سندھ وادی دی تہذیب دی سینگی عراق دی قدیم سومیری تہذیب دے اساطیری ادب دی کائنات بارے درگھی نظم وچ آکھیا ڳئے جو پاݨی تے سیݨپ دے سومیری دیوتا "ان کی” عراق دے شہر "اُر” تے ملوہہ دے مقسوم مقرر کیتے ہن۔ ان کی دیوتا ملوہہ آیا تے ملوہہ دے وݨ ، کانے ، ݙاندیں تے رڑھ رہکی وچ برکت پاتس ، تے عظیم دیوتا کنوں ملوہہ دی چاندی کو سونا کرݨ دی دعا منگیُس۔
ابن حنیف "سات دریاوں کی سرزمین” وچ لکھیندے جو اے چاندی کپاہ دے گُل ہن۔ ݙاندیں نال رہی واہی تھیندی ہئی تے کانے دیاں ٻیڑیاں بݨدیاں ہن جنھاں تے ملوہہ (ملتان دا قدیمی ناں) کنوں داݨہ پھکا، کپڑا لٹا، تھاں تھِپے لوڑ دیاں ݙوجھاں چیزاں لݙیج تے عراق ویندیاں ہن۔
جݙاں ملوہہ کنوں ٻیڑی لݙیڄ تے عراق وچ کنڈے ونڄ لڳے ہا تاں اتھاں سرکاری طور تے جشن منایا ویندا ہا۔ تاریخ تے کھنڈرات دی پرکھ پرچول کرݨ والے سوجھواݨیں دا قیاس ھِ جو بھوئیں تے کپاہ دی راہکی سب کنوں پہلے سندھ وادی ءِچ شروع تھئی ہئی ۔
مہرڳڑھ دے ٹھیڑھ وچوں 5500 قبل مسیح دی ہک پتل دی دٻلی لدھی ہئی جیندے وچ کپاہ دا ٻوݨواں سانبھیا لاتھا ہا۔ زبان دے ماہرین دا خیال ھِ جو کپاہ دا انگریزی ناں لفظ cotton ، "کتݨ ” کنوں نکتل ھِ ۔ ایں ڳالھ کوں کوئی زیادہ مد کینھی گزری جݙاں کپاہ دی فصل لہے ہا تے ہر بندہ خوشحالی دا مونہہ ݙیہدا ہا۔
روایتی بج ہوندے ہن۔ اسوں مہینے دی آدھل تے انگریزی مہینے ستمبر دے چھیکڑی ݙہاکے وچ کپاہ کوں پہلی لاوݨ پھردی ہئی۔ تے فروری دی آدھل تئیں کوڈھیاں کڈھیندیاں رہ ویندیاں ہن۔
کپاہ دی فصل نال ڈھیر ساریاں امیداں ڳنڈھ سلھاڑ ہوندیاں ہن۔ دھیریں دھنے سوچیندے ہن جو کپاہ لہسے تے دھیریں دا بار سروں لہیسن۔
پتریں والے پتریں دے ہتھ ڳانے بدھݨ دے ارمان رکھیندے ہن۔ کپڑا لٹا ، ڳئوہ ڳاݨھیں تے گھر دیاں ستراں بݨاوݨ دیاں امیداں ہوندیاں ہن۔ نو ݙاہ سال دیاں چھوہریں کانبے ٻدھ تے بھڄ بھڄ تے پھٹیاں ودیاں چݨن ہا تے سینگیں نال آپݨی چوݨی دی کمت کم لاوݨ دیاں ڳالھیں ودیاں کرن ہا جو تروڑے بݨویساں، رکھاؤ تے ہنڈھاؤ جتیاں جوڑے گھنساں تے ویرݨ دے پرنے تے ویلھ گھول کریساں ۔
تݙاہاں چوݨائی دی اجرت نہ ہوندی ہئی بھل جتنا پھٹیاں تریمت چݨ آوے رڑھ رادھ اوندے وچوں کپاہ دا حصہ انج کر تے چا ݙیندا ہا تے تریمتیں او کپاہ پلو ٻدھ تے گھر چا آون ہا تے ول ٻئی بھانڄی کٹھی کر تے ویچ وٹا کرن ہا تے پیسے سانبھ رکھن ہا تے لوڑ دیاں شئیں گھنݨ تے خرچ کرن ہا۔
