میر علی نواز دِیاں دیداں اقبال بیگم دے جوبن جوانی تے، اتے اقبال بیگم دِی نظر خیرپور دے دھن تے ہئی۔ خیرپور دے تخت دا وارث ہک سوہݨی ناچی دے ناز نہوریاں دِی وَٹھ وِچ آ ڳیا جو نندراں حرام تھی ڳیونِس۔ امرتسر دِی نسوکڑ شمشاد بیگم دِی ڄائی میر ناز سانگے اقبال بیگم توں ”بالی“ تھی ڳئی ہئی جیندے ٻاجھ اُوندا ہک پل وِی نہ وِسدا ہا۔ تھبے دے تھبے تے بورٹے بھریج بھریج تے خیر پور دا دھن ہیرا منڈی لہور ڈُھکݨ پئے ڳیا۔ اقبال بیگم بالی دِیاں فرمائشاں ہَن جو مُکݨ وِچ ناں پیاں آندیاں ہَن۔ بالی دے مترائے بھراویں وِی میر علی نوازناز دِی حیاتی سولیں وات ݙے ݙتی، خاص طور تے میاں بگو تاں حداں ٹپ ڳیا۔ میر علی نواز ناز نیں لہور دِی ہیرا منڈی کوں گھر کر گھدا تاں اُوندی زندگی جڳ وِچ تماشا بݨ ڳئی۔ عشق تے مُشک لُکیاں نئیں لُکیندے، سارے جڳ کوں سُدھ پئے ڳئی جو خیرپور دا ولی عہد ہیرا منڈی دِی ہک سُریلی تے سوہنڑی ڳاوݨ والی تے فدا تھی ڳئے۔ ”میر ناز“ دا ”بالی“ دے ٻاجھ جیوݨ اکھیجے کوڑ کہاݨی تھی تے رہ ڳیا۔ میرناز دے کنجری نال عشق دِی خبر انت خیرپور وِی پُڄ ڳئی۔ جݙاں والی ریاست میر امام بخش خان تالپور کوں ایں رولے دا پتہ لڳا تاں اُوں پتر کوں تعلیم ادھوری چُھڑوا خیرپور سݙ گھِدا۔ میر ناز پیو دے حکم تے لہوروں خیرپور تاں وَل آیا پر اُوندی روح لہور دِی ہیرا منڈی دے ہک کوٹھے وِچ قید تھی تے رہ گئی۔ میرناز اُٹھدیں ٻہندئیں بالی کوں ہاں نال لاوݨ سانگے سِکدا سِک ڳیا، نت دروہیاں ݙیوے تے محبوب کنوں جدائی دے ویݨ ہَکلے:
تیݙے کول ہے دولت خوشیاں دی غم نال نبھا تیکوں سُدھ پووے
کہیں روح دا راڳ سنبھلدئیں ہوئیں بت ساز بݨا تیکوں سُدھ پووے
یا ہنجھ معصوم کوں پلکیں تے ݙینہہ رات نچا تیکوں سُدھ پووے
تیݙیاں سبقتؔ رمزاں اپݨیاں ہِن ساݙی رمز اِچ آ تیکوں سُدھ پووے
(مشتاق سبقت )
پیو پُتریں وِچ وݙی تکرار تھئی پر نہ پُتر کوں عقل آئی تے نہ پیو ہک تِل پچھی تے ہٹیا۔ اِیں دوران میر ناز کہیں طراحویں بالی دے ٹٻر کوں پیسا ٹکا ݙے، راضی کر تے اُونکوں خیرپور سݙا گھِدا۔ میر امام بخش خان کوں سدھ پئی تاں اوں نیں اُوندے پیر کوں ترلا کیتا تاں میرناز آپݨے پیر دے سمجھاوݨ تے، ہاں تے سلھ رکھ بالی کوں لہور روانہ کر ݙتا۔ بالی خیرپوروں روانہ تھئی تاں آہدن اَٹھ لکھ دے گہو ڳاہݨے تے ہیرے لݙ تے لہور چا ڳئی، اِتھاہوں اندازہ تھیندے جو اُونکوں میر ناز توں چوکھا اُوندے دھن نال وَپار ہا۔ بالی کوں گھن تے پیو پُتریں وِچ وݙی ویڑھ بݨ پئی جیں پاروں لوکیں وچ پیو پتریں دی کھِلاوݨی راند بݨ پئی۔ میرناز نیں کُھلم کُھلا اعلان کیتا جو تخت اتے بالی وِچوں جے کوئی ہک چوݨ پئے ڳئی تاں او بالی دا رستہ چُݨسی۔ میرناز پیو کوں کھری کر سُݨائی جو میں اُوندے نال شادی کر تے اِی رَہساں۔ میر امام بخش خان وِی مُنڈھ لا دا ہٹھی ہا، اُوں وِی صاف کر اَلایا جو ہیرا منڈی دا نگ خیر پور دے تاج دا حصہ نئیں بݨ سڳدا، توڑیں جو سجھ ایݙوں دا اوݙوں اُبھر پووے۔ میر علی نواز ناز پیو کنوں مایوس تھی تے ممبئی دے انگریز گورنر لارڈ ولنگڈن کوں چِٹھی لکھ پٹھی تے آکھیس:
"میں بالی نال پیار کرینداں تے اُوندے نال شادی کر تے گھر وساوݨ چاہنداں پر میݙا پیو نئیں پیا منیندا، انگریز سرکار میݙے پیو کوں سمجھاوے جو او میݙی محبت دی راہ دی اڑاند نہ بݨے”۔ انگریز گورنر اُونکوں کوئی ولدا تاں نہ ݙتا، البتہ شہزادیاں دے اگلے سلطانی کٹھ وِچ انگریزیں میرناز کوں سمجھایا جو او اِیں شادی کنوں باز آ ونڄے، کتھائیں ایہ نہ تھیوے جو اُوندا پیو اُونکوں بخت تے تخت کنوں نڑی ٹال کر ݙیوے۔ پر میر ناز بالی دے عشق وچ اندھا تھیا ودا ہا، اونکوں ولا وی ہک ناں سجھی- میر امام بخش خان تالپور پُتر کوں سمجھیندیاں سمجھیندیاں 8 فروری 1921ء وِچ قبرستان وَنڄ ہنڈایا پر میرناز کوں عشق دے آڈے کجھ وِی سمجھ نہ آیا تے او فجریں شام محبوب دے رستے بھالنڑ دے ترلیاں وچ رہ ونجے، اینویں لڳدے اِیں ساڳی سیڑھ وِچ بہشتی مشتاق سبقت ایہ ڈوہڑا خلق کیتا ہا:
جیندے ساز تے گنگا سُر پکڑے جیندی جمنا صفت بیان کرے
جیندی لات منات وی رِیس کرن مہاراج کوں جو حیران کرے
جیکوں مَندر دی سلھ سلھ رووے جنیدیاں صفتاں خود بھگوان کرے
اوں صنم دی سبقت ڳول اِچ ہاں کوئی ڳول ݙیوے احسان کرے
میر امام بخش خان تالپور دا وصال تھیا تاں انگریزیں میر علی نواز خان تالپور میرناز کوں ستت والی ریاست بݨاوݨ توں ہٹکیا، او چہندے ہَن میرناز دا بالی ݙہوں خیال بدل ونڄے تاں اُونکوں تخت تے ٻلہایا ونڄے۔ چھماہی کڈھ میر ناز وعدے وٹب کر، بالی کوں چھوڑ ݙیوݨ دے قول اقرار ݙے پیو دِی گدی تے ٻہہ ڳیا۔ میر امام بخش خان نیں یارہاں سالیں تئیں خیر پور ریاست تے شاہی کیتی تے انت شاعر تے عاشق مزاج پُتر دا روڳ اونکوں گھِن لتھا ہا۔ میرناز کوں گدی تے ٻلہایا ڳیا تاں انگریزیں اُوں کنوں پیو وانگیں تخت برطانیہ نال وفاداری دِی قسم گھِدی تے اُونکوں ستارہاں توپاں دِی سلامی پیش کیتی ڳئی، اُوندے تخت تے ٻہݨ دے موقع تے پولیٹیکل ایجنٹ پوپ اُوندی آدر بھا کیتے کٹھ وِچ ہا پیا۔ میر علی نواز خان والی ریاست بݨدیاں اِی خاندان تے انگریزیں نال کیتے سارے قول اقرار پِچھونہیں سٹ ݙتے تے بالی کوں شادی سانگے راضی کر گھِدا۔ اوں زمانے سارا جڳ میر ناز دے ہک ناچی تے گائیکہ نال عشق دے چسکیاں وِچ ہا، کہیں درباری میرناز کوں مشورہ ݙتا جو او ہک نواں دین خلق کرے، ساری خلقت اوݙے رُجھ ویسی تے اُوندے معاشقے دِیاں ڳالہیں دب ویسن۔ میر ناز نیں ”دین اللہ“ دے ناں نال خدائی تحریک شروع کیتی تے اُوندی ہک لکھت وِی جاری کیتی۔ پر اِیں خدائی تحریک دا انجام وِی اکبر اعظم دے ” دین الہی “ وانگوں تھیا تے ایہ پھکی خلقت وِچ نہ چل سڳی۔ انت 1925ء وِچ میر ناز والی ریاست خیرپور نیں بالی کوں آپݨی حیاتی وِچ آنݨ دا فیصلہ کر گھِدا۔ اُوندیاں ݙوں شادیاں پہلے وِی ہَن، جنہاں وِچوں ہک شادی محبت دِی شادی ہئی جیڑھی او اجمیر وِچوں پرنیج آیا ہا۔
جݙاں میر علی نواز خان ناز دِی شادی تھئی تاں خیر پور کوں وݙی سجھ دھج نال سجِھایا ڳیا۔ پورے شہر دے میدانیں وِچ چھولداریاں تے عارضی مہمان خانے بݨائے ڳئے جنہاں وِچ ٻاہر دے خاص مہمانیں کوں ٹکایا ڳیا، اسکولیں تے ہوسٹل وِی مہمانیں نال ڈٹیے پئے ہَن۔ لہور، امرتسر، ممبئی تے دِلی دیاں ہیرا منڈیاں وِچوں طوائفاں دے 80 قافلے خیر پور آئے تاں پورا شہر ہیرا منڈی وِچ تبدیل تھی ڳیا۔ بالی پہلے تاں اِیں شادی کنوں انکاری ہئی پر جݙاں من ڳئی تاں اِیں شادی کوں لہور، امرتسر، ممبئی تے دِلی دے چکلہ ”سسٹم“ ہک زبان تے ہک مٹھ تھی مُہت ݙتا تے میر ناز تے بالی دے پرنے تے پورے ہندوستان دِیاں ہیرا منڈیاں خیرپور اَن ڈُھکیاں۔ جیڑھے ݙینہہ میرناز تے بالی دِی جنڄ چڑھی خیرپور ریل دے ٹیشن دے سامہیں ہک وݙے میدان وِچ ککھ کانیاں دا سوہݨا جیہاں جھوپڑیاں دا شہر وَسایا ڳیا تے اُوندے ہک پاسوں گھوٹ کنوار سانگے شاہی جھوپڑی وِی سجِھائی ڳئی۔ راوی لکھدن جو اُوں ݙیہاڑے دُنیاں جہان توں آئے ہوئے مہمانیں تے تماش بینیں خیرپور وِچ آپݨے سارے ارمان پورے کیتے۔ میر ناز نیں اِیں شادی تے خزانیاں دے منہ کھول ݙتے تے خیر پور ریاست دا دھن پاݨی وانگ محفلاں تے تماشیاں تے لوڑھ ݙتا ڳیا۔ ایہ جشن کئی ݙیہاڑے رونقاں لئی رہ ڳیا، انت خزانہ خالی تھی ڳیا تے چھیکڑ دِی باقی طوائفاں کوں کِلا پٹائی سانگے ݙیوݨ کوں پھکا ناں بچیا۔
