روہڑی جادو نگری اے، ایہ پریم نگر اے، اِیندے ہک پاسوں سندھو وَڳدا پئے تے ٻئے پاسوں ہک زمانے وِچ ہاکڑا دِی وہُک ناں جھلیندی ہئی، جیڑھی موسمیں دے وٹ پھیر کوں سوگھی تھی ڳئی۔ اِتھاں دریائی بندرگاہیں ہَن جیڑھیاں دھن اُڳلیندیاں ہَن۔ اِیں وسوں دِی پہلی دریائی بندرگاہ ایہو بکھر روہڑی ہئی جتھ جنساں دے وݨج وپار تھیندے ہَن تاں پیسے دِی ریل پیل ہوندی ہئی۔ اِتھاں جیڑھا وِی آئے، جتھوں وِی آئے، روہڑی دی پیت پریت کنوں پاند نئیں چھڑوا سڳیا تے اِیں شہر کوں اِیں پیارا تھی ڳئے جینویں اُوندی جد دیاں پاڑاں اِتھاہوں لڳیاں ہوون۔ جادو نگری اِیں جو کابل، بغداد تے دِلی وانگیں ایݙوں بَر تھیندا ڳئے تے اوݙوں ول اُسردا ڳئے۔ بکھر، روہڑی تہذیباں دِی اُلٹ پلٹ تے موسمیں دے وَٹ پھیر وِچ کئی وار اُڄڑیا تے ستت ولا وَسدا ڳیا۔ سندھو سرکار دِیاں چھولیاں دے مونڈھیاں تے سوار تھی دُنیاں جہان کنوں کئی اوپریاں تہذیباں دے لوگ روہڑی آئے تے اِیندی زمین نال جُڑ تے رہ ڳئے۔ پتہ نئیں کیڑھے لیکھے رائے خاندان نیں روہڑی ݙو منہ کیتا تے اِینکوں آپݨی تخت گاہ بݨا گھِدا تے اِتھاں چندر ونسی راجیاں دی شاہی 450ء کنوں 642ء تئیں قائم رہ ڳئی۔ راج کرݨ سانگے صرف زمین دے ٹوٹے دِی کوئی اہمیت نئیں ہوندی، اصل کھیڈ وہندے پاݨی، ساول تے وسائل دِی ہوندی اے، جیڑھے روہڑی وِچ کُھٹݨ دے نہ ہَن۔ وسدی وستی، سکھ دا ساہ گھندے لوک، باغ، صحرا، دریا، ہر موسم دِیاں فصلاں تے ہر ہر کف دِیاں نسلاں۔ ہک جیندی جاڳدی تہذیب سندھو دے کنڈے کھڈکالیاں کریندی پئی اے، ہک وݙا جیہاں شہر اے جو ہر دم وسدا پئے اتے آندی ویندی خلقت کوں آپݨی ٻُکل وِچ سانبھی پئے:
”شاہر کیتے مندا نئیں“
وݙا کوئی شاہر ہے
لکھاں کوئی عمارتاں
وݙے کوئی روڈ ہِن
لکھاں کوئی لوک ہِن
لوک بھانویں سُونہے نئیں
لوک اِی تاں رونق ہِن
لوک اِی تاں جیوݨ ہِن
کوئی وِی کلہیپا نئیں
کوئی وِی بھَو نئیں
اساں آپ جیوݨ ہئیں
اساں آپ شاہر ہئیں
شاہر کیتے مندا نئیں
(سئیں مدثر بھارا دِی ”نوبت“ وِچوں چون)