ݙوجھی لاوݨ دی کپاہ دھپ لوا تے رکھ چھوڑن ہا تے اوندا پور پنڄوا تے سوڑیں سراݨے سیویجن ہا۔ تے پیوے بج کیتے رکھ چھوڑن ہا۔ چھوٹے ٻال کپاہ دیاں جھولیاں بھر تے پھیرے آلے کنے ویچ تے پلالی گھن کھاون ہا۔
ہر چھوٹا وݙا دکان دار، پورہیت پلیدار تے کسبی پیسے دا منہہ ݙیہدے ہن ۔ کپاہ دی مد دے علاوہ پاقی مہیناں کوں تیرھواں مہینہ آکھیا ویندا ہا۔ اڄ اے حال اے جو کپاہ رہاوݨ والے ڄٹ روندن تے رو نئیں سڳدے۔
مہانگ اتنا جو کتھاؤں پورائی نہیں پمدی ، ہل پھالے دا خرچہ، رہائی، چھدرائی ، دراوڳی، کھادوں، سپرے ، ڈیزل ، انجݨ دی کھنی کھوڑی تے ہݙیں دا پورہیا ۔ پر ایݙوں ٻار ݙیکھو تاں 10 مݨ ایکڑ اوسط مر مر تے ۔ کپاہ دے وپاریں دی لٹ مار تے تول ءچ کھوٹ لݙاوی لہاوی، چوݨائی ۔ تے سود در سود ۔ ڄٹ مرے تاں کیݙے مرے ۔
6 مہینے ہݙ ڳوݙے بھنیندے ، فصل لہندی ءے تاں ہتھوں قرضائیں۔ سرکاری طور تے ݙسایا ویندے جو پاکستان زرعی ملک ھِ ۔ ستر فیصد معیشت زراعت نال جڑی ہوئی ھِ ۔
کپاہ جی ڈی پی دا 2.5 فیصد پیدا کریندی ھِ ۔ پر حکومتی پالیسیاں ، مہانگ، سرمایہ داریں دی لٹ مار، شوگر ملز مافیا ،سود خور مافیا تے جعلی زہر ویچݨ والیں کمپنیاں رل مل تے جتھاں باقی زراعت دا ٻیڑا غرق کیتے اتھائیں کپاہ دا تاں اصلوں پھکا ننھیں پچایا ۔
سال 1991 دے وچ کپاہ دی 1 کروڑ ڳٹھ پیداوار ہئی ، تے 2019 دے وچ 80 لاکھ ڳٹھ پیداوار حاصل تھیوݨ دی توقع ھِ ۔ مطلب 20 لکھ ڳٹھ گھٹ ۔ 1996 دے وچ کپاہ دا قابل کاشت رقبہ 77 لکھ 78 ہزار 30 ایکڑ ہا، جݙاں جو 2019 وچ 61 لکھ 75 ہزار ایکڑ رقبہ دے کپاہ دی کاشت ھ۔ ۔
مطلب 16 لکھ 3 ہزار 30 ایکڑ گھٹ ۔ ایندے علاوہ ٻئے وی حیران کرݨ والے انگ اکھر سرکاری تے غیر سرکاری ریکارڈ تے موجود ھن جیڑھے ایں ڳالھ دی ݙس ݙیندن جو کپاہ دی فصل کیڑھے کیڑھے حساب نال خسارے ݙو ٹردی پئی ءے۔
حکومتاں دی زراعت بارے عدام دلچسپی تے ناقص پالیسیاں بارے انج ہک بحث بݨدی ھِ ۔ 1990-91 دا او زمانہ ہا جݙاں شوگر ملز ڳنا دی کاشت گھٹ ہووݨ پاروں بند تھیوݨ تے ہن ۔
ھوں دوران اساکوں شوگر ملز مافیا دا ٹولہ میدان ءِچ امدا نظردے ۔ انھاں اپݨیاں شوگر ملاں چلاوݨ کیتے ٻئے تاں جو کھتر کیتے ہوسن پر ہک کم انھاں اے کیتا جو ایٹھیں دے ایٹھے مستاجری دی دوگنا قیمت تے گھن گھدے تے کماد دی فصلاں رہا ݙتیاں ۔ تے ٻئے پاسوں کپاہ دی فصل دا اڄاڑہ کر تے کپاہ دے کاشتکاراں کوں کماد رہاوݨ والے پاسے آنݨ سانگے سپرے دیاں جعلی زہراں ویچݨ والیاں کمپنیاں دی حوصلہ افزائی کیتونے ۔
