سندھ دِی اڄوکی تہذیب اِیندی قدیم تہذیب دا تریجھا جنم اے۔ اِیندی پہلی چھی ہزار سال پراݨی تہذیب ہڑپہ تے موئن جو دڑو بارے ماہرین دا منݨ اے جو اُوں دور دے لوگ پڑھئی گُڑھائی دے اکھراں دے سُونہے تے سوجھواݨ لوگ ہَن، جیڑھے تن وِی کڄیندے ہَن، ساز وڄیندے تے پِڑ ڄما تے جھمراں وِی پیندے ہَن، مُرلیاں وِی وجیندے ہَن تے چھیڑ وِی چِھڑیندے ہَن، کُنی رِدھا وِی تھیندا ہا، رڑھ راکھی وِی کریندے ہَن، گھر وِی بݨیندے ہَن تے رَل تے وِی راہندے ہن۔ ایہ دور غار کنوں نکل تے چڄ نال زندگی گزارݨ دا مُنڈھلا دور ہا۔ ایہ تہذیب زیادہ تئیں وادی سندھ تے دگھری پئی ہئی جتھاں گلگت بلتستان دے میدانیں کنوں سندھ دے ساحلاں تئیں سندھو دریا چھول مریندیاں تھکدا نہ ہا۔ بکھر تے روہڑی دے ٹھیڑھ سندھ دِی پہلی تے اڄوکی تہذیب دِی وِتھی وِچ نشابر تھیوݨ والی تہذیب دے ݙوجھے ڄم دِیاں نشانیاں اِن۔ ایہ تہذیباں ساندھوڑاندھ زوال دا شکار تھیاں تاں سندھو دریا دے طفیل نویں تہذیب ہک سِروں ولا نویں دور دے مونڈھے نال مونڈھا رَلا تے کھڑ ڳئی۔ اِیندا مطلب ایہ تھی ڳیا جو سندھو دریا ہڑپہ تے موئن جو دڑو دے ٹھیڑھاں دا سینگھا تے دریا ِدِی مݨ دِی زندگی دا ضامن اے۔ بکھر تے روہڑی دا ڄم پل تاں اِیندے سانگے کل دِی ڳالہہ اے۔لکھݨ والے لکھدن جو وادی سندھ دے لوگ، ٹیکسلا کنوں گھِن کراہیں سرائیکی وسیب وِچ کالا باغ توڑیں تے ول وسیب کنوں گھن تے ” لاڑ“ توڑیں، پاݨی دے ورت ورتاوے دے ہر گُر، ہر ڳُݨ تے ہر رنگ کنوں واقف ہَن۔ پاݨی اُنہاں دِی زندگی دا بھرواسہ ہا تے سندھو اُنہاں دے جیوݨ دا کلہم کلہا وسیلا۔ ہیں سانگے او اِیندے علم تے ہُنر وِچ یکتا ہَن۔ دریا دِی مݨ تے وسوں کیویں تے کِتھاں وسیندی اے، واہندے پاݨی دا رُخ کیویں پِھریندے، چھل دے زمانے منہ زور پاݨی دی وہُک کوں جھلݨ سانگے ٻدھڑیں کیویں تے کِتھاں ٻدھیندن، کیڑھی رُت کیڑھی فصل بجیندی اے تے پاݨی کوں رَڑھ راکھی سانگے کیویں ورتایا ونڄیندے، پاݨی ڈھنڈوں وِچ امانت کینویں رکھیندے تے ول پاݨی لہہ ونڄݨ تے ایہ ڈھنڈوں کیویں کم وِچ انیندن، دریا تے پل کتھاں تے کیویں ٻدھیندن تے اُروار پار دے سانگے کیویں جُڑیندن؟ تہذیباں دی اِیں بھن تروڑ وِچ سندھ دِی تہذیب دا مُہت سندھو دریا دے بغیر زندگی اڄ وِی ادھوری تے اوپری ڄاپدی اے:
دریا او دریا پاݨی تیݙے ݙونگھے
توں ساݙا پیوماءاساں تیݙے پونگے
دریااو دریا پاݨی تیݙے ساوے
اوہوویلا ہردم جیڑھا نال راہوے
