جڳ پھرندڑیں دی چاندی۔
ایں ڳالھ اچ کوئی ڈوجھی رائے کائینی جو برطانیہ نے انڈیا اچ ہیک ایمپائر کھڑی کیتی۔ او ٻہوں دھنتر قسم دے جڳ پھرندڑ ہن جنہاں اپݨے مفادات دی تکمیل واسطے نت نویں علاقے تلاش کیتے۔لمیں پچادھی انڈیا اچ سکھیں دی حکومت تیں پکڑ کمزور تھیوݨ پاروں انگریزیں کوں اپݨے پیر ڃماوݨ واسطے کُھلا میدان مل ڳیا۔ ڈوجھی پاسوں دریا سندھ دے کناریں نال آباد ریاستیں کوں فتح کرݨ دی حکمت عملی وی اُنھاں بݨا گھدی( کیوں جو ایں خطے اچ کوئی مضبوط حکومت کائینا ہائی). بلوچاں نال پنڳا گھنݨ انگریزاں کیتے ہیک نواں تجربہ ہائی۔
اقہ روس دی اکھ اچ وی ہائی۔
چارلس میسن جیرھا ایسٹ انڈیا کمپنی دا ہیک جڳ پھرند تے اہم سپہ سالار ہائی ، او ایسٹ انڈیا کمپنی دی مدد نال ایں علاقے اچ وڑ ڳیا۔ اے بندہ 1826 کولو گھن کے 1838 تئیں پنجاب، افغانستان تے بلوچستان دے مُختلف علاقیں اچ ٹُردا پھردا رہ ڳیا ہائی تے انھاں علاقیں دی چنگی جاݨ سُنڃاݨ رکھدا ہائی۔ ایں اُچ تے ڈیرہ غازی خان دے وچاک گھاٹے ٻٹ جنگل ڈٹھے۔
چارلس کوں فورا احساس تھی ڳیا جو اے علاقہ سندھو دریا دی سخاوت تے فیاضی دی وجہ کولو کݨک تے ڳنے دی پیداوار واسطے بہوں زرخیز تے آئیڈئیل خطہ حے۔ اوں اتھاں ہرے بھرے دلدلی علاقے وی ڈٹھے جنہاں کوں دریا سندھ سیراب کریندا ہائی۔ دریا دی پچادھی کندھی جتھاں ہݨ فاضل پور حے اُتھاں جنگلی ‘ فول’ دی بہتات ہائی، جتھاں ہیک ہنس دی قیمت ہیک پیسے دے لڳ بھڳ ہائی، یعنی ڈو یا ترائے بطخیں دی قیمت دے برو برابر۔
اتھاں انگریزاں دے ہتھیں مُہاݨے آ ڳئے جیرحے نسلی طور تیں اپݨے وکھرپ پاروں مشہور ہن ، او بعد اچ مچھلی پکڑݨ آلے تے سندھو تیں (ملاح) بیڑی ٹھیلݨ آلے تعینات تھی ڳئے۔
اتھو دے ہرے بھرے جنگل ڈھڳ سارے ہرݨ، جنگلی سؤر، تیتر ، کوئل, کونجاں تے کبوتراں وغیرہ نال بھرے پائے ہن۔
میسن ڈیرہ غازی خان دے قصبے دا وی چکر لایا جیرھا اوں ویلھے ہیک زوال پذیر ریاست ہائی۔ اوں دیرے دے چودھاروں جڈاں وڈی تعداد اچ کھجیں دے باغ ڈٹھے تے حیران رہ ڳیا۔ اے او دور ہا جڈاں مقامی طور تیں ” دیرہ پُھلیں دا سہرا” مشہور ہا۔ دیرے دے پوادھو کستوری نہر واہندی وگدی ہائی جیندی اہمیت ایویں ہائی جیویں کہیں ہار اچ ہیرا جڑا کھڑا ہووے۔ ایں نہر دے کندھیں تیں گھاٹے ٻٹ امبیں دے باغ ہن ، چھوٹے چھوٹے خالی پلاٹ بݨے ہوئے ہن تے گرمیں اچ ایں نہر اچ وڈے چھوٹے لوکیں دے ہجوم دھمدے ( سانوݨی منیندے ) ہن۔
مائیکل ایڈورڈ پُراݨے دیرے کوں پنجاب دی سب توں سوھݨی جاہ آھدا ہائی۔ او ایکوں کھجیں دا شہر وے آکھیا ہائی، دریا سندھ دی پچادھی تے پوادھی کندھی تیں ، کپاہ دی فصل، نیل دی فصل تے ڳنے دی فصل رہائی ویندی ہائی۔
مِتھ تے تریخ۔
