جیویں ساݙا پندھ قسطاں وِچ نِبڑدا پئے، اینویں طاہرہ تے شاہ رُخ قسطاں وِچ نندراں پئے کریندن، اینویں اِنہاں دا کھاوݨ پیوݨ وِی قسطاں وِچ اِی چلدا پئے۔ نندر دے اِینویں اُشاک اِن، جݙاں وِی گاݙی کتھائیں کھڑ تھیوے تاں پتہ نئیں اِنہاں کوں کیویں سُدھ پئے ویندی اے جو گاݙی کھڑ تھئی اے، ایہ اکھیں مَسِل تے اُٹھی تے ٻہہ ویندن تے حال حوال شروع کر ݙیندن۔ ڳالہہ دا مُنڈھ دیرے نواب تے دیرے نواب والیاں کنوں ٻدھیندے تے دیرے نواب تے دیرے نواب والیاں تے آ تے اِی مُک ویندے، کہیں کہیں ویلے وَستی تے کراچی دے قصے وِی وِچ ٹبُھک آن تِھیندن۔ طاہرہ کوں پیکا یاد آویندے تے شاہ رُخ کوں نانکے ݙاݙکے تے خاص طور تے مُلیر دی سِک ویڑھ ویندی اے۔ میں ساندھوڑاند آپݨی تند تنوار وِچ ہاں، میݙے رَستے وِچ جݙاں کوئی ٹھیڑھ، کوئی شہر بزار آندے میں اوندی پرکھ پرچول وِچ گُم تھی وینداں۔ ایہ شہر کیویں جُڑدن، کیویں اُڄڑدن۔ لوگ، خاندان، قبیلے کتھوں آندن تے کتھاں گُم تھی ویندن، رُل مویاں دا حال کینویں کہیں جاہ ہتھیکڑا تھی ویندے؟ ونکو ونکی دے سوال ہِن جو میکوں ویڑا کیتی رَاہندن۔ راہ پندھیں وسوں اَݨ وسوں دِی ہِک ہِک تصویر میݙے چیتے وِچ بَھوں ویندی اے۔ اساں بُچھیری، جلبانی گوٹھ، باندھی، دریا خان مری، بھریا روڈ، لاکھا روڈ تے محراب پور ٹپ تے رانی پور ریاست پُڄ ڳیوں۔ گاݙی اجھک اجھک راݨی پور ریاست دے ٹیشن تے آتے سُک دم تھی ڳئی اے۔ اُبھے پاسوں روہڑی کینال تے لمے پاسوں ابل کینال دے اَدھ وِچ نِکی جہیں ساوی سُکھی ریاست راݨی پور ٹھٹھہ دے سولہویں صدی عیسوی حاکم دریا خان دی آپݨی محبوب ملکہ سانگے ہِک نِکی جہیں سوغات اے۔ دھن دار عاشقیں دِیاں ایہو جیہاں کئی سوغاتاں ہند تے سندھ وِچ کھنڈیاں پئن۔ پر غریب کوں آپݨی رَت دے سوا کجھ وِی پیارا کائنی، او آپݨی رَت نال محبوب دے نانویں چِٹھی لکھ سمجھدے جو اُوں آپݨی محبت کھٹ گھدی اے، اوندے سانگے ایہو تاج محل اے۔