سکھر، کل دا بکھر تے اڄ دا روہڑی سندھو دریا دے ݙوں من بھاونڑے شہر اِن، جنہاں کوں اُوں آپݨیاں ٻانہیں دے سرہاݨے سڄے تے کھٻے، ہک ہک پاسے نال محبوب وانگیں رکھیا ہوئے۔ اِتھاہیں اِنہاں ݙونہائیں شہریں دے وِچوں وِچ دریا دی کھٻی وَٹ تے، ہک قدیم گُستان اے جیڑھا اڄوکے اُڄاڑ گُستانیں کنوں انج کوئی سوبھ سبب والا گُستان اے۔ جتھاں قبریں دِی ہک ہِک سلِھ اکھیجے چُݨ پچُݨ اتے ہتھیں نال گھڑ گھڑ تے لاتی ڳئی ہووے۔ اُتوں ول وݙے گھاٹے تے چھاں چھاندݨ والے وݨیں اِینکوں سایہ کیتا ہوئے۔ ایہ پُراݨ قبرستان بکھر تے سکھر دا سینگھا اے پر کُجھ قبراں تھوڑی تازی مُد کنوں وِی ہِن پیاں۔ جینویں بکھر، روہڑی تے سکھر بارے کئی کہاݨیاں تے فسانے سُݨائے ویندن، اِینویں اِی اِیں گُستان بارے وِی الف لیلیٰ والے قصے کہاݨیاں ہر ہِک زبان تے ہِن، جتلے منہ اُتلیاں اِی کہاݨیاں۔ اِتھاں سارا سال لوگ جُھم رہ ویندن۔ اِتھائیں ست سہیلیاں آکھو، ست بھینڑیں آکھو یا کوئی ست مہان تریمتیں، اُنہاں دا مزار اے، جتھاں پورے پاکستان دِیاں مائیاں کچاوے، گاݙیاں بھر بھر سلامیاں اَن بھریندن۔ سوہݨی تندیر وِچ اُسریاں اِنہاں قبراں کوں ݙیکھ تے چوکنڈی تے مکلی دے گُستانیں وِچ موجود قبریں دِی اُساری دا ہُنر یاد آ ویندے۔ نال نال سلہڑیاں اِنہاں ستے قبراں دی تریخ تے جنتری محمد بن قاسم دے سندھ تے حملے دے سالیں نال جوڑی ویندی اے۔ کوئی اِنہاں دا واقعہ راجہ داہر نال جُڑیندے تے کوئی محمد بن قاسم نال۔ جتھاں تریخ دَڑ وٹ ونڄے اُتھاں کہاݨیاں تے افسانیاں دا جوڑ جُکھ شروع تھی ویندے۔ روہڑی دِیاں کہیں وطن توں بے وطن تھی روہڑی کوں ٹکاݨا کرݨ والیاں ست سکھیاں دِی کہاݨی سندھ وِچ لوک داستان دے روپ وِچ ڈھل ڳئی اے۔
ایہ ستے مائیاں سوہݨیاں وِی ہَن تے سوڈھیاں وِی۔ ہر ویلے کالیاں چادراں وِچ کڄیاں نُوٹیاں رہندیاں ہَن، کہیں نا محرم اُنہاں دے پلو یا اوچھݨ دا پاند تئیں کݙاہیں ناں ݙٹھا ہا۔ اُنہاں دِی شرافت دی پت ہک زمانہ ڈیندا ہا۔ روہڑی تے سکھر دِیاں زنانیاں ݙینہہ دے چارے پہر اُنہاں دِی خدمت وِچ حاضر راہندیاں تے اُنہاں دے مونہوں نکتے ہک ہک لوظ تے واری واری ویندیاں اتے کوئی کوئی تاں رات وِی اُنہاں دے قدمیں وِچ دَھما ݙیندیاں۔اٹھویں صدی عیسوی دے پہلے ݙہاکے دِی ہک روایت ہے جو ہک ݙینہہ راجہ داہر کہیں طراحویں اِنہاں ست بھیݨیں وِچوں ہک ادھ دی جھلک ݙٹھی تاں او اُوندے تے مر مُکیا۔ راجہ داہر کوں ݙسیا ڳیا جو ایہ ہک نئیں ست مائیاں ہن جیڑھیاں حُسن جوانی وچ ہک ٻئے توں وَدھ اِن پر انہاں دِی گزران ٻہوں سوہݨی تے صاف اے۔ راجہ داہر حکم ݙتا جو اِنہاں ستے زنانیاں کوں اُوندے دربار وچ پیش کیتا ونڄے تانجو او اُنہاں کوں ݙیکھ تے آپݨے محل دی زینت بݨا سڳے۔ ایݙوں کوتوال کوں راجے دا حکم مل ڳیا تے اوݙوں بیبیاں دے ست ماڑ وچ کُرلاٹ پئے ڳیا۔ او حُسن جوانی جیندی سجھ وی ہک جھات نہ ݙٹھی ہئی او ہُݨ ہک عیاش راجے دے دربار دی زینت بݨسی تے اُنہاں کوں راجے دی سیجھ دی سُولی چڑھنڑا پوسی، ایہ منظر ݙیکھ تے اسمان نہ ڈھہہ پوسی تے زمین دا ہاں نہ پھٹ پوسی۔ راجے دی خواہش دا رولا پاک بیبیاں دے کنیں پیا تاں او کنبھ ڳیاں۔ اُنہاں دے مونہوں نکِتے ویݨ ارداساں بݨ تے عرش کوں وی ہلا تے رکھ ݙتا:
”ساݙا مالک آ، ساݙیاں عزتاں دا رکھوال آ! جے عزتاں ݙتیاں ہانی تاں عزتاں دی لج وی رکھیں ہا، تیݙے ہسدے وسدے جہان وچ ایہ جیݙا قہر وی وسݨا ہا جو تیݙے ناں تے وِکاݨیاں اَݨ پھر تے چھوریاں چھنیاں نیاݨیاں دی عزت سرعام لئی لام کیتی ویسی۔ ساݙا مالک آ! اِیں توں پہلے جو راجے ایہ کوجھی سوچ سوچی ہئی، تیݙے ست اسمان تے زمین ہک مِک کیوں نہ تھی ڳئے۔ مالک آ! توں جینکوں چاہندیئں عزتاں نال نواز ݙیندیں تے جینکوں چاہندئیں ذلیل تے رسوا کر چُھڑیندیں۔ مالک آ! جے عزتاں ݙتے نی تاں آپݨیاں امانتاں زمین دے ݙاڈھیاں دے ہتھیں آوݨ کنوں پہلے اِی آپ سنبھال گھِن یا زمین دے سوگھیاں کر ݙے“۔
اللہ راسݨیں اِنہاں ست بیبیاں دی فریاد تے سندھو دریا کاوڑ وچ چھلو چھل تھی ڳیا، اسمان کنبھݨ پئے ڳیا، زمین ہلݨ پئے ڳئی تے اینجھا قہر دا اندھار گُھلیا جو جیندی دُھدِڑ مِٹی وچ ہتھ کوں ہتھ نہ سُجھدا ہا، شُکاٹ ایں پئے ڳیا جو خلقت دے کن پھٹݨ پئے ڳئے تے راجے دا محل وی ہک لنگ لوڈیں وات آ ڳیا۔ جمل جہان دا رب، پاک دامن بیبیاں دی دھانہہ تے جوش وچ آ ڳیا، زمین کوں حُکم تھیا تے زمین پھٹ ڳئی تے ستے بیبیاں زمین دی آم شام تھی ڳیاں۔ روہڑی دی خلقت اکھیں نال ݙٹھا جو اسمان توں نور دی ہک لاٹ ست سہیلیاں دے ست ماڑ تے پدھری اَن تھئی، زمین آپݨیاں ٻانہیں کھول ݙتیاں تے اللہ دیاں محبوب ست سہیلیاں کوں آپݨے آپݨے استان تے ٻیٹھیاں ٻیٹھیاں آپݨی امان وچ گھِن گھِدا۔ روہڑی دے لوکیں اینکوں ”ستین جو استان“ دا ناں ݙے ݙتا۔ تریخ نیں اکھ پٹی تے کاتب قلم چا آپݨی پوتھی وچ ہک پنے تے سندھو دے کنڈے تے مِٹی دے ٹٻے تے قدماں دے پندھ تے بݨیاں اِنہاں ست قبراں کوں”حق موجود“ لکھ تے امر کر ݙتا۔ سندھ دے کجھ سوجھوان آہدن جو ’’ستی‘‘ اُوں نینڑی کوں آہدن جیڑھی پاکبازی نال حیاتی گزریندیاں ان پرنی فوت تھی وجے، او آہدن جو ’’ستی‘‘ کوں ست قرار ڈے تے بعض لوگیں اینکوں ’’ستین جو استان‘‘ سمجھ گھدے۔ اصل کیا ہے، او رب دی ذات کوں اِی سُدھ ہوسی۔