تریخ مُرتب تھیوݨ کولو پہلے آلے وقت اچ، اے خطہ جیرھا کوہ سُلیمان تے سندھو دے وچاک آباد ہائی جیندی اوں ویلھے کٔل لمبائی ہیک سو اسی میل ہائی اے بر بریمان علاقہ سمجھیا ویندا ہائی۔ پورا ضلع دریا سندھ دے نال نال ڈو سو ڈاہ میل تائیں کھنڈرا ہویا ہائی۔
زبانی روایات دے مُطابق جیرھیاں ہیک نسل کولو ڈوجھی نسل تائیں اساں کولو پُڃن، آکھیا ویندے جو مُسلمانیں دے حملے کولو پہلے دریا دے نال نال ایں دور اُفتادہ علاقے اچ صرف ترائے قصبے آباد ہن۔
اے ضلع راجہ داہر دی سندھ ریاست دا حصہ ہائی ، تے ایں ریاست اچ اوں ویلھے بہوں وڈی تعداد اچ بودھ مت کوں منݨ آلے لوک راہندے ہن۔
راجے داہر دی حکومت کولو پہلے اے خطہ منگول دھاڑیلاں دے ہتھوں تباہ و برباد تھی چُکا ہائی تے اُنہاں دے ہتھوں تباہی دا اے سلسلہ سنہ 900 عیسوی کولو گھن کے 1600 عیسوی صدی تک جاری رہیا۔ سنہ 1399 عیسوی صدی اچ گریٹ تیمور جڈاں ایں خطے تیں قبضہ کیتا تے، اوں ڈُکھ دی کتھا اج تائیں ساڈے ‘ ہاں ‘ تیں لکھی کھڑی حے۔ عظیم الیگزینڈر وی اتھاں پھیرا پاتا ہائی جنہاں ہڑند تے کھنڈپور تیں مالا پھیر ڈتا ہائی۔
ایندے علاوہ سینٹرل ایشیا دے خانہ بدوش جنگجو ” ہنز” تاتاری، منگولز، افغانی، مُغل تے ایرانی بوقت ضرورت ایں خطے کوں ڳہیندے رہ ڳئے۔نادر شاہ تے احمد شاہ ابدالی وی اتھاں آن پُڃے۔ اتھاں المیئے تیں المیہ تھینداں رہ گئے پر کُجھ اینجھے واقعات وی تھائے جنہاں دی خوشی وی منائی ونڃ سگدی حے۔
ہُمایوں جڈاں سنہ 1541 اچ ایران دو ڳیا، اوں ایں ضلع اچ امر کوٹ دے راجہ کوں تحفظ ڈتا، امر کوٹ اچ اکبر دا جاوݨ ایں خطے اچ خوشی مناوݨ دی ہیک وجہ بݨی۔ دارہ شکوہ جڈاں اتھاں آیا تے اوکوں پتݨ پار کرݨ دی اجازت نہ ڈتی ڳئی۔ ایں علاقے نال سرائیکی وسنیکیں دیاں بہوں گہریاں تے بہوں پراݨا یاداں وابستہ ہن۔ اتھو دے واسی راجہ داہر کوں شکست کھاوݨ دے باوجود اپݨا سمجھدے ہن تے بن قاسم جیرھا عرب اُلنسل ہا اوکوں ٻاہر دا حملہ آور آھدے ہن۔ اے اپݨے تصور دی چترکاری اچ ایہو سمجھدے ہن جو مہابھارتا دی جنگ سرائیکی خطے دے دل اچ بھڑی ڳئی ہائی۔ اتھوں دے لوک سمجھیندن جو سِت پور (Sitpur) جیرھا (Hastinapur) دا بہوں قدیم کولو حصہ ہائی او تریخی اہمیت دے حامل پانڈاواس( Pandavas) دا اوی ویلھے دارالحکومت ہائی۔ ایویں ہی ( Indraprastha) تے ( Khandaprastha) وی ایں ہیکے ضلع دا حصہ ہن۔
سرائیکی لوک اے منیندن جو ” مہابھارت” دراصل سرائیکی دے ترائے اکھریں نال گنڈھیا ہویا ہیک لوظ حے: یعن” مہا” مطلب وڈا، "بھا ” مطلب آزاد تے "رت” خونی۔ اتھو دے لوک اپݨے تحت الشعور اچ، اڃ وی اسلام کولو پہلے آلے ورثے دو لُرکدن۔
مقامی لوک داستاناں۔