اِیں جُمل جہان دا سارا دھرم بھرم محبت دی تڈ تے قائم اے۔ ایہ جہان ازل کنوں اللہ دی ونڈ تے جڳ دِی ونڈ وِچ وِیہر وِیلا تھیا کھڑے پر محبت ہِک ایجھا دھن اے جیڑھا رب سئیں ہر امیر غریب کوں لانویں سانویں ݙِتے۔ توڑیں کوئی ہَتھ وِچ ٹُھوٹھا چا، در در پِندا وَدے تے بھاویں کوئی محل ماڑیاں وِچ وَسدا پئے، محبت ہر ہِک دی کمزوری تے سوبھ رہ ڳئی اے۔ مغل شہنشاہ شاہ جہان آپݨی ملکہ ممتاز بیگم نال ٻہوں محبت کریندا ہا جیڑھی اوندے یارہاں لعل جنڑیندیاں جنڑیندیاں سوگھی تھی ڳئی ہئی۔ دِلی دے تاج دار شاہ جہاں ستارہویں صدی عیسوی وِچ جمنا دی بھر تے 1650ء کوں آگرہ وِچ آپݨی محبوب ملکہ دا چِٹے پتھر دا مقبرہ بݨوا تے دھرتی اُتے محبت دِی ہِک ایجھی نشانی کھڑی کر ݙِتی جیڑھی اڄ تئیں غریب عاشقیں دی اَݨ پَھری دا مخول کھڑی کریندی اے۔ اُردو زبان دے ݙوں جڳ ڄاتے شاعر شکیل بدایونی تے ساحر لدھیانوی ساڳی زمانے دے سینگے شاعر ہَن۔ شکیل بدایونی تاج محل کوں غریب امیر ݙونہائیں دا سانجھا ترکہ قرار ݙتے جئیں ویلے جو ساحر لدھیانوی ”تاج محل“ کوں ہِک دھنو عاشق دی نشانی قرار ݙے تے مغل بادشاہ کوں مہݨیاں دا ڳلانواں ڳل پوا کھڑائے۔ پہلے تُساں شکیل بدایونی دی نظم پڑھو جیندے وِچ اُوں تاج محل کوں امیر غریب ݙونہائیں دا ترکہ ڄاتے، وَل میں ساحر لدھیانوی دی ہِک جڳ مشہورنظم دا چھیکڑی بند پیش کریساں، جیندے وِچ اُوں شاہ جہاں کوں عاشقیں دے کٹہرے وِچ اَن کھڑائے:
اک شہنشاہ نے بنوا کے حسیں تاج محل
ساری دنیا کو محبت کی نشانی دی ہے
اس کے سائے میں سدا پیار کے چرچے ہوں گے
ختم جو ہو نہ سکے گی وہ کہانی دی ہے
اک شہنشاہ نے بنوا کے حسیں تاج محل
تاج وہ شمع ہے الفت کے صنم خانے کی
جس کے پروانوں میں مفلس بھی ہیں زردار بھی ہیں
سنگ مرمر میں سمائے ہوئے خوابوں کی قسم
مرحلے پیار کے آساں بھی ہیں دشوار بھی ہیں
دل کو اِک جوش ارادوں کو جوانی دی ہے
اِک شہنشاہ نے بنوا کے حسیں تاج محل
تاج اک زندہ تصور ہے کسی شاعر کا
اِس کا افسانہ حقیقت کے سوا کچھ بھی نہیں
اِس کے آغوش میں آ کر یہ گماں ہوتا ہے
زندگی جیسے محبت کے سوا کچھ بھی نہیں
تاج نے پیار کی موجوں کو روانی دی ہے
اِک شہنشاہ نے بنوا کے حسیں تاج محل
یہ حسیں رات یہ مہکی ہوئی پر نور فضا
ہو اجازت تو یہ دل عشق کا اظہار کرے
عشق انسان کو انسان بنا دیتا ہے
کس کی ہمت ہے محبت سے جو انکار کرے
آج تقدیر نے یہ رات سہانی دی ہے
اِک شہنشاہ نے بنوا کے حسیں تاج محل
ساری دنیا کو محبت کی نشانی دی ہے
اک شہنشاہ نے بنوا کے حسیں تاج محل
(شکیل بدایونی)