دریا او دریا تیݙے ساݙے سانگے
ہنساں دی صورت پاݨی دے وانگے
دریا او دریا دُھپ تیݙی تکھِڑی
بیڑیاں وچ لنگھ ڳئی عمراں دی لکھڑی
دریا او دریا چن تھیا پورا
لوڑھی پلوڑھی جیوݨ اُدھورا
دریا او دریا جنگلاں دے سانویں
کہیں ݙینھ تاں ہوسی خوشی ساݙے نانویں
دریا او دریا ݙسا دل دا جانی
کِتھاں تیݙے پکھڑو کتھاں تیݙاپاݨی
دریا وے دریا تیݙی اُچی ماڑی
ماڑی دے اندر مونجھاں دی ماری
مرشد اشو لعل فقیر دے کلام وِچوں چوݨ
تہذیب ہک وَاہندی وَاہݨ دا ناں ہے، ہر ٹھیڑھ دی کُکھ وچوں ہک نویں وسوں ہک نویں وسبے دا سجھ اُبھردے۔ نواں دور تے نویں جُڑت وِچ اُروار پار دے لانگھیاں سانگے لوہا لاٹ پل بݨݨ پئے ڳن۔ روہڑی تے سکھر دا ”لینس ڈاﺅن پل“ وِی سندھو دریا دِی شان اے۔ ساݙا بکھر ہووے تے بھانویں سندھ دا بکھر، سکھر تے روہڑی سندھو دریا دِی دھڄ تے لڄ نال سلہڑیا کھڑے۔ ایہ جیڑھا پل روہڑی تے سکھر کوں ہک مِک کریندے اِیندی وِی آپݨی دھڄ اے تے ایہ اڄوکے دور دے عجوبیاں وِچوں ہک اَݨ مُل عجوبہ اے۔ بکھر روہڑی کنوں سکھر اکھیجے سݙ پندھ تے ہے، راہ وچ بس سندھو دریا وِتھی پاتی کھڑے۔ ݙونہائیں شہریں دی تہذیب وچ وی بس ایہو جتلی وتھی اے جتلی ݙوں جاڑے ٻالیں دے ڄم وچ ہوندی اے۔ کل دا بکھر تے اڄ دا روہڑی، سکھر کنوں انج تھی تے وی انج کائنی- ݙونہائیں شہریں کوں ریل دے رستے ملاوݨ سانگے ادھ وچ وچھیل ”لینس ڈاﺅن پل“ انگریزیں دے دور وِچ 1889ء کوں توڑ کوں پڄیا تے ایندا افتتاح ساڳی سال 28 مارچ کوں بمبئی دے گورنر لارڈ رے نیں کیتا- پرے کنوں سڈنی ہاربر برج، ٹینی برج نیو کاسل، جارج برج ورجینیا، سان فرانسسکو، سان ڈیگو، لندن اتے ممبئی دے بندرا وورلی برج جیہاں ݙسݨ والا سندھ دے ڈِکھݨ ݙے جاڑے شہراں روہڑی سکھر کوں ہک مِک کرݨ والا تریخی لینس ڈاؤن پُل دنیاں وچ سندھ تے پاکستان دی نویکلی سنڄاݨ اے-اُنویہویں صدی عیسوی وچ ٹھیل ایہ پُل انجینیئرنگ دا نادر نمونہ سمجھیا ویندے۔ 790 فٹ لمبا ایہ پل ”کینٹی لیور‘‘ طرز تے تعمیر کیتا ڳئے، جیندے تتے اِیں پل دا سارا وزن ڈونہائیں کونیاں تے پئے ڳئے تے پُل دے تلے کوئی اڈاݨا کائنی۔ ایہ پُل ریل گاڈی چلاوݨ کیتے بݨایا ڳیا ہا تے ایندے اُتے لگ بھگ 73 سالیں تئیں گاݙی چلدی رہ ڳئی اے۔ ول جݙاں 1960ء وِچ اِیندی بھن تروڑ شروع تھی ڳئی تاں ایندے اُتوں گاݙیاں ٹپاوݨ بند کر ݙتا ڳئے پر عام ٹریفک دے آ ونڄ سانگے ایہ پل اڄ وِی خلقت دے کم آندا پئے – 1962ء وچ لینس ڈاﺅن پُل دے نال ریل گاݙیاں دی آونڄ سانگے جنرل ایوب خان دے ناں نال منسوب 806 فٹ لمبا تے 247 فٹ اُچا ”ایوب پُل“بݨایا ڳیا۔ اَڄ لینس ڈاﺅن پُل اُنویہویں صدی دِی یادگار دے طور تے جیندا جاڳدا تے سندھو دیاں ݙینہو ݙینہہ مَٹھیاں تھیندیاں چھولیاں تے ارمانی تھیا کھڑے پر ول وِی آپݨا بار آپ جھلی کھڑے۔
لینس ڈاﺅن پُل دے حوالے نال تریخ دے پرچولی رحیم داد مولائی شیدی آپݨی کتاب ”تاریخ سکھر“ و،چ لکھدن جو ”لینس ڈاﺅن پُل“ 134 ورہیوں پہلے اُوں ویلے بݨایا ڳیا ہا جݙاں انگریزاں سکھر دِی وپار ی دھڄ کوں ݙہدیاں ہویاں روہڑی تے سکھر کوں ریل نال ڳنڈھݨ دی ڳݨ مُنج کیتی۔ اِیں توں پہلے اُروار پار دا وڑنج وپار سانگے ”انڈس فلوٹیا جہاز راں کمپنی“ دے پاݨی دے جہازاں تے ٻیڑیاں دی تݙ تے تھیندا ہا۔ ودھدے پھلدے وپار کوں ݙیکھ تے انگریز سرکار ”لینس ڈاﺅن پل“ دے منصوبے تے سوچ وِچار شروع کیتا، اِیندے ݙوں فائدے اُنہاں دے چیتے وِچ ہَن، ہک تاں روہڑی سکھر نال پورا سندھ ڳنڈھیج ونجݨا ہا، ݙوجھا سندھ تے بلوچستان وِی اِیں پُل دے تتے آپت وِچ ڳنڈھیج ونجن ہا۔ انگریزیں دی ہند سرکار 1872ء وِچ سکھر روہڑی کوں ملاوݨ سانگے اِیں پُل دِی اُساری سانگے سوچ وِچار شروع کیتا، اِیندی منظوری 1873ء وچ ݙتی پر کُجھ رولیاں پاروں اِیندے اُتے 1877ء وِچ کم شروع تھی سڳیاتے ایہ ݙوں سالیں دِی مُد وِچ اِی اُسار گھِدا ڳیا۔790فٹ لمبا ایہ پُل سندھو دریا دے ادھ واݨ وِچ کہیں اݙاݨے دے ٻاجھوں تݨیا ڳیا تے اِیندے اُتوں ہکے ویلے ݙوں ریل گاݙیاں آ ونڄ سڳدن، نال اِی ݙونہائیں پاسیاں نال پیر پاندھیاں سانگے لانگھے وِی بݨائے ڳئے۔ 3,300 ٹن وزنی اِیں پُل کوں سر الیگزینڈر میڈوز رینڈل نیں ڈیزائن کیتا، لندن دِی فرم ”ویسٹ ووڈ، بیلی“ نیں اِینکوں جڳ مشہور انجینئراں ایف ای رابرٹسن تے ہیکیٹ دِی اڳواݨی وِچ اُساریا۔ اِیندا سارا لوہا انگلینڈ توں منگوایا ڳیا تے اِیں پُل تے اُوں زمانے وِچ 40 لکھ روپے خرچ آئے تے اِینکوں وائسرائے ہند ”ہینری چارلس کیتھ پیٹی لینس ڈاون“ دے ناں نال منسوب کر ݙتا ڳیا۔ اِیں پُل دی اُساری وِچ چھی مزدوریں وِی جانیں دا نذرانہ پیش کیتا۔ اُنویہویں صدی عیسوی تئیں اِیں پُل کوں دنیاں دے سبھ توں وݙا ”کینٹی لیور“ پُل ہووݨ دا ماݨ حاصل ہا جیکوں ݙیکھݨ سانگے اُلخ مُلخ توں لوگ آندے ہَن تے اڄ وِی اُروار پار دیاں محبتاں اِیں پل دے تتے قائم اِن۔
اساں دریا تار متار .