ایں قدیمی ضلعے دے وسیع و عریض خطے تیں جنگلی حیات دا راج ہائی تے بہوں فطری تنوع ہائی۔ ایندے اچ صرف ترائے قصبے جیندا ناں ہڑند، آسنی تے ماڑی ہا او آباد ہن۔انہیں وچوں ڈو قصبے یعنی آسنی تے ماڑی دا در راجا رسالو دے نال جُڑیاں کہاݨیاں وا کریندن۔ایں حوالے نال سیالکوٹ دا ہیک ڃٹ حُکمران ، ہیک مقامی راجا سرکاپ تے اوندی قابل تے سوھݨی دھی کوکلا دا ناں ٻہوں مشہور حے۔ سرائیکی اچ ماڑی دا مطبل ہیک اوچی عمارت حے، ہیک قصبہ ہالی تک وی ایں ناں نال مشہور حے۔ انھاں قصبیں اچ کئی نامی گرامی مہان لوک پیدا تھائین۔ انہیں قصبیں دیاں کہاݨیں اچو محبت، دھوکا، المیہ تے ہائی ڈرامے تیں مبنی ہیک کہانی بہوں مشہور حے۔ سیالکوٹ دا ڃٹ راجا دراصل ہیک سیال ڃٹ ہائی۔ اے شاندار کہانی جیندے اچ اچھائی تے بُرائی ڈوہیں پُکھ نال نال ٹُرڈن پورے پنجاب اچ ٻہوں مشہور تھائی۔ اے کہاݨی پورے صوبے دے مقامی جیندے اچ دیرے وال، سیالکوٹی تے مُلتانی لوک شامل ہن ہیکو سنوی دل بھاوݨی حے۔ اتھو دے مہان کرداریں ایکوں ہیک نواں رُخ ڈتے جڈاں جو اے کہاݨی پرہلاد دے مشہور کردار نال ونڃ جُڑدی حے جیندے اچ راجا رسالو تے ہیران یکا شپو شامل آن تھیندن، جنہاں وشنو دی عدم موجودگی دا انکار کیتا تے جنہاں کوں بعد اچ نراسیمہا یا "شیر دا اوتار ” نامی کردار قتل کروا چھوڑا۔
راجا رسالو اچ "دا لیجنڈ” دا موُقف اے ہائی جو پورن تے رسالو آپت اچ مترئیے بھرا ہن، جنہاں ٻارہ سال تئیں جسمانی تشدد برداشت کیتے۔ ڃماندرو طور تیں اے شفیق تے مہربان فطرت دے مالک ہن۔ پورن جیرھا ٻاہیں مُتوں ہا او پکھی تے پہاروں، ڈوہیں دا خیال رکھدا ہائی ، جڈاں او ٻارہ سال انہاں کولو جُدا تھی ڳیا تاں سیالکوٹ دے وݨ پھل چاوݨ چھوڑ ڳئے ہن، اتھو دے پکھیں گاوݨ چھوڑ ڈتا تے اتھوں دیاں ڳویں اپݨے وچھیں دے بغیر درد ناک زندگی جیوندیاں رہیاں۔ ایں قُربانیں آلے پندھ اچ پورݨ ہیک بھگت دا روپ وٹا اپݨے پیو دے باغ اچ ول آیا تاں ہاؤلیں ہاولیں ول پُھل کھلݨ لڳ پائے، بہار واپس ول ائی، پکھیں ول گاوݨ شروع کر ڈتا تے ڳویں اپݨے وچھیں کوں کھیر پلاوݨ شروع کر ڈتا۔
ڈوجھی پاسو راجا رسالو کوکلا دے سوھݨپ دا وؤتاں سُݨدا ودا ہا، ماڑی دی شہزادی ، ماڑی ناں دے قصبے اچ آ ٻیٹھی۔ سرکاپ دا تعلق کتھائیں نہ کتھائیں تباہ شُدہ ٹیکسلا نال ونڃ جُڑدے۔
جرنل الیگزینڈر کنینگھم ضلع لاہور دے علاقے امبا کلاپی کوں راجا سرکاپ دا ممکنہ دارالحکومت منیندے۔
رسالو دے اے مہان سپوت جیندا ذکر اساں پہلے کر آئے ہیں دراصل ہیک اینجھے پنجاب دے عکاس ہن جیندی سرشت اچ مر کے ول جیوݨ دا خاصہ بدرجہ اُتم موجود حے تے اتھوں دیاں وسنیک تریمتیں جیویں جو کوئین لوُنا، شہزادی کوکلا، سوخانی، سُندراں تے چاندݨی ایں وسوں کوں مزید بھاگ وند کر ڈتا۔
اے وی پڑھو:سرائیکی ساگا تے صوفی بھگتیں دا پُنر جنم(3)۔۔۔ ترجمہ زلفی
جاری ہے۔۔۔۔۔
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر