پنج ہزار وریہیں پیلھوں وادی سندھ دی قدیم تہذیب وچ دھرم تے دھارمک وچار کیا ہئین؟ ایں سوال دا نتارا ایں کیتے نئیں تھی سگدا جو موھنجو دڑو تے ہڑپہ دے ویلھے دے سکرپٹ کوں اجاں تائیں نئیں پڑھیا ونج سگیا۔ وادی سندھ دی ایں قدیم تہذیب بارے ساڈی ساری جانڑ سنجانڑ چھڑی آرکیالوجی راہیں ہے جیندے نال ساکوں ودھ کنیں اوں ویلھے دے مادی کلچر دی کجھ سُدھ بُدھ تھی سگدی ہے۔ جیویں جو ساکوں جانڑ تھیندی ہے جو اتھاں تریمتیں دیاں ڈھگ مورتیاں ہر جُھگے کنیں ملدن۔ انہیں مورتیں کنیں کُجھ ارکیالوجسٹ اے سمجھیندن جو اے رڑھ واہی تے زرخیزی دے دھارمک وچاریں نال جُڑ سگدن۔ یا وت اینویں کُجھ انڈس مُہریں اتیں یوگی ٹائپ بندے دی چترکاری ہے جیڑھا کنول آسن وچ بیٹھے تے اوندے سر اُتیں ترشول جیہاں کوئی تاج ہے۔ اینکوں "پروٹو پشو پتی” دا ناں ڈتا ویندے جیڑھا جو اج شیوا دا ہک نام روپ سمجھیا ویندے۔
اِتھوں دے دھرم تے دھارمک وچاریں دی ساکوں وادھوں جانڑ کاری "ویدک ویلھے” تھیندی ہے جٖڈاں رگ وید تے بیاں ترائے ویدائیں کمپوز تھیاں۔ ہک اندازے موجب اے سَن 2500-3500 دے وچالے لکھیاں گیاں ہن۔ انہیں ویدیں وچ کتھائیں وی ساکوں سمسارا، کرما تے نروان (یا مُکشا) دے اجوکے پاپولر دھارمک وچار نئیں ملدے۔ توڑے جو رگ وید وچ کرما دا شبد ملدے پر او اپنڑے اجوکے ارتھ کنیں سروں ہٹ کنیں ورتیا کھڑے۔ رگ وید وچ کرم دا مطلب ہے جو ویدک رسومات دی درست ڈھنگ ڈھالے وچ ادائیگی۔ اینویں ای اواگون اتیں سمسارا (مرنڑ جمنڑ دا چکر) دا کئی پریتی حوالہ نئیں ملدا۔ انہیں وچاریں دے کُجھ ہلکے جہیں حوالے برہن آریان یاکا تے چندوگا اُپنشد وچ ملدن پر انہیں وچ وی کئی ودھ تفصیل نئیں۔ ہک دلچسپ گالھ اے ہے جو انہیں اُپنشدیں وچ ہک کھشتری راجا سمسارا، کرما تے مُکشا دا خفیہ درس ہک برہمن پیو تے پُتر کوں ڈیندے جیڑھا جو انہیں دی جانڑ وچ پیلھے کنیں نہی۔ نال ای او کھشتری راجہ دعوی کریندے جو ایں علم پاروں راج پاٹ کرنڑ دا ادھیکار چھڑا کھشتریں دا ہے۔
سوال اٹھدے جو وت اے سمسارا (مرنڑ جمنڑ دا چکر)، کرما اتیں نروان جہیں دھارمک وچار کڈاں، کتھوں تے کیویں آئین تے انہیں دا ہند سندھ دی سولائزیشن دی ونڑت اتیں کیا اثر تے نتیجہ نکھتیا؟
