کپ ٹُک سٹیندے جو پکھو ایندے اَتے آبٖہندن تے گٖند کریندن۔ نال کن وی کھاندن۔ عارف چھانورے دی چھاں دے نال نال ماء جھئیں ٹھڈڑی چھاں توں وی محروم تھی ویندے۔ باسط سئیں دا افسانہ ماحولیاتی اعتبار نال بٖہوں وڈٖا افسانہ ہے۔ ”وکاؤ چھانورا“ عالمی ادب رکھنْ دے ڈٖاہ دا ہے۔
اے وی پڑھو: عبدالباسط بھٹی دے افسانیاں دا ماحولیاتی، سماجی، ثقافتی تے تہذیبی تناظر(2)۔۔۔یوسف نون
جاری ہے ۔۔۔۔
یہ بھی پڑھیے
”کوئی خواب میکوں اُدھارا نہ ݙیویں“ (وسیب یاترا :12)||سعید خاور
”بدن دی بھوئیں تے مُونجھ دا متام“ (وسیب یاترا :11)||سعید خاور
””سندھو سکرات وِچ اے“ (وسیب یاترا :10)||سعید خاور