ھک عرصے بعد جݙاں نقلی سپرے ویچݨ والیاں کمپنیاں تے مقدمے تھئے کمپنیاں بند کیتیا ڳیاں تے حقیقتاں سامھݨے آیا جو اے سپرے کمپنیاں شوگر ملز مافیا دیاں ہن یا انہاں دی سرپرستی وچ چلدیاں پیاں ہن، او کمپنیاں آپݨے چھوٹے ڈیلراں کوں مری تے وݙے ڈیلراں کوں بنکاک عیاشی واسطے پٹھیندے ہن تے انہاں نقلی سپرے دے ݙیلراں غریب کسان کوں ہک پاسوں سود نال لٹیا تے ݙوجھے پاسوں غیر معیاری سپرے نال انہاں دی فصل کوں تباہ کیتا ۔
کاشتکار اے گھاٹا نہ سہہ سڳئے تے ول کماد رہاوݨ شروع کر ݙتونے۔ تے ہیں طریقے نال کماد دی پیدوار ودھ ڳئی تے شوگر ملز مافیا دا دھندا چل پیا ۔ تے چھیکڑ بازی پچھلے عرصہ کنوں کماد دے کاشتکاراں نال جو حال تھیندا پئے او ہک انج داستان ھِ۔ 15 کنوں 20 سال پہلے تئیں روایتی بج دی کاشت تھیندی ہئی، ول عالمی سطح تے بی ٹی کاٹن بج متعارف کرایا ڳیا جیندے بارے آکھیا ڳیا جو ایں بج دے وچ اینجھی جنیٹک تبدیلی کیتی ڳئی ھِ جو اے نقصان ݙیوݨ والے کیڑے تے بیماریاں کوں نیڑے ناں آوݨ ݙیسے۔
تے فی ایکڑ پیداوار وچ وی ودھارا تھیسے۔ پاکستان وچ بی ٹی کاٹن 2004-05 وچ متعارف کرائی ڳئی تے اتوں سونے تے سہاڳہ اے جو حکومت کپاہ دے بج کو modify کرݨ واسطے پرائیویٹ کمپنیاں کوں اجازت ݙے ݙتی تے اتوں کوئی چیک اینڈ بیلنس نہ رکھیا جو genetic modification کتنا درست تھیندی پئی اے۔
یا الٹا ہیں عمل وچ دشمن کیڑیاں دی کھاد خوراک شامل تھیندی پئی اے۔ 2006 وچ چین دی سائنس تے ٹیکنالوجی دے ہک ادارے کیس سٹڈی وچ ݙسایا جو بی ٹی کاٹن بج سفید مکھی، سبز تیلا تے ٻنھاں رس چوسݨ والے کیڑیاں دے خلاف دا تھنڄوں مزاحمت نئیں کریندا بھل جیڑھے کیڑیاں تے بیماریاں دے خلاف شروع وچ مزاحمت کریندا ہا ہݨ نہ صرف او مزاحمت گھٹ ڳئی اے بھل انہاں بیماریاں کوں کنٹرول کرݨ سانگے روایتی بج دی نسبت کئی گنا زیادہ سپرے کرݨی پوندی ھِ جیندے نال پیداواری لاگت ودھدی پئی اے ۔
بی ٹی کاٹن دی جینیاتی تبدیلی والی رپورٹ وچ پوݨ سٹ لکھیا ڳیا ہا جو اے سبز تیلا، سفید مکھی تے رس چوسݨ والے کیڑیاں دے خلاف مزاحمت نہ کریسے ۔۔۔ ہک تاں اے بنیادی ڳالھ ھِ جیندی وجہ کنوں پاکستان ءچ وی ونکو ونکی دیاں زہراں سپرے کرݨ دے باوجود سفید مکھی کنٹرول نئیں تھئی۔ اہم ڳالھ اے ھِ جو سفید مکھی اوں ویلھے حملہ آن کریندے ھِ جیں ویلھے فصل تیار تھی کھڑی ہوندی ھِ ۔