گنیتھ اوبیسکر (ہک جگ مشہور سری لنکن انتھروپولوجسٹ) اپنڑی ہک ننویں کتاب وچ ایں سَمسیا کوں سلجھاونڑ دا ہک ترلا کریندے۔ (ایں کتاب وچ او بُدھ مت دے انہیں وچاریں دا ایمرانڈین تے قدیم یونان دے وچار تے کلچر نال وی موازنہ کریندے) اوندا خیال ہے جو سمسارا، کرما تے نروان جہیں دھارمک وچار اپنڑے اجوکے روپ وچ گنگا وادی وچ 2600 وریہیں پیلھوں اُبھرن تے جین مت تے بُدھ مت راہیں پورے ہند سندھ وچ پاپولر تھئین۔ تھی سگدے جو جگ جہان دے بنہیں آدی واس لوکیں وانگ اواگون دا وچار کُجھ مُدت پیلھوں کنیں لوکائی وچ آندا پیا ہووے پر اوندی کرما تے نروان نال جڑت ہک بہوں نویکلا کم ہئی۔ اے دھارمک نیتی (مذہبی اخلاقیات) دی ننویں ابتدا ہئی جیندے نال ہند سندھ دے لوک ہک ننویں پھاتنڑ وچ پھتن اتیں اجاں تائیں اوندا اثر لگا جلدے۔
ایں کنیں پیلھوں جو اساں ایں دھارمک نیتی (مذہبی اخلاقیات) دی پرکھ پرچول کروں، اے لازم ہے جو اوں ویلھے دی گنگا وادی دے وسیبی اتہاس دا ہک نکا جیہاں جائزہ گھن گھنوں۔
اج کنیں 2600 وریہیں پیلھوں گنگا وادی وچ مگدھ تے کوشالا جہیں چھوٹے چھوٹے آزاد ریاستیں دا مُکاوا تھیندا پیا۔ اتھاں وڈے شہر بنڑدے پئے ہئین۔ دیہات دی جمہوریت مُکدی پئی ہئی تے ننویں بادشاہتیں تے وت ایمپائرز دا مُنڈھ بدھیندا پیا ہئی۔ موریہ ایمپائر ایں پروسس دی ابتدا ہئی۔ شہریں وچ ننواں کلاس سٹرکچر ابھردا پیا ہئی تے انہیں وچ وپاری، ہنرمند، ملازمت پیشہ جہیں ننویں گروہ اُبھر کنیں سامہنڑے آندے پئے ہئین۔ دولت تے طاقت کٹھی تھیندی پئی ہئی۔ ایہو ویلھا ہئی جڈاں شہریں دے جیونڑ کنیں بیزار شمرنڑ دے گروہ گھر بار چھوڑ جنگلیں بسیرہ کریندے پئے ہئین۔ خود سدھارتھ (بُدھا) آپ وی ایندی ہک مثال ہئی جیڑھا اپنڑا گھر محل چھوڑ تپسیا کیتے جنگل دی راہ گھندے۔
گنیش اوبیسکر موجب سمسارا، کرما تے نروان (مُکشا) جہیں وچار ایں اُبھردی شہریت وچ ستریندن تے مہاویر تے بُدھا انہیں کوں کھنداونڑ تے پاپولر وچار بنڑاونڑ وچ وڈا کردار ادا کریندن۔ اگوں ونج کنیں برہمن تے ہندو مت انہیں وچاریں کوں اپنڑے اندرو سمو گھندن اتیں اے سمورے ہند سندھ دے وچار بنڑ ویندن۔ اتھوں دی سولائزیشن اُتیں انہیں دے ڈونگھے اثرات پوندن۔
اے اثرات کیا ہن؟ ہک تاں اے جو سمسارا (مرنڑ جیونڑ دا چکر) تے کرما کوں آپت وچ جوڑ کنیں پورے ننویں جنم کوں پری۔ کنڈیشن کر ڈتا گئے۔ اجوکا جیونڑ پچھلے جیونڑ دے کرمیں دا پھل ہے۔ اے پچھلا جنم کیا ہئی؟ ایندی جانڑ چھڑی اجوکے جیونڑ نال تھی سگدی ہے۔ مطلب جے بندہ شودر ہے، غریب ہے، بیمار ہے تاں اے سبھ کُجھ پچھلے کرمیں دا پھل سمجھ قبول کرے۔ اینویں ای اگلا جنم ساڈے اجوکے جیونڑ نال گنڈھیا ہوئے۔ ایں طرانح نال اجوکے جیونڑ تے اوندے کرمیں اُتیں وی ہک روک لگ ویندی ہے۔ ایندا ہک نتیجہ اے نکلدے جو سبھ توں اُتم کرم آپ اَکرم (نہ کرنڑ) بنڑ ویندے۔ بدھ مت ہک وادھوں پیچیدگی اے بنڑیندے جو جیونڑ ڈکھ ہے۔ جیندا جی کئی نہ کئی شے نال موہا ( اٹیچمنٹ) جڑیندے، اے موہا اینجھے کرم کرویندی ہے جنہیں دا پھل اگلے جنم دی سزا دے روپ ملدے۔ ایں جمنڑ مرنڑ تے ڈکھ دے گھن چکر کنیں نکلنڑ دا چھڑا ہکو راہ راستہ ہے جو بندہ جیندیں جی مر ونجے، موہا مُتوں تھی ونجے تے ایندے نتیجے وچ او نروان (مُکشا) پا ونجے۔ ایں طرانح نال جین تے بدھسٹ میٹافزکس دا ہک فُل سرکل بنڑ ویندے۔ ہک پاسیوں سمسارا تے کرم دا سدھا تے نہ تبدیل تھیونڑ آلا جوڑ تے ڈوجھی پاسیوں اوندا اُلٹ نروان۔ جتھاں لوکائی دی اکثریت سمسارے تے کرم دے گھن چکر وچ پھتے ہوئین اُتھاں بُدھا تے بئے کُجھ بہوں ای خاص بندے ہن جیڑھے چھڑا نروان گھن سگدن۔ نروان دا آئیڈیل عام لوکیں دی پہنچ کنیں دور ہوندے، ایں کیتے بھکشوئیں تے لوکائی وچالے ہک ننواں وکھرپ، یا جے سدھا آکھیجے، دوغلا پن بنڑ ویندے۔ بھکشو ہک پاسیوں چنگیں کرمیں کیتے جگ جہان کنیں پریں راہونڑے پر بئی پاسیوں بُدھ مت دے پرچار تے سیاسی اثررسوخ کیتے اوں جگ جہان نال گنڈھیج وی رکھنڑی ہے۔
گنگا وادی وچ جین مت تے بُدھ مت راہیں اے سمسارا، کرما تے نروان (مُکشا) دے وچار ہک ننویں دھارمک نیتی (مذہبی اخلاقیات) دی شروعات ہئین۔ ہک اینجھی شروعات جیڑھی "ویدک ویلھے” تے اوندے کلچر کنیں وکھری ہے۔ ویدک ویلھا ہک اینجھا ویلھا ہے جڈاں چنگے مندے دا پریتی تے خاص وکھرپ نہی۔ گناہ ثواب تے اوندا حساب کتاب نہی۔ اوںدے وچ جیونڑ اپنڑی سادگی، بے ساختگی تے حیرانی نال جویندا پیا ہئی۔ ودھ کنیں ودھ رسومات دی پابندی ہئی جیڑھی برہمن کوں کُجھ اُتم بنڑیندی ہئی۔ جین مت تے بُدھ مت راہیں ننویں دھارمک نیتی جیونڑ کوں پیچیدہ وچاریں دے سپرد کیتا اتیں بندہ دی کیتی کرتی کوں ہک کمپلیکس اخلاقیات دے تابع کر ڈتا جیڑھی شہری جیونڑ تے ایمپائر دے سیاسی لوڑھیں نال میل جول کھاندی ہئی۔ ایہا وجہ ہے جو انہیں ننویں دھرمیں کوں شہر دے وسنیکیں، خاص کر وپاریں تے مہاراجیں دی سرپرستی ملی تے انہیں دا اگلے کئی صدیں ہند سندھ وچ طوطی بلیندا ریہا۔
(اُتلی لکھت گنیتھ اُوبیسکر دی کتاب کنیں میڈا ذاتی نتارا ہے۔ تھی سگدے کئی بیا بندہ اینکوں انج ڈھالے نال پڑھے سمجھے)
یہ بھی پڑھیے
”سیفل نامہ“ مولوی لطف علی تے محبوب مٹھل مجاہد جتوئی||سعید خاور
”ساڈے دل دریا، ساڈی اکھ صحرا“(وسیب یاترا :21)||سعید خاور
”دریا او دریا، پاݨی تیݙے ݙونگھے“(وسیب یاترا :20)||سعید خاور