اساں ٻیڑیاں پور جھبیل
اساں مٹیاں لوہندے ٻال
اساں ݙاچیاں، ݙاند کنبیل
اساں کانجݨ مالھ جھلار
اساں آپݨی کنڈ تے بیل
اساں دولی دول دھمال
اساں جھمر ،چنری چیل
اساں ھنجوں، سوڳ، مُکاݨ
اساں جاڳے، مینڈھیاں، ویل
اساں ونگاں، ھار، پزیب
اساں ݙاوݨ، واڳ، نکیل
اساں درشن، جھاتیاں، نین
اساں کندھیاں ، تاک ، حویل
اساں روح تے بُت دا وانج
اساں روح تے بُت دا میل
سئیں شہباز مہروی دے کلام وِچوں چوݨ
جݙاں دا ایہ پُل واندا تھئے ایں عجوبے کنوں ہر کوئی پاسا کر ڳیا تے اِیندی کِر بُھر شروع تھی ڳئی پر کوئی اِدارہ، کوئی حکومت اِیندی سنبھال لہݨ سانگے نہ آئی تاں اُنویہویں صدی دی اِیں ایجاد کوں بچاوݨ سانگے روہڑی دا ہک دردمند وکیل سہیل میمن میدان وچ آیا تے اِیندی سنبھل واݨ سانگے 2000ء وچ سندھ ہائی کورٹ دا در ونڄ کھڑکایا۔ پیر پاندھیاں سانگے لکڑ دے پھٹیاں نال بݨیے رستے دے توں ماء نال ویندا ہویا ہک چوݙاں سالیں دا ٻال پُل دے پھٹیاں وچوں گِسک تے سندھو وِچ ونڄ ڈٹھا تاں سہیل میمن نیت گھِدی جو او پُل دِی سرت سنبھال کیتے آپݨا کردار ہر حال ادا کریسی۔ سہیل میمن دِی پٹیشن دے نتیجے وِچ سندھ ہائی کورٹ 2023ء وِچ لینس ڈاﺅن پُل کوں قومی ورثہ قرار ݙے ݙتے تے سندھ حکومت کوں حکم ݙتے جو محکمہ ثقافت دے ذریعے او اِیں پُل دِی سنبھال لہے تے اِینکوں نواں نکور کرتے خلقت دی تفریح سانگے کھول ݙیوے۔ سہیل میمن دِی آہر تے سندھ ہائی کورٹ دِی مہربانی نال 134 سال پراݨے پُل دِی سُرت سنبھال تے کم شروع تھی ڳئے تے اجھو خلقت اِیندیاں سیراں کریسی۔ انگریزیں کوں داد ݙیوݨی پوندی اے جو اُنہاں دنیاں جہان دے پُلیں دا سُݨہپ سندھو دریا دے اِیں ہک پُل وچ کٹھا کر کھڑایا جیڑھا آپݨی اُساری دے 134 سال بعد، اڄ وِی کہیں سہارے دے ٻاجھوں 3300 سو ٹن لوہا ٹنگ تے کھڑے تھیا- جیویں روہڑی سکھر دے شہریں نال کئی قصے کہاݨیاں سلہڑیاں کھڑن اینویں اِی اِیں فولادی پُل نال وی ہک قصہ نتھی تھیا کھڑے، جیڑھا روہڑی والیاں کیتے ”روہڑی پُل“ تے سکھر والیاں واسطے ”سکھر پُل“ مشہور اے۔
توں ساݙا بݨ نہ بݨ دلبر ہے ڳالھ صفا اساں تیݙڑے ہیں
ݙے جام وصال دے بھر ساکوں یا زہر پلا اساں تیݙڑے ہیں
ساݙے ݙوہیں ہتھ ہِن اکھیاں تے جہیں قسم چوا اساں تیݙڑے ہیں
رکھ آپ غلامی وچ شاکر یا ویچ وٹا ، اساں تیݙڑے ہیں
سرکار شاکر شجاعبادی دے کلام وِچوں چوݨ
پُراݨیاں تہذیباں دی کُکھ وچوں ڄاوݨ والے نویں نکور وسبیاں وِچ کئی اِینجھیاں لوک کہاݨیاں سینہ بہ سینہ وخت ویلے دے لمبے پندھ جھاڳ نویں وسوں دی کنسو اَن بݨدن جنہاں دا حقیقت نال کوئی جوڑ کائنی ہوندا۔ جیویں روہڑی وِچ ”ست سہیلیاں دِی کہاݨی“ بارے کئی قصے مشہور ہِن پر سندھ دے کجھ سوجھواݨاں دِی رائے کجھ الگ ہے تے او اِنہاں کہاݨیاں کوں کوڑ کہاݨیاں قرار ݙیندن۔ اِینویں اِی روہڑی سکھر دے عجوبے ”لینس ڈاﺅن پُل“ نال وِی کئی عجیب قصے ڳنڈھیے ہوئن۔ ہک مشہور کہاݨی تاں اِیں ہے جو جݙاں ایہ پُل بݨ ڳیا تے اِیندے اُتوں پہلی واری ریل گاڈی ٹپاوݨ دا موقع آیا تاں ریل دا کوئی وِی ڈرائیور ایں ماݨ کوں ڳل لاوݨ سانگے تیار نہ تھیا۔ کہیں انگریزاں دے کنیں پاتا جو ایہ کم دنیاں وِچ صرف ہک آدمی کر سڳدے تے او ”جمالو شیدی “ ناں دا قیدی اے جیڑھا سنگین جُرماں دے پاروں سکھر جیل وِچ قید اے۔ لوک کہاݨی وِچ ہے جو انگریزاں ”جمالو شیدی“ نال مِل تے اُوندے نال لکھت پڑھت کیتی جو جیکر او گاݙی نویں پل توں ٹپا ݙیسی تاں اُوندیاں ساریاں خطائیں معاف کر تے اُونکوں آزاد کر ݙتا ویسی۔ آہدن ”جمالو شیدی“ من ڳیا تے جیں ویلے او گاڈی نویں پُل توں ٹپاوݨ آیا تاں روہڑی سکھر توں وݙی خلقت کٹھی تھی ڳئی تے” جمالو شیدی“ دا خاندان وی اُتھا ں پُڄ ڳیا۔ ” جمالو شیدی“ کامیابی نال گاݙی لینس ڈاﺅں پُل توں ٹپائی تاں جھمراں پئے ڳیاں تے ساری خلقت پہلی واری ”ہو جمالو“ گانویا تاں سماں ٻدھیج ڳیا۔ او ݙینہہ تے اڄ دا ݙینہہ ہر خوشی تے ہر کامیابی تے ”ہو جمالو“ دے ہوکے ݙتے ویندن۔ ہُݨ ”ہو جمالو“ سندھ وِچ لوک گیت دِی طرح ہر زبان تے جاری اے تے ہر ہک دے چیتے وچ جاہ بݨا ڳئے۔ سندھ دے بعض سوجھواݨ اِیں کہاݨی کوں ڈھگوسلا سمجھدن ت آہدن جو ایہ لوک گیت پنج چھی سو سالیں کنوں لوک ادب دا حصہ اے، اینکوں سکھر روہڑی پل نال جوڑن بد دیانتی اے۔ بعض لیکھک ”ہو جمالو“ کوں قیدی ”جمالو شیدی“ دی کامیابی تے دُنیاں دا اُوں کوں خراج سمجھدن:
ہو مھنجو کھٹی آیو خیر ساں ، ہو جمالو
ہو جیکو روہڑی واری پل ساں، ہو جمالو
ہو جیکو سکھر واری پل ساں، ہو جمالو
ہو جمالو جتن ساں، ہوجمالو
جھینجھا وا، گھنڈی دارالا، ہوجمالو
ہو جہنجو ساﺅ لکڑ ہتھ ماں، ہوجمالو
جہنجا ڈند گلوبند الا، ہوجمالو
ہو جہنجی سائی منڈھی چیچ ماں، ہوجمالو
ترجمہ:
وہ میرا جیت کے آیا خیر سے، ہوجمالو
وہ جو روہڑی والی پل سے، ہوجمالو
وہ جوسکھر والی پل سے، ہوجمالو
میرا جمالو جیت کے آیا، ہوجمالو
جس کے بال گھنگھریالے ہیں، ہو جمالو
جس کے بڑی لاٹھی ہاتھ میں، ہو جمالو
جس کے دانت گلوبند کی طرح، ہو جمالو
جس کے بڑی انگوٹھی چھوٹی انگلی میں، ہو جمالو
(پندھ اڄاں جاری اے)