ریل گاݙی، چھک ڑک چھک ڑک، میݙی زندگی وانگ لوݙیاں دے وات اے تے ہولے ݙاھڈھے اَڳی تے سُردی پئی اے۔ بہاءالدین زکریا ایکسپریس دیاں کوکڑیاں تے چھک ڑک وِچ کراچی توں وسیب دا پندھ اے جو دِگھردا ویندے۔ نہ سندھ دا پندھ کُھٹݨ کوں پیا آندے تے نہ میݙی سِک دا سلون پیا مُکدے۔اساں خیرپور توں پروبھرے تھی آیوں پر میݙے چیتے وِچ اڄݨ توڑیں دیرے وال تالپور رونقاں لئی تے جھمراں پئی کھڑن۔ خاص طور تے والی ریاست خیرپور میر امام بخش خان تالپور دے وَݙے وَݙے پُتر میر علی نواز ناز دا ناں چیتے وِچوں نکلدا اِی نئیں پیا، جیندے عشق دِی کہاݨی دے ٻاجھوں خیرپور دا قصہ توڑ کوں پُڄ اِی نئیں سڳدا۔ خیر پور توں روہڑی تئیں، اِتھاں چُدھار کھجیاں دے باغ اِن جیڑھے مقامی وَسبے دِی روزی روٹی دا پکا پکا وسیلہ اِن۔ سندھ تے بلوچستان وِچ کھجی مہمان پھل اے، جیڑھا بلوچستان وِچ 640ء وِچ عرب فوجاں تے سندھ وِچ 712ء وِچ محمد بن قاسم نال ملک عرب توں آیا ہا۔ عرب سپاہی جتھاں وِی بسیرا کریندے ہَن، پِنڈوں کھا گٹکاں سٹیندے ہَن تے کجھیاں دے وَݨ تھی پوندے ہَن۔ سندھ توں وسیب توڑیں جتھ جتھ عرب فوجاں قدم رکھین تے قیام کیتے کھجیاں دے وَݨ آپو آپ لڳدے ڳئن۔ عرب ، سندھ تے سرائیکی وسیب دے ساڳی موسم پاروں جتھاں جتھاں گٹکاں ڈھاندیاں ڳیاں تے او پھٹدیاں ڳیاں اتے چُدھار باغ ای باغ تھی ڳئے۔ موسم دا وٹ پھیر سمجھوں یا کوئی ٻیا گُڄھا راز، کھجیاں پاکستان وِ چ ہر جاہ، جا پوندن پر پھل صرف اُتھائیں چیندن جتھاں جتھاں عرب فوجاں قدم رکھین۔ میں آپݨے چیتے کوں بھنوالی ݙے ایݙے اوݙے وِندلاوݨ دا ترلا کیتے پر میݙا بھیڄا” میر علی نوا ز ناز تے بالی“ دے عشق دے گھمݨ گھیر وِچوں ٻہر نکلݨ اِی نئیں پیا ݙیندا۔
دِلی دے مغل تاج دار شہر لہور تے ٻہوں مہربان ہَن۔ راوی دے کنڈے تے لہور دا شاہی محلہ، شاہی قلعہ تے بادشاہی مسجد ہِیں مغل خاندان دِیاں لہور تے خاص مہربانیاں ہِن۔ مغل تاج وَر ہمایوں نیں 1555ء وِچ لہور تے قبضہ کیتا تاں کوئی ݙوں ترے سو سالیں دا مغل بخت تے تخت اُوندے بھیڄے وِچ ہا۔ 1550ء وِچ اُوں راوی دے اُتراویں پاسوں مِٹی دے اُچے تے سیکڑے ایکڑیں تے دِگھریے ٹٻے تے شاہی محلہ قائم کیتا جیندا مقصد مغلاں دِی نویں نسل کوں ادب آداب سِکھالݨ ہا،ایہ اصل وِچ مغل شہزادیاں سانگے جدید اکادمی ہئی جِتھاں کنڄریاں تے رَن ذالیں شہزادیاں دی سکھ سنبھال لاہندیاں تے اُنہاں کوں جڳ تے جیوݨ دے ڈھنگ سکھلیندیاں ہَن۔وَل 1566ء وِچ ظہیرالدین بابر دے پوترے تے ہمایوں دے ڄائے شہنشاہ اکبر نیں 1566ء وِچ شاہی قلعہ تے 1673ء وِچ اورنگ زیب عالمگیر نیں بادشاہی مسجد اُسروائی۔ مغلاں دے ذوق موجب ایہ تریہے نشانیاں نیڑے نیڑے اڄ وِی موجود ہِن۔ وقت دے نال نال مغلاں دا بخت ڈھل ڳئے، راوی رُل ڳئے، قلعہ بھُردا کھڑے، شاہی مسجد وِچ بانگاں ملدیاں کھڑن تے شاہی محلے دے رنگ وِی بدلدے بدل ڳئن تے اَڄ او شاہی محلے کنوں ہیرا منڈی وِچ تبدیل تھی ڳئے:
نہ کسی کو فکرِ منزل، نہ کہیں سراغِ جادہ
یہ عجیب کارواں ہے، جو رواں ہے بے ارادہ
یہی لوگ ہیں،ازل سے جو فریب دے رہے ہیں
کبھی ڈال کر نقابیں، کبھی اوڑھ کر لِبادہ
مِرے روز و شب یہی ہیں، کہ مجھی تک آرہی ہیں
تِرے حُسن کی ضیائیں کبھی کم، کبھی زیادہ
سرِ انجمن تغافل کا صلہ بھی دے گئی ہے
وہ نِگہ! جو درحقیقت، تھی نِگاہ سے زیادہ
ہو برائے شامِ ہجراں، لبِ ناز سے فروزاں!