”بالی“ خیرپور دِی نونہہ بݨ تے آ تاں ڳئی پر اُونکوں میرناز دے ٹٻر تے ریاست دِی اشرافیہ دِلوں قبول نہ کیتا تے اُونکوں میریں دی خاندانی جھوک ”فیض محل“ وِچ جاہ نہ مِل سڳی۔ میر ناز اُوندے سانگے اَنج ”شمشاد منزل“ ٹھہائی تے اُوندے نال ”شمشاد باغ“ بݨایا ڳیا جیندے وِچ میر ناز تے بالی سیراں کریندے ہَن۔ پریمی جوڑے دا ݙینہہ عجب رنگ تے مستی وِچ شروع تھیندا ہا۔ روز فجریں مردان نال بالی کوں پُھلاں نال تولیا ویندا ہا تے ول میرناز اُوہے پُھل بالی تے کھڑ کِریندا ہا۔ میر ناز محبوب توں پل دِی جُدائی نہ سہندا ہا، جے کݙاہاں او رُس ونڄے ہا تاں میرناز دی حیاتی ویکیاں وات آ ویندی ہئی۔ ہک واری بالی رُس تے لہور ول ڳئی تاں میر ناز اُونکوں مناوݨ سانگے خیر پور دے معززین دِی ریل گاݙی بھر تے لہور ونڄ کھڑا تے اُونکوں منا تے ولدا گھِن آیا، بالی دا میرناز نال ایہ منیوا ریاست خیرپور کوں ہک سال دِی پیشگی لگان دے سانویں پئے ڳیا۔ بالی دا بھرا میاں بگو میرناز دِی کمزوری دا رَڄ فائدہ چیندا ہا تے ڳالہہ ڳالہہ تے بالی کوں رُسا تے لہور گھِن ونڄے تے وَل ڳوجھیاں بھریج ونڄن تاں پچھوں تے وَل آون۔ جݙاں کݙاہیں بالی لہور یا کہیں ٻئے پاسے ونڄے ہا تاں واپس ولݨ تے میر ناز خیر پور ٹیشن تے وکٹورین بگھی گھِن تے خود موجود ہوندا ہا تے اُوندی آدر وِچ اُوندے رستے تے پُھل نرہائے ویندے ہَن۔ اُتھاہوں کجھ پندھ تے نارا دے صحرا وِچ میرناز پتھر دا ہک تختہ وِچھوایا ہا جینکوں اُوں ”پیر دلبر“ دا ناں ݙتا ہویا ہا۔ میر ناز بالی کوں اُوں تختے تے ٻلہا کے اُونکوں ”پیر دلبر“ دے ناں نال الویندا تے اُوں کنوں ٻہہ گیت سُݨدا، رُسݨ منیجݨ تے وَلا رُس ٻہیڄݨ، بالی روز دِی تھتھ پکا گھِدی۔ اُنہاں ݙونہائیں دِی محبت دا ایہ انداز ٻہوں نرالا ہا، اکھیجے ایہ محبت نئیں کوئی پاڳل پن اے:
رُس ڳئے ڈھولا منیندی رہ ڳئی آں
پیریں بوچھݨ سٹیندی رہ ڳئی آں
جنھاں ہتھاں کوں روز چُمدا ہا
اڄ اوہے ہتھ ٻدھیندی رہ ڳئی آں
اڄ نئیں آندا تاں کل ضرور آسی
روز ݙیہاڑے ڳݨیندی رہ ڳئی آں
کل ودا نال ہا رقیباں دے
میں جنھاں توں رُکیندی رہ ڳئی آں
توں کوئی فرحت دے لائق ہیں کملی
دل کوں رو رو رَہیندی رہ ڳئی آں
(عمران فرحت)
1930ء دے ݙہاکے وِچ برصغیر وِچ تبدیلی دِیاں ہوائیں چل پیاں جیندے اثرات سکھر شکارپور تئیں پُڄ ڳئے پر میرناز کوں بالی دے سوا کُجھ نہ سُجھدا ہا، بالی دا ایہ روز دا رُسݨ منیجݨ میرناز کوں گھن لتھا۔ حکومت تے اُوندیاں واڳاں ڈھلیاں پیاں تاں انگریز وِی منہ پھیر ڳئے۔ خیرپور کوں لہور ہیرا منڈی دِی رُوݨ لڳی تاں خزانہ خالی تھی ڳیا تے چھی مہینے تئیں ریاستی ملازمیں کوں تنخواہ وِی نہ مل سڳی۔ انگریزیں اُوندے اختیارات منڈ گھِدے تے ہک کونسل دے ذمے کر ݙتے۔ میرناز ہتھ خالی تے رب دا سوالی۔ ترے سالیں بعد اُوندے اختیار مل ڳئے پر خزانے دا اعتبار تے کنجی ناں مل سڳی تے اُونکوں وظیفے تے گُزارا کرݨا پئے ڳیا جیندے وِچ اُوندی آپݨی پوری نہ پوندی ہائی ،بالی دے ناز نہورے کتھوں پورے تھیون ہا۔ انت بالی کوں سُدھ پئے ڳئی جو میرناز اُوندا سچا عاشق اے، او توڑیں دیر تھی ڳئی ہئی۔ میر ناز بِیمار رَہݨ لڳ پیا۔ بالی کنوں نراس تھیا تاں ہک ملنگݨی ”ڈِتی فقیرݨی“ دا مُرید تھی ڳیا، جیڑھی اُونکوں کبیرا، سچل، لطیف تے صوفیانہ کلام سُݨاوے تاں میر ناز کوں سکون ملݨ پئے ونڄے۔ میر ناز جوڳیانہ چولا ڳل پاتا تے پیرو راݨا، سروں راݨا یک تارا چا جھر جنگلیں نکل ڳیا تے سڄی رات سارا ݙینہہ عشق دے ہوکے ݙے ویڑا تھیا رہ ونڄے۔ اُوں سختی نال منع کرݙتا جو بالی کوں میں کنوں پرے رکھیا ونڄے۔ بالی ڳالہی تھی میرناز کوں ڳولیندی رہ ڳئی پر میرناز اُوندے ہتھ وس توں ٻاہر نکل تے جوڳی بݨ ڳیا۔ میر ناز، اردو، فارسی تے سندھی شاعری دے مجموعیاں تے ولایت دِیاں پندھ وِہاݨیاں ترکے وِچ چھوڑ 1935ء وِچ اللہ سئیں دے حضور پیش تھی ڳیا۔ اُونکوں پہلے امانتاً کوٹ ڈیجی وِچ دفنایا ڳیا تے ول کجھ مُد پچھوں کربلا ِدِی خاک وچ سوگھا کر ݙتا ڳیا۔ میر ناز دا وِچھوڑا بالی کوں وِی راس نہ آیا تے اُوں کلہیپے دِی حیاتی وِچ رو رو 32 سال میرناز دِی یاد وِچ گُزار ݙتے، اَتے سارا دھن، دولت،لہور تے آپݨے وجود نال جُڑیے سارے قصے کہاݨیاں، سبھ کجھ فانی جہان دے لیکھے لا،1967ء وِچ اللہ کوں پیاری تھی ڳئی تے اُونکوں وِی اُوندی وصیت موجب میرناز دِی کچھ وِچ کربلا دِی خاک وِچ دفنا ݙتا ڳیا۔ محبت، ویکے، ویݨ، ولاوے تے انت مُکاݨ، خیرپور دے شہزادے میرناز تے لہور دِی ہیرا منڈی دِی شہزادی بالی دِی کہاݨی، بخت تے تخت دِی دنیاں وِچ انت مُکاݨ دے سوا کجھ وِی کائنی۔
محبت تاں الستی جھئیں الستی ہے
محبت کاغذی ‘پُھل نئیں
پرایہ سک نال اے ستریا
مانگویں رنگیں دا _چتریا
موج میلے وچ
کتھئیں کہیں ‘مل تیں _مل پووے
جیکوں بندہ
بدن دے بند کمرے وچ
سجا، گُل دان رکھ چھوڑے
بدن تاں جاڳدی ہوئی
جیندی وستی ہے
جینویں وسدی ہوئی وستی وچ
کوئی گستان رکھ چھوڑے
خود اپݨیں من دے اندر
اندری اندر
اے تاں اپݨی بُت پرستی ہے
محبت تاں الستی جھئیں الستی ہے
محبت ماورا مُل توں
مہانگی ہے نہ سستی ہے
محبت شاخ ہے زیتون دی
جو سنگِ مرمر دے وچوں
مر مر کے جیندی ہے
محبت کیتی نئیں ویندی
نہ کہیں دے نال تھیندی ہے
محبت اپݨے رنگیں
اپݨا ھووݨ آپ سیندی ہے
محبت نت نویں پل پل
مسلسل ،کن دی مستی ہے
اِیں مستی وچ
محبت آپ ھستی ہے
محبت تاں الستی جھئیں
الستی ہے
مرشد عزیز شاہد،” درشن “ وِچوں چون
(پندھ اجاں جاری اے)