ہک ٻئی روایت آکھو یا لوک کہاݨی وچ ہے جو ایہ ستے بھیݨیں محمد بن قاسم نال عربوں سندھ آیاں ہن تے سندھو دریا دی مݨ تے ہک ٹٻے کوں ٹکاݨا کیتا ہا تے خیر دی ونڈ وسیلا کیتی رہ ڳیاں۔ ستے بھیݨیں ہک رودھے وچ آپݨی لڄ دی دھڄ سانگے ربّ کوں ارداس کیتی، ربّ اُنہاں دی ارداس کوں ماݨ بخشیا تے زمین کوں اِنہاں دی حفاظت دا حکم ݙے ݙتا۔ ستے بیبیاں سر سجدے وچ رکھیا تے جتھاں جتھاں او سر رکھیندیاں ڳیاں، زمین پھٹدی ڳئی تے او مٹی سوگھیاں تھیندیاں ڳیاں۔ اینکوں خدا دی قدرت اکھیجے یا جیندا جاڳدا معجزہ، روہڑی دی خلقت اکھیں نال ݙٹھا تے ایہ گزری وِیہاݨی سینہ بہ سینہ پندھ کریندی اڄ اساں تئیں اَن اَپڑی اے- عقیدت مندیں کچیاں قبراں اُسار، ست نشان نشابر کر کھڑائے تے ول اِیں تھیا جو پندھرہویں صدی عیسوی وچ بکھر دے گورنر میر عبدالقاسم نمکین نیں اِیں انوکھی جاہ کوں محفوظ کرݨ دا حُکم ݙتا۔ جیندے بعد ایں ٹٻے کوں زیارت گاہ دے طور تے بݨایا ٹھہایا ڳیا۔ ”ستین جو استان“ دِی اَنڄ سُنڄاݨ اے پر ہُݨ اِتھاں اِنہاں ست قبراں دے علاوہ ٻیاں وی قبراں موجود ہن جیڑھیاں مغلیہ دور دے نقش نشانیاں نال نشابر ہِن۔ گورنر بکھر میر عبدالقاسم نمکین دِی آپݨی قبر وِی اِتھاہیں موجود ہے۔ ایں استان دے تلویں حصے کوں وی لوکیں دے آ ونڄ سانگے ٹھہایا ڳئے تے اتے ونڄݨ دے رستے وچ ست سہیلیاں دی یادگار غار وی موجود ہے۔ وخت ویلا وِیہا ونڄے تاں تریخ حقیقتاں کوں لوک کہاݨیاں دے ویس وٹوا خلقت وچ عام کر ݙیندی اے۔ تریخ بکھر روہڑی دیاں اِنہاں ست بھیݨیں دی کہاݨی دے اُتے لوک کہاݨی دے پردے پا ݙتن۔ ایہ ست بیبیاں بھیݨیں ہن یا سہیلیاں، ایہ کون ہن تے کتھوں آیاں ہن، اِنہاں بیبیاں دا دین دھرم کیا ہا، اِنہاں دے اَن پاݨی تے گذران دے وسیلے کیا ہن تے اِنہاں نال کیا ویکا گُزریا جو آبڑغت سانجھیاں قبراں ونڄ ستیاں؟ ایہ سارے سوال تے اِنہاں ست بیبیاں نال جُڑی اصل کہاݨی کیا ہے؟ تریخ اِنہاں وچوں کہیں سݙ سوال دا کوئی ولدا نئیں ݙیندی۔ کئی کہاݨیاں ان، کجھ فسانے ہِن، جنہاں نال سندھی زبان تے ادب دیاں کتاباں بھریاں لاتھن۔ سندھ وِچ ست سہیلیاں تے ست قبراں دِی کہاݨی صرف ایہا نئیں، تھر تے کجھ ٻیاں علاقیاں وِچ وِی ایہو جہیں معجزیاں دِیاں کہاݨیاں عام ہِن۔
روہڑی دِی سُنڄاݨ ”ستین جو استان“ تے نہ تاں سال پسالی کوئی عرس تھیندے نہ کوئی میلہ لگدے، سارا سال سندھ تے بلوچستان کنوں تریمتیں آس رکھ تے اِتھاں استان تے آندن تے اتھاں منتاں اَن منیندن۔ تھر ونڄو تے بھانویں قونیہ، اللہ ڄاݨدے کِتھوں کِتھوں خلقت آ تے ماروی تے حضرت جلال الدین رومی دے کھوہ وچ سکِے سٹ تے منوتیاں منیندی اے تے دل دیاں عرضیاں پیش کر تے مطمئن تھی ویندی اے جو اجھو اِنہاں دے خواب لائے سجھائے تھیسن۔ اِینویں اِی لوگ روہڑی وچ ”ستین جو استان“ تے تھڳڑیاں ٻدھ تے منوتیاں منیندن تے سمجھدن جو انت اِنہاں دیاں دلی مراداں پوریاں تھیسن۔ میݙا وی دل کریندا پئے جو میں وِی دُرک تے ”ستین جو استان“ تے وَنڄاں تے آسے پاسے کہیں ٹینگلی تے یا کہیں تار تے ہک تھڳڑی ٻدھ دِل دِی کوئی آس سوگھی کر آنواں ہا، پر میݙی ایہ سِک سانبھی رہ ویسی جو میں ٹبری سودھا کراچی توں ڈیرہ نواب صاحب دے سفر تے ہاں تے زکریا ایکسپریس کوکڑی مار تے ٹر پووݨ دا ہوکا ݙے ݙتے- میں من ای من وچ مرشد عزیز شاہد دِی نظم ”ہُݨ اِیں تھی ڳئے“ دُہراوݨ شروع کر ݙتی اے:
ہُݨ ایں تھی ڳئے
اساں پیر سُنڄاݨو پل پل دے
اساں پیت پندھیڑو جل، تھل دے
ساݙی اکھ وچ مونجھ مُدامیں دی
ساݙے لب تیں مُرک حیاتی دی
اساں دُھوڑ کلہیپ قبیلے دی
اساں رُت ہیں ریتلے ٹیلے دی
اساں مٹی وہندے دریا دی!!
اساں کال کُریہہ دے ماریے ہوئے
اساں ایں ساوݨ وی نئیں رُنّے
اساں اینجھی تریہہ دے ماریے ہوئے
اساں جھوکی جاڳدیں جھوکیں دے
اساں راکھے سُتے لوکیں دے
اساں جوڳی من دی مستی دے
اساں وسدے وستی وستی دے
اساں وسّوں وقت وساخیں دی
اساں سہرے سوبھ کچاریں دے
اساں جھومری میلیں ٹھیلیں دے
اساں ناچے نِندر حویلیں دے
اساں پگھرو پاݨی پیریں تئیں
ہُݨ ایں تھی ڳئے
اساں نچدیں نچدیں تھک ڳئے ہیں
دل دھرتی ساوے موسماں دی!
جیندی ساڳی سیندھ سندوری اے
اساں ایں دھرتی دے سینے وچ
نِت چُپ دیاں چُنگاں پاتیاں ہِن
دل رادھیاں چُپ دیاں چاتیاں ہِن
ہُݨ ایں تھی ڳئے
اساں اپݨی چُپ توں اَک ڳئے ہَیں
ہُݨ ایں تھی ڳئے
ساݙے لب تیں چاک اِن چِتریے ہوئے
ساݙیاں پلکاں پُنبلاں سرمی دیاں
ساݙے چہرے ٻلدیاں لاٹاں ہن
ساݙے سینے فصلاں کرنیں دیاں
کُئی لَو کرے اساں پک ڳئے ہیں
مرشد عزیز شاہد دِی ”دھمی“ وِچوں چوݨ
(پندھ اجاں جاری اے)