انت ….. خیر دا خیر پور میرس وِی آ ڳئے، ساݙے دیرے وال تالپور میریں دا خیر پور، سندھ وِچ سرائیکی راج دِی چھیکڑی نشانی۔ اساں گاݙی وِچ ٻیٹھے ہئیں، میں ٻَہر جھاتی پاتی اے، پلیٹ فارم تے ہِکڑ ݙُکڑ بلب تاں ٻلدے پئن پر ٹیشناں والی رونق ݙِسݨ وِچ نئیں پئی آندی۔ ادھ رات کوں پورے ٹیشن کوں سُنڄ ویڑھی کھڑی اے۔ پنجاب دا کوئی ٹیشن ہووے ہا تاں ݙیکھو ہا رات دے اِیں پہر وِی سوجھلے وِچ دُھماں پئی کھڑا ہووے ہا۔ جݙاں دا اِیں شہر توں میریں دے راج دا سِجھ لتھے، ایہ شہر مُونجھا ماندا تے بِمار شِمار رہ ویندے۔ میراں، پیراں تے کھجیاں دِی ڳالہہ تھیوے تاں چیتے وِچ ستت خیرپور دا ناں آ ویندے۔ ایہ ریاست ڈیرہ غازی خان توں آئے ہوئے تالپور کمان داریں 1783ء وِچ قائم کیتی ہئی۔ تالپور قبیلہ دلیر تے بھڑاندی مشہور ہا تے جڳ جہان وِچ ریاستاں تے حکومتاں دِی ڈھا بھڄ تے بھن تروڑ وِچ اِنہاں دِی رَلت ضرور ہوندی ہئی۔ سندھ وِچ کلہوڑیاں دِی فوج وِچ کئی ناں والے دیرے وال سرائیکی تالپور فوجی کمان دار ہَن پئے، جنہاں وِچوں ہک جرنیل میر شہداد خان تالپور ہا جیندے ناں تے بعد وِچ شہداد پور دا شہر وَسایا ڳیا۔ خیر پور وِچ میر تاں رہ نئیں ڳئے، پیریں اِیں شہر کوں پُھوکے پَھاکیاں تے دَم درود دِی دُھونڑی وِچ دُھس کھڑائے۔ اڄ تاں میں ٻہرو ٻہر ریل گاݙی تے اڳوں تے اِی نکتا ونڄݨے، پر میں تریہہ پینتریہہ سالیں کنوں اِیں شہر دِیاں زیارتاں کریندا آنداں، ایہ شہر وݙی تکھاج نال ٻُڈھڑا تھیندا ویندے۔ سندھی سرائیکی دا اکھاݨ اے، ”خیرپور وِچ خیر اے“، میں جݙاں وِی خیر پور دا پھیرا پاتے تاں میکوں اینویں لڳے، ”خیرپور وِچ خیر اِی خیر اے“۔ قہر دی چپ، ہِک اَݨ پھری تے مونجھ اِیں شہر کوں ہر ویلے ویڑھی رہ ویندی اے۔ شیت اِنہائیں کوں محسوس کر تے اِی آہدے ہوسن جو "خیر پور وچ خیر اے” سندھ وِچ ترے سرائیکی خاندانیں مُد تئیں حکومتاں کیتن۔ ہک ملتان دے سُمرا تے ݙوجھے دیرہ غازی خان دے تالپور تے تریجھے عباسی کلہوڑے۔ سمُراویں 1051ء کنوں 1350ء تئیں ترے سو سالیں تئیں ٹھٹھہ تے شاہی چھکائی، کلہوڑیاں داا سندھ تے راج 1701ء کنوں 1783ء تئیں راج رہیا تے تالپوریں خیرپور، حیدرآباد تے میرپور خاص تے 1783ء کنوں 1843ء تئیں اتے خیرپور تے 1955ء تئیں آپݨا سکِہ ڄمائی رکھیا۔ اُنہویہویں صدی دے چھیکڑی ݙہاکے وِچ انگریز سندھ وِچ پہہ آئے تاں میریں دا وِی زوال شروع تھی ڳیا تے او آپݨیاں آپݨیاں جاگیراں تئیں بندی تھی تے رہ ڳئے۔ ایہ تالپور میر سندھ وِچ جِتھاں جِتھاں وِی وَسدن اِنہاں دِی گھروگی زبان اڄ وِی سرائیکی اے۔ سلام اے اِنہاں دیرے وال میریں کوں، لڳ بھڳ ترے چار سو سال بعد وِی ناں تاں مادری زبان سرائیکی کوں وِساریے نیں تے ناں سرائیکی ثقافت کوں کنڈیتا کیتے نیں۔
خیر پور ہندوستان دِی ونڈ توں پہلے بہاول پور ریاست وانگیں انج ریاست ہئی، جیندا آپݨا فرمان، آپݨا سکِہ تے آپݨا ڈاک ٹکٹ ہوندا ہا۔ سن سنتالیہہ وِچ ونڈارا تھیا تاں ہک اوترک تے ابوجھ وَنڈ ساݙے پُکھے اَن پئی- خدا دِیاں ݙتیاں ݙُوں ریاستاں خیر پور تے بہاول پور نال نہ رَلدیاں تاں مسلمانیں سانگے اَنج ریاست دا ”خواب“ ادھورا راہند ا تے ایہ َادھ اَدھوری ریاست رَنڈڑ رَن دے سیاپے دے سوا کجھ نہ ہوندی- انج مُلک بݨ ڳیا اُوندے تاں ناں دا بار تاں گاݙی نہ چیندی ہئی، "اسلامی جمہوریہ پاکستان” تے پلے ککھ وی نہ ہا، نہ اَن پاݨی نہ وسائل، مسائل ای مسائل- قائد اعظم محمد علی جناح ٻانہیں ٻدھ نواب سر صادق محمد خان خامس عباسی تے جارج علی مراد خان تالپور کوں راضی کیتا تے ایہ ریاستاں پاکستان وِچ رَلیاں تاں وَنڄ تے کوئی ڳالہہ بݨی۔ ایہ خود مختیار ریاستاں پاکستان کوں سوگھیاں کریندیاں پاکستان، خیر پور تے بہاول پور دے درمیان ݙے گھن مُکیا چُکیا، وعدے وعید دی لکھت پڑھت وِی تھئی جیندے اُتے اَڄ تئیں عمل نئیں تھی سڳیا، پنجھتر سال گُزر ڳئن اڄ توڑیں کوئی ہِک وعدہ پورا نئیں تھا۔ ریاست خیرپور دے پاکستان وِچ رَلݨ دے فیصلے تے ہتھ اکھر 3 اکتوبر 1947ء کوں جارج علی مراد خان تالپور دے سرپرست غلام حسین خان تالپور نیں کیتے، پر عملاً ایہ ریاست چھیکڑی امیر جارج علی مراد خان تالپور دِی فوتگی دے بعد اِی اکتوبر 1955ء وِچ پاکستان دا حصہ ونڄ بَݨی۔ کُوڑ سچ قاصد دے پُکھے، "خیرپور کوں ݙنڈے دے زور تے پاکستان وِچ رَلایا ڳیا”۔
1947ء وِچ وَنڈارا تھیا تاں اُوں ویلے برصغیر وِچ 565 ریاستاں ہَن جیندے وِچوں 552 ریاستاں ہندوستان نال رَل ڳیاں۔ اِنہاں وِچوں 354 بمبئی حکومت دے ہیٹھ آندیاں ہَن۔ پاکستان دے حصے وِچ ہکڑ ݙُکڑ آیاں جیندے وِچ سندھ دِیاں ݙوں ریاستاں خیر پور تے امر کوٹ (عمر کوٹ) ہک ڳݨ مُنڄ دے ہیٹھ پاکستان وِچ اَن رَلیاں۔ ایہ ݙونہیں ریاستاں عملاً پوریاں پوریاں شاہیاں ہَن۔ خیر پور دے بادشاہ امیر یا رئیس تے اُنہاں دے وَݙ پردھان دیوان سݙیندے ہَن تے اکثر اُنہاں دِی چوݨ ”انڈین سول سروس“ توں کیتی ویندی ہئی۔ ریاست خیرپور دے ولی عہد میر مہدی رضا تالپور نیں ہک واری انکشاف کیتا ہا جو ریاست خیرپور پاکستان وِچ رَلاوݨ دِی ڳالہہ تھئی تاں اساں ریفرنڈم دِی ڳالہہ کیتی جو جیکراہیں خیر پور دے لوگ پاکستان وِچ رلݨ چاہندن تاں ساکوں کوئی عذر کائنی- پر ساکوں دھمکایا ڳیا تے آکھیا ڳیا:
”پاکستان نال رَلدو ٹھیک، نتاں اساں تُساݙے گھریں وِچ پہہ ویسوں تے وَل نتیجے دے تساں آپ ذمے وار ہوسو، ساکوں زوریں مسائیں پاکستان وِچ رَلایا ڳیا۔ ساݙی قائد اعظم نال جیڑھی اکتوبر 1947ء وِچ لکھت پڑھت تھئی ہئی، اُنہاں دے مرݨ بعد اُوں لکھت پڑھت دِی لڄ نئیں نبھائی ڳئی“۔ کشمیر دے پاکستان نال الحاق تے ریفرنڈم تاں جائز سمجھیا ویندے پر ایہ حق خیرپوریاں کوں نئیں ݙتا ڳیا۔ قائد اعظم نال لکھت پڑھت نئیں منی ڳئی تاں ست سال تئیں ریاست خیرپور پاکستان وِچ شامل نئیں تھئی تے 1954ء وِچ وَنڄ ایہ ریاست پاکستان نال رَلی۔
خیر دا گاݙی وِی خیرپوروں ٹُر پئی اے تے خیرپور تے میریں دِی ڳالہہ وِی ٹُر پئی اے تاں دِل آہدے تساکوں اِیں ریاست دے بارے کجھ نہ کجھ ݙسیندا ڄُلاں۔ اٹھارہویں سیکڑے، عروج دے زمانے وِچ عباسی کلہوڑیاں کوں آپت دِی کھاپت کھا ڳئی تے کجھ اُنہاں دے تالپور جرنیلیں انہاں کوں ݙنبھ تے رَکھ ݙتا۔ کلہوڑیاں دا تالپور جرنیلیں نال پھیٹا پیا تاں میریں اُنہاں دا راج ببانڑاں ہَتھ کر اُنہاں کوں کھینڈو کھینڈ کر چھوڑیا۔ ہالانی دی ویڑھ کلہوڑیاں دی شاہی دے انت دا سبب بݨ ڳئی۔ سندھ دے اقتدار دے دعوے دار ݙونہیں فریق کلہوڑیاں تے تالپوراں دی مادری زبان سرائیکی ہئی، عباسی کلہوڑیاں شکارپور کنوں سلام پھیر سرائیکی وسیب ݙے منہ کیتا تے اُتھاں 1748ء وِچ بہاول پور ریاست ونڄ قائم کیتی۔ چالیہہ سال تئیں دیرے وال تالپور وِی کہیں ناں نشان دے ٻاجھوں شاہی کیتی رَکھی پر 1783ء وِچ میر سہراب خان تالپور نیں کابل دِی ہَتھ ہَمرئی نال ریاست خیرپور دا ایرا ٻدھیا تے ایہ ریاست اکتوبر 1954ء تئیں 171 سال تڳدی رہ ڳئی۔ میر صاحبان آپݨی خود مختاری دا دعویٰ کریندے ہَن پر او انگریزاں دے سندھ آوݨ کنوں پہلے تئیں کابل تخت کوں سال پسالی بُھونگا ݙیندے ہَن۔ کلہوڑیاں کنوں اُنہاں دے تالپور جرنیلیں حکومت کھسی تاں سندھ ترے ریاستاں حیدرآباد، خیرپور تے میرپورخاص وِچ ونڈیج ڳیا۔