کوئی ایک شمعِ پیماں، کوئی اِک چراغِ وعدہ
(سرور بارہ بنکوی)
ویہویں سیکڑے وچ 1900ء دے پہلے تے ݙوجھے ݙہاکے، لہور دی ہیرا منڈی دیاں دُھماں کشمیر کنوں کابل تئیں ہوندیاں ہَن۔ امرتسر، ممبئی، دلی تے کابل دی ونکو ونکی دی جنس شاہی قلعے تے بادشاہی مسجد دِی کچھ وِچ لہور دی منڈی وچ موجود ہوندی ہئی۔ جڳ مشہور گائیکہ اقبال بیگم عرف بالی دی ماء شمشاد بیگم کشمیرݨ ہئی جیڑھی رَڄ سوہݨی تے آپݨے زمانے وِچ زنانے حسن دی بے مثال تصویرہوندی ہئی۔ َاڄاں او پندھرویں سال ٹپدی پئی ہئی تے ہک کشمیری خوجے نینگر نال اُوندی اَڑی پھسی تھئی تے او اُونکوں کڈھ تے پرنیج پیا- ایہ محبت ݙوں چار سال نہ تڳ سڳی تے شمشاد دے نگاہیں وچ کابل دا کپڑے دا ہک وپاری پٹھاݨ ٹھہہ ڳیا جیڑھا اُوندے پیو دا سینگا ہا۔ داﺅد خان اُونکوں پہلے کابل گھن ڳیا تے وت لہور گھن آیا تے کہیں کوٹھے تے ویچ ویندا واٹ تھیا پر ویندیں ہوئیں ہک نشانی ”بالی“ شمشاد بیگم دِی جھولی وِچ پا ڳیا۔ شمشاد بیگم سوہݨی ہئی، نینگر وی ہئی تے ہتھ پیر وی رونق وچ ہانِس، نائیکہ گلزاری بیگم اُونکوں ۤاپݨے بھرا نال پرنا، اُوندے پیریں گھنگھرو ٻدھ شمشاد بیگم توں ” لالی“ بݨا تماش بیناں دے حوالے کر ݙتا- ”ہائے ہائے کیا کیتم، پئے ماریم، یار دھاریم، یار ناں کیتم وفا“۔ لالی دا جوبن ڈھلدا پیا ہا تے بالی دے حسن دا تیر کمان چڑھ نشانے چُٹݨ پئے ڳیا۔ لہور دِی ہیرا منڈی وِچ لالی دے چہرے دِی لالی مَٹھی تھئی تاں ہر پاسے ” بالی“ دے سُݨہپ تے اَواز دے قصے چُل پئے۔ اُوندے ٻُڈھیپے نال گلزاری بیگم دے کوٹھے کوں ہولے ہولے سُنڄ ویڑھی ویندی ہئی پر بالی دے محفل وِچ پوں پاوݨ نال کوٹھے کوں ہک سراﺅں ولا بھاڳ لڳ ڳیا تے رونق میلہ وَلا ودھ ڳئی۔ گلزاری بیگم دے کوٹھے تے ہک ݙیوا وسمدا ڳئے، ٻیا ݙیوا ٻل پئے۔ لالی دا چراغ گل تھئے تاں اُوندی دھی بالی دا ݙیوا ٻَل پئے۔ بالی کشمیری تے کابلی سُہݨپ دی سانجھ دا جیندا جاڳدا ثبوت ہا اُتوں اللہ سئیں واہ جو گلا ݙتا ہا۔ اُوندے چھیڑے ہوئے ہک ہک سُر تے ڳلیاں وِچ ٹُردے لوک پتھر تھی ونجن تے اُوندی ہکی تان تے سموری خلقت کوٹھے دے آرہوں ٻارہوں جُھم تھی پووے :
یوں حسرتوں کے داغ محبت میں دھو لیے
خود دل سے دل کی بات کہی اور رو لیے
گھر سے چلے تھے ہم تو خوشی کی تلاش میں
غم راہ میں کھڑے تھے، وہی ساتھ ہو لیے
مرجھا چکا ہے پھر بھی یہ دل پھول ہی تو ہے
اب آپ کی خوشی اسے کانٹوں میں تولیے
ہونٹوں کو سی چکے تو زمانے نے یہ کہا
یوں چپ سی کیوں لگی ہے، اجی کچھ تو بولیے
(راجیندر کرشن)
