زکریا ایکسپریس کوکڑیاں مریندی روہڑی ٹیشن کنوں نکل آئی اے پر میݙا چیتا اڄݨ توڑیں روہڑی تے سکھر دِی پراݨی تریخ دیاں ڈھینگریاں وِچ پھسیا ودے۔ طاہرہ تے شاہ رُخ روہڑی ٹیشن دے چھولے چاول کھا تے برتھاں تے پیر دھگیر تے لمبیاں تاݨ گھدین، لڳدے اجھو گُراڑے شروع تھی ویسن۔ مارکا سُمدے پئن تے میݙے بھیڄے وِچ راجہ داہر دے راج بباݨے سکھر دِی فلم چلدی ودی اے۔ اِنہاں شہراں دِی دَھڄ کیا تھی سڳدی اے جیڑھے لڄ پال سندھو دِی ایٻی تے اوٻی مݨ تے ہزاریں سالیں کنوں زندگی کوں آپݨی ٻُکل وِچ سانبھی ودن۔ ایہ شہر اُڄڑدن تے ٹھیڑھاں وِچوں ولا آلس بھن تے نروئے تھی کھڑدن۔ اِنہاں ٹھیڑھاں کوں حیاتی دا چسکا پئے ڳئے۔اِنہاں دے ہرنویں ڄم وِچ سندھو بھئی وال بݨدے تے ایہ وت ایݙوں اوݙوں قوماں قبیلے ڳول، ذات برادریاں کٹھیاں کرنقشیاں تے نشابر تھی کھڑدن۔ اڄوکا روہڑی تے سکھر قدیم زمانے دِیاں نشانیاں ، ٹھیڑھاں دِیاں کچھاں وِچ نویں سروں اُسرے ہوئے شہر اِن پر اِنہاں دے بدن تے وخت ویلے دے لڳے ہوئے پھٹ وِی صاف ݙِسدن ۔ شکلوں ݙِسدے جو ایہ شہر بر تھیوݨ دے بعد ڈھنڈوں تے ٹیکریاں تے ہک واری ولا اُسرین تے اباد تھی ڳئن۔ میں اِینویں خیالیں خیالیں وِچ پیر پیادہ ”لینس ڈاﺅن “ تے”ایوب پل“ ٹپ تے پار لنگھدا پیاں تاں ہک نویں دُنیاں میݙیاں اکھیں دے سامہیں نچدی ٹپدی کھڑی اے، جیڑھی اُروار دِی دُنیاں کنوں ذری انج ݙِسدی پئی اے۔ روہڑی تے سکھر دے ادھ واݨ وِچ سندھو دے سینے تے اُنویہویں تے وِیہویں صدی دے بنڑیل ݙونہیں پل آپت وِچ اِینویں ٻِکیے کھڑن جیویں ہک ٻئے دے ٻاجھ پَل نہ وِسدے ہوون۔ ہک پل انگریز استعمار دِی نشانی اے تے ݙوجھا ہک اینجھے فوجی جرنیل دِی ݙِتی ݙات اے جیں میݙا ستلج بیاس ویچ کھادا ہئی۔ پاکستان دے ترے جرنیلیں ایوب خان، جنرل ضیاالحق تے جنرل پرویز مشرف نیں ڈالریں دے بدلے ستلج بیاس، راوی تے چنانہہ ویچ کھادے جیندے پاروں پاکستان دِیاں زمیناں سانگے پاݨی دِی کھوٹ 54 فیصد تئیں پُڄ ڳئی اے۔ میکوں ستلج بیاس دا سودڑی ڈکٹیٹر فیلڈ مارشل جنرل ایوب خان یاد آیا تاں میݙا ہک لنگ بھیڄا بھؤں ڳیا تے میں آپݨے منہ آپ الاوݨ پئے ڳیّم:
”جیں ساݙیاں نسلاں دے مونہوں ٹُکر دا گھرانہہ کھسیے ،ساݙیاں نسلاں تے فصلاں بر کیتن او ساݙا سڄݨ نئیں تھی سڳدا، ہک ادھ ڈیم تے ہک ادھ پُل بݨاوݨ تے وسیب دا پاݨی ویچݨ والے کہیں قومی مجرم کوں ہک تِل وِی رعایت نئیں مل سگدی۔ اُوندا قصور ایہ وِی ہے جو اُوں پاکستان کوں آمریت دے چِخے وِچ سٹ تے ملک کوں جیڑھے ویکیاں وات ݙِتے، اُوندے بھوڳ اڄ اساں وِی بُھڳیندے ودوں تے ساݙیاں آوݨ والیاں ساریاں نسلاں وِی بُھگیسن۔“ میکوں پاکستان دے پہلے ڈکٹیٹر دِیاں ڄاݨ ٻُجھ تے کیتیاں غلطیاں تے ٻہوں کاوڑ ہئی پر میں کاوڑ تھک سٹی تے سامہیں دید بھنوائی، میݙے سامہیں کل تے اڄ دی سانجھ دا وسدا وسبہ سکھررونقاں لئی کھڑا ہا ۔
اساں تھل دے واسی لوگ سڄݨ، ساݙے دل دریا، ساݙی اکھ صحرا
ساݙے دل دا کعبہ ڈھاندا نئیں، ساݙا دین مذہب ہے پیار وفا
اساں بے شک اُڄڑے لوگ سہی، کوئی ساݙے وانگیں ڳول ݙکھا
اساں مول نہ شاکر وِکدے ہیں، بھانویں دولت دے توں ڈھیر چا لا
(شاکر شجاع آبادی سئیں دے کلام وِچوں ہک چوݨ)
قدرت نیں واہندے پاݨی کوں صفت دان کیتی ہے جو او سڄے پاسے کنی مار تے اڳوں دے رستے بݨیندے، تہوں دنیاں دے سبھے دریاویں دے سبھے وسبے دریاواں دے کھٻے پاسوں ہوندن۔ سکھر وِی ہک زمانے سندھو دریا دِی کھٻی مݨ تے ہا وت ہک ݙینہہ سندھو کوں جو مستی چڑھی تاں سکھر شہر کوں چا تے سڄے پاسوں ولا رکھیس۔ اِیں شہر دا ہک پراݨا ناں ”دریا ڈنو“، دریا دا بخشیا ہویا شہر ہا۔ سندھو لڄ پال دریا ہے، اِیندی وہندڑ نال ہزاراں شہراں دِی زندگی واہندی پئی اے۔ سکھر کوں ہک زمانے ”دریا ڈنو“ دا ناں وِی ہِیں ڳالہوں دان تھیا جو اِیندے پاݨی اِیندے کنڈے تے ہک وݙی وسوں عطا کیتی تاں شہر دا ناں وِی ایہو پئے ڳیا۔ روایت موجب ایہ شہر موئن جو دڑو دے سینگھے کہیں شہر دے ٹھیڑھ تے اباد ہے۔ دنیاں دِی قدیم ترین آبی بندرگاہ اِتھاہیں بکھر تے سکھر وِچ کہیں جاہ تے ہوندی ہئی جیندے رستے ایران، افغانستان تے وسط ایشائی ریاستاں نال وݙی دھڄ نال وݨج وپار تھیندے ہَن۔ اُنہاں ݙینہاں سندھو وِچ پاݨی دے ٻیڑے تے ٻیڑیاں پندھ جھڳیندیاں ہَن تے ایݙوں دا مال اوݙے تے اوݙوں دا مال ایݙے انیندیاں ہَن۔ ابن بطوطہ تے ”آئین اکبری“ دے لکھاری ابوالفضل وِی لکھیے جو زمانہ قدیم وِچ اِتھاں دریائی بندرگاہ ہوندی ہئی جتھوں اُلخاں ملکاں دا وپار تھیندا ہا۔ سکھر دا پہلی واری تذکرہ پیر سید معصوم شاہ آپݨی کتاب “تاریخ سندھ“ وِچ کیتے۔ سکھر دے ناں دے حوالے نال آپو واݨیاں روایتاں ملدین۔ کجھ آہدن جو محمد بن قاسم جݙاں 712ء وِچ سندھ آیا تے راجہ داہر دی تخت گاہ سکھر کوں فتح کیتا تاں آبڑغت اُوندے منہ وِچوں لوظ ”شکر“ نکتا تاں اِیں شہر دا ناں وِی شکر پئے ڳیا تے ول وِگڑدا وِگڑدا سکھر تھی ڳیا۔ ہک ٻئی روایت ہے جو محمد بن قاسم مائی کلاچی دے شہر کنوں جھر جنگل جھاڳ اِتھاں پُڄیا تاں ہاڑ ہُنالے اُونکوں نساہا کر ݙتا، اوندے مونہوں عربی دا لوظ ”سقر“ نکتا جیندا مطلب ہوندے جو ٻہوں سخت۔ تݙاہاں دا اِیں شہر دا ناں وِی پہلے ’’سقر‘‘ تے ول وڳڑ تے سکھر تھی ڳیا۔ جی این مہتا دِی پرکھ پرچول موجب ایہ وستی ہک ہندو برہمن ”ورہم برمانجی“ نیں 375 سال قبل مسیح وِچ وسائی ہئی جیڑھی سندھو دریا دِی مݨ تے ہووݨ پاروں تریخ دے سینے تے امر تھی تے رہ ڳئی ۔ ”دریا ڈنو “ کنوں گھِن کراہیں ” سکھر“ تئیں اِیں وسبے نیں کئی تماشے ݙٹھن، اِیندے کجھ تماشے تریخ دے اندھے کھوہ وِچ دفنیج ڳئن تے کجھ تماشے تاریخ دے پنیاں تے اڄ وِی نشابر ہِن۔ ہک قافلہ آندا پئے، ہک قافلہ ویندا پئے، اُٹھاں دیاں قطاراں ہِن، کچاویں لڈیاں جنڄوں ہِن تے جتوالیں دے نغمے ہِن جیڑھے سندھو دریا دِی مݨ تے اباد ہزاراں سال پراݨے اِیں شہر دیاں محبتاں دیاں پارتاں پئے ݙیندن:
کیڑھے قافلے نال ٹریوں ہُݨ کیندے قافلے نال ودے ہئیں
ٻیا دریا ٻیا جنگل آ ڳئے کیڑھے رستے نال ودے ہئیں
سک ہے کہیں دی چڑھ جنڄ وانگوں ہے قطار اُٹھاں دی
اساں گُھنڈ کنوار اپݨی دے ٹُردے کچاوے نال ودے ہئیں
وستی کولوں لݙ تے تونڑے شہر وݙے وچ آ ڳئے ہئیں
خوابیں اونویں مونجھی وستی مونجھے ویڑھے نال ودے ہئیں
جیوݨ اندر عشق ٻِرہوں دا، قصہ کئی جڳ توں وکھرا ہے
ست لڑ قصہ ٹُردا پیا ہے اساں کہیں قصے نال ودے ہئیں
مُدت کولوں ڳالہے دل کوں کھل اے کہیں دی یاد کھڑی
ڳالہے دل دیاں اپݨیاں یاداں ول وی ڳالہے نال ودے ہئیں
یاد کئی آوے تاں ایں لڳدے وسدی روہی آ ڳئے ہئیں
سوچوں لڳدے تار متاراں کہیں ہک ٹوبھے نال ودے ہئیں
یار فریدی اڄ کل سورج مکھی پھل دی صورت ہئیں
جیڈیں جیڈیں سجھ پیا ویندے اساں اوندے نال ودے ہئیں
(سئیں خلیل احمد فریدی دے کلام وِچوں ہک چوݨ)
سکھر دا ”سادھو بیلہ“ سندھو دریا دِِی مݨ تے ہک ڈھنڈ اے جیندے وِچ ہندواں د ا ہک مندر ݙیکھݨ لائق اے۔ایہ مندر 1823ء وِچ اُداسی یا اداسین سڈیجݨ والے پنتھ نال ڳنڈھیے ہوئے ہک پُجاری ”سوامی بالکھنڈی“ نیں اِیں نیت نال اُسروایا ہا جو ہندو آپݨیاں قدیمی ریت رسماں کوں وِسار نہ ݙیون۔اداسین پنتھ ہندواں دِی ہک مذہبی روایت اے جیکوں سِکھاں دے روحانی اڳواݨ بابا گرونانک دے پُتر شری چند نیں چوݙویں صدی عیسوی دے منڈھ وِچ شروع کیتا ہا۔ اِیں پنتھ دے منݨ والے دُنیاں جہان کنوں وانجے تھی تے آپݨیاں حیاتیاں لڳوݨا مذہبی کتاباں پڑھݨ وِچ گُزار ݙیندے ہَن۔ لموچڑ ہند کنوں بعد سندھ وِچ سکھر دے سادھو ٻیلے دی ایں ڈھنڈ وِچ ایہ مندر ݙوجھا وݙا مرکز ہا۔ سکھر وِچ ”سادھو ٻیلہ“اینویں ہے جیویں پاݨی نال ٹُٻ تارکہیں وݙے کٹورے وِچ ونکو ونکی دے پُھل تردے ودے ہوون۔ اِتھاں ہک زمانے وِچ مندر، گرجے، آتش کدے تے مسیتاں نالو نال اُسریاں ہوئیاں ہَن۔ اکھیجے پراݨے زمانے وِچ سکھر سیکولر شہر ہا تے اِتھوں دے واسیاں کوں ہک لنگ پوری مذہبی ازادی ہئی۔ انویہویں صدی دے چھیکڑ تئیں اِتھاں ہندو تے مسلمان ”زندہ پیر“ دے دربار تے رَل حاضریاں بھریندے ہَن۔ ول جݙاں انگریز نیں اِیں دھرتی تے پیر ڄمائے تاں ہندواں تے مسلماناں دِی بھرپی وِی واݨ وٹیندی ڳئی تے ہندو اِیں مسلمان دربار توں کنڈیتے تھی ڳئے۔ ایلس ایلبینیا دی کتاب ”ایمپائرز آف دِی انڈس“ وِچ لکھیل ہے جو ”زندہ پیر“ دے حوالے نال جھیڑے دا مُنڈھ ایہ ہا جو ہندواں دعویٰ کیتا جو ”زندہ پیر“ دے دربار دے منارے کائنی، اِیندا مطلب ایہ تھیا جو ایہ کہیں ہندو بھگوان دا استانہ ہے ۔ مسلمانیں ولدی ݙتی جو خواجہ خضر ”زندہ پیر“ دے دربار دے منارے تہوں کائنی جو او اڄ وِی زندہ ہِن۔ ڳالہہ کورٹ کچہری تئیں ونڄ پُڄی تے فیصلہ مسلماناں دے حق وِچ آ ڳیا تاں ہندوئیں آپݨا ہک مندر انج بݨا گھِدا۔ ایہ جھیڑا آپݨی جاہ تے ہندو اڄ وِی وݙی عقیدت نال سادھو ٻیلہ دے مندر تے رڄ رڄ حاضریاں بھریندن۔ سادھو بیلہ دِی ڈھند ہک زمانے واہندا دریا ہا پر جݙاں ستویں اٹھویں صدی وِچ سندھو آپݨا رُخ بدلا ڳیا تاں ویندیاں ویندیاں کئی ڈھنڈوں تے ٹیکریاں نشانیاں چھوڑ ڳیا، جتھاں بعد وِچ ابادیاں قائم تھی ڳیاں۔ سادھو بیلہ اُنہائیں ڈھنڈواں وِچوں ہک ڈھنڈ اے جیڑھی ستویں اٹھویں صدی عیسوی دِیاں نشانیاں سینے نال لا تے سانبھی کھڑی اے۔ سکھر شہر دے ادھ واݨ وِچ، لحطے کھن دے ٻیڑی دے پندھ تے نشابر، ایہ بیلہ ے ایہ شہر نہ مسلمان ہے نہ ہندو، نہ پارسی اے تے نہ شیعہ، نہ سنی، بس کوئی مولائی تے سودائی وسوں اے، جیڑھی ہر رنگ، ہر نسل دی خلقت کوں امان ݙتی پئی اے۔
شہر بزار، وسبے وسوں نال وسدن تے سوہنڑے لڳدن، سکھر وِی جیندے جاڳدے لوگیں دا شہر اے۔ سکھر دِی دھرتی دا سبھ توں وݙا ناں تاں ہیمو کالانی دا اے، جیں انگریزیں دے خلاف بغاوت دا جھنڈا اُچا کیتا تے دلیری نال لڑدیں لڑدیں پکڑیج ڳیا تے انت پھاہی لڳ تے امر تھی ڳیا۔ ڄاتے سُنڄاتے سیاستدان، عالم دین، سوانح نگار، تذکرہ نویس، اخباری تے سوجھواݨ مولانا دین محمد وفائی دا تعلق وِی ہیں دھرتی نال ہا۔ انہاں دی حیاتی وِی انگریزیں دے خلاف سچی جدوجہد نال عبارت ہے۔ ”تاریخ تمدن سندھ“، ”جنت سندھ“ سمیت تریخ دِیاں ٻارہاں کتاباں دے لکھاری، مشہور اخباری، سندھ دے جڳ ڄاتے ݙاڈے حال رحیم داد مولائی شیدائی وِی سکھر دے ڄم پل ہَن۔ ” ککھ کنوں لکھ “ دِی کوئی تصویر ݙیکھݨی ہووے تاں او رحیم داد خان مولائی شیدائی ہَن۔ مشہور شاعر تے وکیل فتاح ملک، سندھ دے اڳوݨے وزیراعلیٰ عبدالستار پیرزادہ، بھٹو شہید دے بے وفا ساتھی تے 1973ء دے آئین دے لیکھک عبدالحفیظ پیرزادہ وِی سکھر دے وسندڑ ہَن۔ سندھی زبان تے ادب دے سنگھار شیخ ایاز تے پیر حسام الدین راشدی وِی آپݨی تخلیقی حیاتی دا وݙا حصہ سکھر دے نانویں کیتا۔ اڄوکے سیاست دانیں وِچوں سید خورشید احمد شاہ تے اسلام الدین شیخ دا تعلق وِی ساڳی شہر نال اے۔
سکھر ہک وݙا شہر اے، اِتھاں وݙے وݙے لوک راہندن، اِتھاں ڈھنڈ وں ہِن، اتھاں معصوم شاہ دا منارا اے، شہر بزار دا مرکز گھنٹہ گھر اے، اتھاں کارخانے لگدے پئن تے کتب خانے اجڑدے پئن، اتھاں درس گاہیں ہن تے نویاں پرانڑیاں ماڑیاں ہن، اتھاں پاکستان دا سبھ توں وڈا نہری نظام 1932ء وچ بنڑن والا سکھر بیراج اے جتھوں 9 ہزار 473 کلو میٹر لمبیاں نہراں وگدن، ایہ نہراں 59 لکھ ایکڑاں کوں سیراب کریندن- اتھاں کردے بھردے قلعے ہن، بہوں پرانڑیاں مسیتاں ہن، اِتھاں ٹیکریاں ہِن تے وݙے وݙے ٹھیڑھ ہِن تے اُنہاں تے وسدے لوک ہِن۔ اِتھاں سودائی اِن، مولائی اِن، اِتھاں ݙینہہ جُھمریں پیندن تے راتیں سندھو دیاں چھلاں نال ہَتھ ٻِکا جاڳے کریندن۔ اِٰیں شہر دِی صحبت وِچ رہ تے کئی ڈاکو وِی توبہ تائب تھی، راتیں کوں جاڳدن تے خلقت تے پہرے کھڑ ݙیندن۔ تُساں ہک ݙیہاڑے وِچ اِیندے بارے سبھ کُجھ نئیں ڄاݨ سڳدے، اِینکوں پھرݨ سانگے تے اِیں شہر دِی زندگی دِی چس چاوݨ سانگے ویلا کُھنجاوݨا پوندے تاں سِک وَنڄ لہندی اے۔ سندھو دریا دے اُبھے پاسوں سکھر شہر سندھ دا تریجھا تے پاکستان دا چوݙہواں وݙا شہر اے جیندی وسوں 5 لکھ 82 ہزار تئیں پُڄ ڳئی اے۔ نویاں اُساریاں وِچ پراݨا سکھر کتھاہیں گُم تھیندا ویندے۔ میں اُشاک تھی ڳیاں، بھیڄے دِی بھا توں پاند چھڑوا گاݙی وِچ ول آیاں۔ طاہرہ تے شاہ رُخ گھوکدے پئن، تریخ دے گُراڑے بند تھی ڳئن تے میݙی ٹٻری دے ہلکے ہلکے گُراڑے شروع تھی ڳئن۔
وہ شہر بلاتا ہے مجھ کو
جس شہر کے باغوں میں کوئل
جو میرے یاروں جیسی تھی
یا تیرے پیاروں جیسی تھی
کبھی گاتی تھی
چھپ جاتی تھی
وہ شہر بلاتا ہے مجھ کو
جس شہر میں بھنگی رہتے تھے
جس شہر میں چرسی رہتے تھے
جس شہر میں مدھرا بکتی تھی
اور چوری چوری بکتی تھی
پھر شہر میں ایسی آگ لگی
پھرگھر گھر ایسی آگ لگی
اور مندر مسجد آگ لگی
دل دل ایسی آگ لگی
اور جل تھل ایسی آگ لگی
وہ شہر رلاتا ہے مجھ کو
وہ شہر بلاتا ہے مجھ کو
وہ شہر بلاتا ہے مجھ کو
ایاز جوکھیو دے مجموعے ”کوئل شہر کی کتھا“ وِچوں ہک نظم
(پندھ اجاں جاری ہے)