سرائیکی صوُبہ اتے حق واپسی|| اظہر لشاری

برطانوی راج ئچ شروع تھیوݨ آلی ‘تھل کینال’ 1950sع ئچ آݨ مکمل تھئی۔ سندھوُ دریا تے کالا باغ (جناح) بیراج توُں نکلݨ آلی اے نہر تھل دے پنج ضلعے (میاں آلی، خوشاب، بکھر، لیہ اتے مظفر ڳڑھ) پلیندی ءِ۔ نہر تے ھالی کم تھیندا ودا ھا جو 1949ع ئچ تھل ڈویلپݨینٹ ایکٹ بݨا کے تھل ڈویلپمیںٹ اتھارٹی (ٹی ڈی اے) ناں دا ھِک ادارہ ٹھہایا ڳیا۔ تھل ڈویلپمینٹ ایکٹ دے تحت تھل کینال دے پیچ ئچ آوݨ آلی تمام زمین ھتھیکے کرݨ اتے اُتھاں آباد کاری کرݨ دی ذمہ واری ٹی ڈی اے دے حوالے کر ݙتی ڳئی۔

اِیں توُں بعد 1951ع ئچ نویں جمعبندی تھئی۔ تھل دے مقامی لوکاں موُجب نویں جمعبندی ئچ 1945ع دی جمعبندی دے ریکارڈ کوُں تروڑمروڑ کے مقامی لوکاں نال دروہ کیتا ڳیا۔ ٹی ڈی اے دا ھِک دفتر لہور اتے ٻیا دفتر خوشاب ئچ بݨا کے محکمہ مال متعلقہ علاقہ دے زمیناں دا ریکارڈ ٹی ڈی اے دے حوالے کر ݙتا۔ اتے اوُں توُں بعد جو تھلوچڑاں نال ٹی ڈی اے کیتا او ٻس تھلوچڑاں کوُں ئی پتہءِ۔

تھل کینال دے پیچ ئچ آوݨ والی زمین دیاں ترائے ونکیاں ھَن: (1) ذاتی ملکیت، او زمیناں جنہاں تے مقامی لوکاں دے کھوُہ، بھیݨیاں اتے تھوڑی گھݨی رڑھ واھی تھیندی ھئی (2) ایویکوُی پراپرٹی، او زمیناں جیڑھیاں ونڈ پچھوُں کراڑ چھوڑ ڳئے ھن، اتے (3) رکھوک، او زمیناں جیڑھیاں مال منی چراوݨ کیتے استعمال تھیندیاں ھَن۔ ٹی ڈی اے نہر دے پیچ ئچ آوݨ آلی تمام (سؤ فی صد) زمین ھتھیکے (acquire) کر گدھی۔ ذاتی ملکیتی زمین دے حوالے نال مقامی لوکاں کوُں اے ݙسایا ڳیا جو ترائے چوتھائی کٹوتی (ڈویلمینٹ فیس) توُں بعد حکوُمت اُنہاں کوُں ھِک چوتھائی رقبہ واپس کر ݙیسی۔ واپس مِلݨ آلے ھِک چوتھائی رقبے دے عوض ٹی ڈے اے تھلوچڑاں کوُں ‘حق واپسی’ ݙتا۔

تازہ تازہ پاکستان بݨا ھا، انڈیا توُں آوݨ آلے مہاجراں دی آباد کاری ٹی ڈی اے دی وݙی ذمہ واری ھئی (میاں آلی توُں خوُشاب دو نِکلݨ آلی شاخ دا ناں ئی مُہاجر ڈسٹری بیوُٹری رکھ ݙتونہے)۔ ٹی ڈی اے ایویکوُی پراپرٹی اتے رکھوک تاں سِدھے سِدھے مہاجراں (جنہاں دی اکثریت انڈئین پنجاب توُں آئے ھَن) دے حوالے کر ݙتے۔ ذاتی ملکیت ئچوُں ڈویلپمینٹ فیس دی مد ئچ تھیوݨ آلی ترائے چوتھائی وی پنجابی مہاجراں کوُں دان کر ݙتی۔ تخت لہور توُں تھیوݨ آلی اِیں بندربانٹ ئچ، تھل دیاں نہری زمیناں صرف انڈئین پنجاب دے مہاجراں کوُں نہ ݙتیاں ڳیاں، بلکہ ٹی ڈی اے دی پنجابی بیوروکریسی اے زمیناں گوجرانوالا، گجرات، شیخوُپوُرہ، سیالکوٹ اوکاڑہ لہور اتے پاکستانی سنٹرل پنجاب دے ٻنہاں ضلعیاں دے لوکاں وی بے رحمی نال الاٹ کریندی رھی۔

مقامی لوکاں دے ھتھیں ھُݨ زمین ناھی رہی، ‘حق واپسی’ ھا جیندے بدلے اُنہاں ٹی ڈے اے دی پنجابی بیوروکریسی توُں آپݨی ذاتی زمین دا ھِک چوتھائی حصہ واپس گھنݨا ھا۔ تھلوچڑاں کوُں اے حق واپسی کیویں مِلا، کتھاں مِلا، کتلا مِلا اتے کݙݨ مِلا، اے ھِک درگھی کتھاءِ۔ لنڈی مکاؤں، ھِک چوتھائی ذاتی زمین واپس گِھنݨ کیتے تھلوچڑاں کوُں ٹی ڈے اے دے ھتھوُں زلیل تھیوݨاں پیا۔ نہر، سڑک، مارکیٹ دے نال لڳدے چنڳے مُل آلے زرخیز رقبے پنجابی آبادکاراں کوُں الاٹ تھی ڳئے، دور پرے دے بنجر رقبے مقامی لوکاں کوُں حق واپسی ئچ آݨ مِلے۔ ٹی ڈی اے ھِک چوتھائی حق واپسی مقامی لوکاں کوُں ٹوٹے ٹوٹے کر مختلف جاھیں تے لی کتیر کر کے ݙتا۔ تھلوچڑاں کوُں آپݨا حق واپسی گھنݨ کیتے کئی کئی سال لڳ ڳئے۔

اتے مزے دی ڳالھ اےھِ جو تھل دے سارے زمینداراں کوُں وی حق واپسی نئیں مِلا۔ اڄ وی تہاکوُں تھلوچڑاں دی ھِک اے جھئیں تریجھی پیڑھی مِل ویسی جیڑھی نسل در نسل ڈسٹرکٹ کورٹس توُں گِھن لاھور ھائی کورٹ اتے سپریم کورٹ تئیں آپݨے حق واپسی کیتے عدالتی تݨ مار کریندی آندیءِ۔ پر ھُݨ کتھاں؟ اڄ نہری تھل ئچ مقامی سرائیکی لوکاں دی حیثیت لڳ بھڳ ریڈ انڈئینز آلی تھی ڳئیءِ۔ نہری تاں نہری، ھُݨ تاں تھل بیروُن ئچ وی پنجابیاں زمیناں الاٹ کروا گِھدن۔ ایہو کجھ چولستان تے سرائیکی وسیب دے ٻنہاں علاقیاں ئچ زور و شور نال تھیندا پیا ھِ ۔

اِیں سارے دروہ کوُں روکݨ کیتے سرائیکی صوبہ دا جلدی بݨݨ ضروُری تھی ڳئے۔ کتھائیں ایویں نہ تھیوے جو اساں صوُبہ دے ناں اتے جغرافیہ تے بھڑدے راھووں، ھِک ٻئے کوُں طعنے میݨہے ݙیندے راھوُں اتے سرائیکی وسیب دی زمین سمیت تمام وسائل تے غیر مقامی لوک چڑھ ونڄن اتے سرائیکیاں دے ھتھیں سکھݨاں ‘حق واپسی’ ریہہ ونڄے۔ سرائیکی صوُبہ ھِک ایمرجنسی ءِ۔