خیر پور میرس دے ولی عہد میر علی نواز ناز تے ہیرا منڈی لہور دے ہیرے اقبال بیگم دِی محبت دا قصہ اِتھاہوں شروع تھیندے۔ میر علی نواز خان ناز ریاست خیرپور دے تریجھے والی میر امام بخش تالپور دا وݙا پُتر ہا جیڑھا ولایتوں پڑھ، کجھ سال اجمیر شریف دے گیڑے لا تے ولیا تاں 1915ء وِچ اُونکوں چیفس کالج لہور بھیج ݙتا ڳیا۔ او پیو دا لڈکا پُتر ہا تے اوندی تعلیم تربیت ولی عہد دے طور طریقے تے اِی کیتی ویندی پئی ہئی۔ پر میر علی نواز خان ناز ادب شناس تے سندھی، فارسی تے اردو دا صاحب دیوان شاعر ہا تے اونکوں ݙیکھ تے اینویں لڳدا ہا جو او حکومت کرݨ سانگے نہ بلکہ محبت کرݨ سانگے ڄائے۔ اُونکوں رقص، گائیکی تے گیت سنگیت نال ݙاڈھا وپار ہا۔ لہور وِچ قیام دے دوران او روز ساری ساری رات کوں سنگت سودھا ہیرا منڈی دے پھیرے لیندا تے ڳلیاں چوٻاریاں وِچ اینویں کجھ ڳولیندا رہ ویندا جیویں کوئی مُل مہانگی شئے اِتھاہیں رول کھڑا ہووے۔ اُوندے سنگتی، ساتھی تے نوکر چاکر اُوندی اِیں حالت تے کھلاں ٹوکاں کرن تے حیران وی تھیون۔ کوئی ݙہاڑا، رات دے ݙوجھے پہر یاریں دل داریں دے کٹھے ہیرامنڈی پھردا ودا ہا جو اچݨ چیت کتھاہوں کہیں کوٹھے توں اقبال بیگم دی اواز میر علی نواز ناز دے کنیں پئی، جیڑھی کوئی کلاسیکل اردو گیت پئی ڳاندی ہئی، میر ناز اُوندا اَلا سُݨیا تاں اُوندی درسال ونڄ ڈَٹھا :
یہ کیا جگہ ہے دوستو یہ کون سا دیار ہے
حدِ نگاہ تک جہاں غبار ہی غبار ہے
ہر ایک جسم روح کے عذاب سے نڈھال ہے
ہر ایک آنکھ شبنمی، ہر ایک دل فگار ہے
ہمیں تو اپنے دل کی دھڑکنوں پہ بھی یقیں نہیں
خوشا وہ لوگ جن کو دوسروں پہ اعتبار ہے
نہ جس کا نام ہے کوئی نہ جس کی شکل ہے کوئی
اک ایسی شے کا کیوں ہمیں ازل سے انتظار ہے
(شہریار۔کنور محمد اخلاق)
اقبال بیگم دِی اَواز میر علی نواز ناز دے ہاں تے وھ ڳئی تے اُوں نیر و نیر اُوندی چوکاٹھ تے سر نواڑ ݙتا۔ جے توڑیں او ڳاندی رہ ڳئی او کن لا اُوندے ٻول سُݨدا رہ ڳیا۔ سندھ دے عاشق کوں لہور دِی ہیرا منڈی وِچ آپݨی رُلی ہوئی شئے لبھ پئی ہئی تے او دیوانیاں وانگ اُونکوں آپݨا بݨاوݨ دِی سُرت سبیل وِچ پئے ڳیا۔ اُنہاں ݙینہاں اقبال بیگم پٹیالہ خاندان دے ڄائے جڳ مشہور گائیک استاد عاشق علی خان کنوں موسیقی دِی تعلیم گھندی پئی ہئی۔ میر علی نواز ناز دا اقبال بیگم دے کوٹھے تے روز دا آ ونڄ تھی ڳیا پر اقبال بیگم کݙاہیں اُوں ݙے پھر تے ڈیکھݨ اِی گوارا نہ کیتا، سندھ دے نینگر عاشق دے دل تے آرے چل ڳئے تے اُوندا عشق ٻیا وِی چوکھا تھی ڳیا۔ میر علی نواز ناز اقبال بیگم دا دِل جیتݨ سانگے ݙونہائیں ہَتھاں نال دھن دولت لُٹاوݨ شروع کر ݙِتی تاں اُوندی پہنچ مسائیں اقبال بیگم دِی محفل تئیں تھی سڳی۔ عشق دی بھا وِچ سَڑدے بُھڄدے میر علی نواز ناز نیں اقبال بیگم دی ہک ”ہا“ دی تڑپ وِچ ہیرا منڈی دیرے لا ݙتے، اُوں شعر و شاعری دے گُر وِی ازماتے ݙیکھ گھِدے تے اُنہائیں ݙینہاں اُوندا ہک شعری مجموعہ” آتش عشق“ وِی چھپ تے آ ڳیا:
ہاتھ کیا ہوں ترے پابندِ حنا میرے بعد
خونِ ناحق میں رہا کچھ نہ رہا مزا میرے بعد
….