بی ٹی کاٹن بج دی ٻئی خاصیت اے ھِ جو اگست ءچ ترڑݨ شروع تھیندی ءِ تے اکتوبر دی آدھل تئیں مک پوندی ءِ ۔ چوݨائی دا سارا عرصہ گرمی دا ہوندے۔ تے گرمی وچ کپاہ چݨݨ پورہیت تریمتیں واسطے ݙاڈھا ݙکھا کم ہوندے ۔ روایتی بج ڈھیر تئیں جو تڳدے ہن تاں جیویں ٹھڈھ پوے ہا تاں کپاہ دا پودا نویں پھل ڳڈیاں چیندا ہا تے کپاہ دی فصل فروری تئیں تڳدی تے چوݨیندی رہ ویندی ہئی ۔
ضلع راجن پور دی کپاہ دے ریشے دا اپݨا ھک مقام ھِ ۔ تے اتھاں کپاہ دی اوسط پیدوار 30 مݨ فی ایکڑ کنوں اتے رہ ڳئی ھِ ۔ پر پچھلے کجھ عرصے کنوں مہانگ، سود، نقلی زہراں ، تے آڑھتیاں دی لٹ مار دے نتیجے وچ کپاہ دے کاشتکار کپاہ دی فصل کنوں بدظن تھئے ودے ہن۔
اونویں تاں ہرسال کپاہ دے چھوٹے کاشتکار خسارے وچ ویندے پئین ۔ پرایں دفعہ ضلع راجن پور وچ کپاہ دی فصل تھڄوں تباہ تھی ڳئی ھِ ۔ سفید مکھی کپاہ دے ہر کھیت کوں کالا دھوں کر کھڑائے۔
سفید مکھی کوں مارݨ والی ہر زہر سفید ماکھی کوں مارݨ دی بجائے اوندی ہتھوں نسل ودھائی ھِ ۔ تے کپاہ دی اوسط پیداوار 10 مݨ فی ایکڑ کنوں وی گھٹ تھی ڳئی ھِ ۔ حکومت کوں چاہیدا ھِ جو ضلع راجن پور کوں آفت زدہ قرار ݙے تے کپاہ دے کاشتکاریں کوں ریلیف ݙیوے، انہاں دے قرضے معاف کیتے ونڄن ، تے ہنگامی بنیادیں دے اتے اقدامات کر تے کپاہ دے بج دیاں ونکیاں تے غور کیتا ونڄے ۔
بی ٹی کاٹن دی کاشت تے پابندی لا تے روایتی بج کاشت کیتا ونڄے، تے کپاہ دیاں بیماریاں دے خاتمے کیتے معیاری زہراں فراہم کرݨ والیاں کمپنیاں کوں بزنس کرݨ دی اجازت ݙتی ونڄے۔
ٹریڈنگ کارپوریشن آف پاکستان کوں کپاہ دی خریداری دا پابند بݨایا ونڄے تاں جو کپاہ دے کاشتکار کوں مناسب نرخ مل سڳے۔ جے زراعت تے بالعموم تے کپاہ دی فصل دے سدھار تے بالخصوص فوری توجہ نہ ݙتی ڳئی تاں کپاہ دی تباہی نال پورا کاٹن سیکٹر تباہ تھی ویسے جیڑھا جو پاکستان دی معیشت دا ٻہوں وݙا حصہ بݨدے۔
(ضروری نوٹ: سنگت کو ارداس ھِ جو کپاہ دی فصل دے مسائل دی نشاندہی تے سدھار واسطے آپݨیاں صلاحیں دان کریسن)
About The Author
اے وی پڑھو
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر
موہری سرائیکی تحریک دی کہاݨی…||ڈاکٹر احسن واگھا