ہک تیر لڳا وچ سینے دے کئیں خبر نہ ہئی جو کئیں مارئیے​
میڈے سنگتاں آکھیا پکڑ گھنو اوں ظالم کوں ایہ جیں مارئیے​
میڈے سامنڑے غیر جو گزرے ہن میں آکھے یار انہیں ماریئے​
اُتوں چن شاکر دا پہنچ ڳیا، فخریج تے آہدے میں ماریئے
(شاکر شجاع آبادی)
انسائیکلوپیڈیا سندھیکا دے مطابق ریاست خیرپور دا رقبہ پنج ہزار میل تے اَبادی گھٹ ودھ ݙُوں لکھ ہئی۔ میر شکار دے ٻہوں شوقین ہَن تہوں ڈھیر رقبہ شکار گاہیں تے دگھریا ہویا ہا۔ خیرپور دِی ریاست دا سرکاری نشان رَتا، ساوا تے سونے رنگا ہا جیندے وِچ تاج، ݙوں ہرݨ، اتے آدھل وِچ مچھیاں نقش ہَن۔ 1857ء وِچ آزادی دِی جنگ تھئی تاں بہاول پور تے ہندوستان دِیاں ݙوجھیاں ریاستاں وانگے خیر پور دے میریں انگریزیں دا ساتھ ݙِتا۔ انگریزیں میریں کوں پندھراں توپاں دِی سلامی دا ماݨ بخشیا ہویا ہا، اُوں زمانے انگریز آپݨیاں ہیٹھلیاں پہلے درجے دِیاں ریاستاں کوں اِکویہہ تے ݙوجھے درجے دِیاں ریاستاں سانگے اُنویہہ تے تریجھے درجے دِیاں ریاستاں کوں پندھراں توپاں دِی سلامی دِی ݙات دان کیتی ہوئی ہئی۔ جݙاں ستواں ایڈورڈ 1875ء وِچ ہندوستان آیا تاں 1877ء دے دہلی دربار وِچ خیرپور دے والی میر علی مراد خان تالپور اوّل وِی موجود ہَن تے 1891ء دے شکار پور دربار وِچ میر علی مراد تالپور اوّل کوں اُنویہہ توپاں دِی سلامی پیش کیتی ڳئی، ”نائٹ گرینڈ کراس آف دی انڈین ایمپائر “ دا ماݨ تے ”سر“ دا خطاب وِی ݙِتا ڳیا۔ میر علی مراد خان تالپور اول جݙاں رب دے آݙے پیش تھئے تاں اُنہاں دِی میت سمندری جہاز دے ذریعے عراق پُڄائی ڳئی تے بہشتی دی وصیت موجب کربلائے معلی دی خاک وچ دفنا ݙِتا ڳیا۔
خیر پور دے محل منارے تے اُنہاں دے قصے وقت دِی بے نیازی دے پنگھوڑے وِچ جنگھاں دھگیر ٻانہیں سراندی ݙے سُمدے ویندن۔ ہُݨ اِتھاں نہ تاں کوئی بادشاہ ہے، نہ کوئی رعیت تے نہ اِی کوئی ریاست۔ اتے نہ ہُݨ اِتھاں کوئی در دربان رہ ڳئے جیڑھا والی ریاست دے دربار وِچ آوݨ دا سݙ مار ہوکا ݙیوے:
”ہوشیار، خبردار، ادنیٰ تے اعلیٰ، سارے سر نوڑت وِچ، ادب تے جھک نوائی سبھ تے لازم، اکھیں جھکیاں، تُساݙا ساݙا مائی باپ، سائیاں دے سائیں، خانیں دا خان، شاہیں دا شاہ میر سہراب خان تالپور دربار عالیہ خیرپور وِچ تشریف گھدی آندے“۔ ساری کہاݨی 1783ء میر سہراب خان تالپور کنوں شروع تھی 1954ء وِچ میر علی مراد خان تئیں سکھنڑا 171 سالیں وچ مُک ڳئی اے- میں پچھوال دی ہک سوجھل کہاݨی خیرپور وِچ چھوڑ، اڳی تے ویندا پیاں، جاڑے شہریں روہڑی سکھر ݙے، پر خیر پور دے تخت تے بخت نال جُڑی ہک پریم کہاݨی اڄاں تُساݙی نذر کرݨی اے۔ لہور دی ہیرا منڈی کنوں شروع تھی تے خیرپور دے محلیں وِچ میر علی نواز خان ناز تے گائیکہ اقبال بیگم عرف بالی دِی نچدی ٹپدی، جھمراں پیندی کہاݨی۔ روہڑی پنجویہہ چھویہہ کلومیٹر دا پندھ رہ ڳئے۔ میکوں چُدھاروں کجھیاں دے باغ ݙسݨ پئے ڳئن، ایہ اِتھوں دِی ٻہوں وݙی صنعت اے۔ باغاں دے نالوں ہک کچے دڳ تے اُٹھاں دی ہک قطار ہولے ہولے ساݙے مخالف پاسے پندھ کچھیندی ویندی اے، جیندے تے جنج سوار اے۔ کچاوے چڑھیاں جتوالڑیں ہک سہرا ڳاندیاں ٻیٹھن، اچݨ چیت فضا وِچ کچاوے چڑھیاں جتوالڑیں دا مُرک پھیل ڳئے، میں خیرپور کوں وِسار، اِیں مُرکنڑے سہرے تے مرکنڑیاں اوازاں دے ولاویاں دِی وکڑ وِچ آ ڳیاں:
میں مستانی پھردی، ہائے میں مستانی پھردی
ٻیا کوئی یار کونی، ہائے ٻیا کوئی دوست کونی
وو قسم تیݙے سر دی، میں مستانی پھردی
حق تیݙے کارݨ رانجھݨ، میں مستانی پھردی
ٻیا کوئی یار کونی، ہائے ٻیا کوئی دوست کونی
ووقسم تیݙے سر دی، میں مستانی پھردی
حق تیݙے کارݨ رانجھݨ، میں مستانی پھردی
لوک توڑیں ٹوک کرن، کہیں کوں کجھ نہ آکھاں
طعنے تنکے مہݨے ہائے، رَکھَ اکھیاں تے چُمدی
میں مستانی پھردی، میں مستانی پھردی
حق تیݙے کارݨ رانجھݨ، میں مستانی پھردی
ٻیا کوئی یار کونی، ہائے ٻیا کوئی دوست کونی
وو قسم تیڈے سر دی، میں مستانی پھردی
کانگ ٻیٹھا کندھ ٻولے، انگݨ تے کھنبھ کھولے
اجھو یار آویں، اجھو دوست آویں، اکھ تاں فقیر دی پھلدی
میں مستانی پھردی، ہائے میں مستانی پھردی
ٻیا کوئی یار کونی، ہائے ٻیا کوئی دوست کونی
وو قسم تیݙے سر دی، میں مستانی پھردی
حق تیݙے کارݨ رانجھݨ، میں مستانی پھردی
بھورل پھیرا پاچا، آ میکوں ڳل لا چا
جانب جلدی آویں، بھاہ برہیں دی ٻلدی
میں مستانی پھردی، ہائے میں مستانی پھردی
ٻیا کوئی یار کونی، ہائے ٻیا کوئی دوست کونی
وو قسم تیݙے سر دی، میں مستانی پھردی
حق تیݙے کارن رانجھݨ، میں مستانی پھردی
کݙاں یار ملسی، وطن ساݙے سوہݨا
ݙس کاݙے ونڄاں، ݙس کاݙے ونڄاں
وو نوکر تیݙے در دی، میں مستانی پھردی
میں مستانی پھردی، ہائے میں مستانی پھردی
ٻیا کوئی یار کونی، ہائے ٻیا کوئی دوست کونی
وو قسم تیݙے سر دی، میں مستانی پھردی
حق تیݙے کارݨ رانجھݨ، میں مستانی پھردی
(پندھ اڄاں جاری اے)