اک بُت خود آشنا پر جان دے بیٹھے ہیں ناز
ہم نے پھوڑا ہے مقدر اپنا پتھر دیکھ کر
(میر علی نواز ناز)
خیر پور دے چوتھے والی میر ناز تے لہور دِ ی ہیرا منڈی دی ڄئی بالی دا عشق سندھ تے پنجاب دِی اڄوکی ثقافت دِی ہک اینجھی کلاسیکل نشانی ہے جیڑھی اڄ وِی سسی پنوں، مومل تے رانا دے رومانی قصیاں وانگ چس نال سُݨی تے سُݨائی ویندی اے۔ محبوب دِی بے وفائی وِچ میر ناز دا رو رو بھیڑا حال رہ ویندا ہا، اُٹھدیں ٻاہندییں اُوندے لباں تے محبوب دِی تسبیح ہوندی ہئی۔ اُوندا پیو میر امام بخش خان اِیندا ذمے وار ریاست دے کجھ نوکریں کوں سمجھدا ہا پر کوئی میر ناز تالپور دے دِل دا حال گھنے ہا تاں اُونکوں سُدھ پووے ہا جو ایہ قلبی واردات میر ناز کوں خداﺅں لڳا عشق دا دھک ہا جیندے پھٹ اُونکوں نہ ݙینہہ دا اَرام نال رَہݨ ݙیندے ہَن تے نہ اُونکوں رات دا سُکھ مِلدا ہا۔ میر ناز دِی کیفیت فجریں شام ”عشرت“ دے اِنہاں شعراں وِچ ڈھل ڳئی ہئی، ہر ویلے محبوب دا ناں لباں تے تے ہر ویلے رووݨ نال وپار:
اساں تاں مُنڈھ لا دے روونڑے ہئیں
تیکوں رُواوݨ تاں دل نی آہدا
توڑیں زمانے دے خود ستائے ہئیں
تیکوں ستاوݨ تاں دل نی آہدا
چودھار پپلیاں دی کندھ ڈِواواں
اَکھ دے کوٹھے دے وِچ ٻلہاواں
میں آپ نچ نچ تیکوں مناواں
تیکوں نچاوݨ تاں دل نی آہدا
توڑیں زمانے دے خود ستائے ہئیں
تیکوں ستاوݨ تاں دل نی آہدا
شہر وی تیݙا بھرم ودھائے می
نہ دَر بچائے می ناں گھر بچائے می
توڑیں جو جیݙے قہر وسائے نی
تیکوں ݙساوݨ تاں دل نی آہدا
توڑیں زمانے دے خود ستائے ہئیں
تیکوں ستاوݨ تاں دل نی آہدا
پھلیں دِی سیجھ وِچ تیکوں سجھاکے
اکھیں دے صحن اِچ تیکوں ٻلہا کے
اساں تاں تھک پیوں اَلا اَلا کے
تیکوں الاوݨ تاں دل نی آہدا
توڑیں زمانے دے خود ستائے ہئیں
تیکوں ستاوݨ تاں دل نی آہدا
ایہ زندگی دا تے لا کے آئے ہئیں
تے نظرِبد توں بچا کے آئے ہئیں
ہُݨ تاں عشرت منا کے آئے ہئیں
وَلا رُساوݨ تاں دِل نی آہدا
توڑیں زمانے دے خود ستائے ہئیں
تیکوں ستاوݨ تاں دل نی آہدا
(پندھ اجاں جاری اے)