ہُݨ ساحر لدھیانوی دی نظم وِچوں چوݨواں بند پڑھدے ڄُلو جیندے وِچ سئیں ہوریں دِلی تخت دے بادشاہ کوں آپݨی مشہور نظم دے لفظیں ہیٹھ لَتاڑ تے رَکھ ݙِتے:
یہ چمن زار یہ جمنا کا کنارہ، یہ محل
یہ منقش درو دیوار یہ محراب یہ طاق
اک شہنشاہ نے دولت کا سہارا لے کر
ہم غریبوں کی محبت کا اڑایا ہے مذاق
میری محبوب! کہیں اور ملا کر مجھ سے
سندھ دے ݙوں عاشق اِت جوڳے تاں نہ ہَن جومن دِی موج وِچ سندھو دِی مݨ تے شاہ جہاں دے ”تاج محل“ سوّیں محل اُسار تے محبوب کوں بھینٹ چڑھاوِن ہا پر اُنہاں گھٹ وسائل دے باوجود آپݨیاں محبوب ذالیں دی یاد وِچ دیسی تاج محل کھڑے کر تے آپݨے آپݨے علاقیاں وِچ محبت دے مُہابے کھٹ گھِدن۔ عمر کوٹ دے علاقے دھونارو دا عبدالرسول پلی 1980ء وِچ آگرہ ڳیا تاں اُوندے دِل وِچ ایہ محل نقش تھی تے رہ ڳیا۔ عبدالرسول پلی دِی جاں شادی تھئی ہئی تاں اُوندی عمراں صرف اٹھارہاں سال تے اُوندی ذال مریم دی عمراں چالیہہ سال ہئی پر ٻہوں جلدی او اُوندی محبت وِچ لِیرولِیر تھی ڳیا۔ شادی دے چالیہہ سال ہَنڈاوݨ دے بعد 2015ء وِچ اُوندی گھر والی مریم کوں ادھڑنگ تھیا تے او فوت تھی ڳئی تاں عبدالرسول پلی دی حیاتی تے کالیاں کالیاں بدلیاں تنڑیج ڳیاں۔ آگرہ تاج وِچ شاہ جہاں دے ”تاج محل“ دے ترے چار سو سال بعد عبدالرسول پلی موئی مُکی ذال دی یاد وِچ ہِک نِکا جیہاں تاج محل بݨاون دی ڳالہہ چولی تاں ویڑھے پاڑے سبھ نیں مخالفت کیتی پر عبدالرسول پلی 13 لکھ روپے دے خرچے نال 20 فٹ اُچائی تے 18 فٹ چُڑائی وِچ ہِک اینجھی یادگار قائم کر ݙِتی اے جیڑھا تھر دے جھر جنگلیں وِچ ہِک غریبویں تاج محل دی جھلک پیش پیا کریندے۔ عمر کوٹ، تھر دے شاہ جہاں 68 سالہ عبدالرسول پلی دی آپݨی ذال دے متام دے بعد چیل ݙُݨ تے کمان تھی ڳئی اے پر او فجریں توں لا نماشاں توڑیں آپݨے ترکے تاج محل ݙے تُر تُر ݙہدا رہ ویندے، جیویں اجھو اُوندی 80 سال دی ٻُڈھڑی محبوب ذال قبر وِچوں اُٹھسی تے بھج تے اونکوں ڳل لا تے اُوندیاں ساریاں مُونجھاں کوں ٹال چھوڑیسی۔
سندھ دے ہِک ٻئے تاج محل دا حال وِی ݙیندا ڄُلاں جیڑھا کھڈرو ضلع بدین وِچ مقامی وَݙیرے میر خدا بخش تالپور نیں 1940ء وِچ آپݨی محبوب ذال” صاحباں“ دی یاد وِچ اُساریا ہا۔ اِیں نقل بمطابق اصل ”صاحباں محل“ کوں ”وِی سندھ دا تاج محل“ آکھیا ویندے۔ جڳ تے مشہور ہے جو میر خدا بخش تالپور آپݨی بیگم صاحباں نال رَڄ پیار کریندا ہا۔ صاحباں بیگم اڳلے جہاناں ݙے ٹُر ڳئی تاں 1940ء کوں اُوندی یاد وِچ ترے منزلہ ”صاحباں محل“ دی اُساری شروع کیتی جیڑھی 1947ء وِچ وَنڄ توڑ کوں پُنی۔ اِیں محل دی خاص ڳالہہ ہے جو اِیندے وِچ لگݨ والی ساری مُل مہانگی لکڑ برما کنوں منگوائی ڳئی ہئی۔ ”صاحباں محل“ دیاں ترے منزلاں، اندر پَہݨ سانگے پنج دروازے ہِن۔ تے سامہیں ہَک وݙا سارا گول ٹوبھا اے جیڑھا اِیں ماڑی دے سُݨہہپ وِچ وَدھارا کر ݙیندے۔ آگرے دا تاج محل اَڄ وِی چم چم کھڑا کریندے، سندھ دے تاج محل سال پسالی مینہ وا وِچ کِردے بُھردے ویندن۔ ساݙے وسیب دے لوک ہَتھ خالی تے رب دے سوالی اِن پر اِنہاں دی محبت تے وفا دِیاں قسماں زمانہ کھڑا چیندے۔ ساݙے تل وسیب دی محبت دا جیڑھا نقشہ سئیں شاکر شجاع آبادی پیش کیتے اُوندی وت آپݨی چس اے:
نبھا نہ سگیں تاں سہارا نہ ݙیویں
کوئی خواب میکوں اُدھارا نہ ڈیویں
زمانے دے رلے جے ماریں توں پتھر
رقیباں کوں اَکھ دا اشارہ نہ ݙیویں
میݙا ہتھ پکڑ کے جے وَل چھوڑ ݙیویں
بھنور اِچ میں ٹھیک آں کنارہ نہ ݙیویں
سڄݨ تیݙی نفرت ملاوٹ توں پاک اے
محبت دا دھوکہ دوبارہ نہ ݙیویں
عمر کھپدیں ساری گزاری اے شاکرؔ
ٻڈھیپے دے وچ توں کھپارا نہ ڈیویں
بعد مرݨ دے آپݨیاں ذالیں کوں بھینٹ چاڑھݨ دِی رِیت ہند سندھ دے مسلماناں وِچ اِی ہے۔ پچھلے ݙِینہاں اُتر پردیش کنوں خبر چار آئی ہئی جو ہِک ریٹائر پوسٹ ماسٹر 80 سالہ ہندوستانی مسلمان فیض الحسن قادری وِی اُنہاں عاشقاں وِچ شامل تھی ڳئے جِنہاں بعد مرݨ دے آپݨیاں محبوب بہشتی ذالیں سانگے چھوٹیاں وَݙیاں یادگاراں ٹھہا تے تریخ وِچ آپݨا ناں لکھوا گھِدے۔ فیض الحسن قادری 1953ء وِچ تجملی بیگم نال چاہ چہاوت نال پرنا کیتا، شادی دے 58 سال بعد 2011ء وِچ تجملی بیگم گل دے چوڑھے نال قبریں وَنڄ سُتی تاں فیض الحسن قادری آپݨی ساری حیاتی دِی کمت لا تے تاج محل دِی ساڳی شکل دی یادگار بݨا تے جُمل جہان دے میڈیا وِچ جاہ بݨا گھدی اے۔ ہُݨ او ٻُڈھڑا عاشق سجھ اُبھریے توں سجھ لہݨ توڑیں کݙاہیں بہشتݨ نال آپݨی فوٹو یا کݙاہیں بہشتݨ دی کلہی تصویر ہَتھیں وِچ چا اُوں یادگار دے آرہوں ٻارہوں بھوندا رہ ویندے۔
ایہ راݨی پور اے۔ راݨی پور رِیاست ݙوں دِلاں دے مُہت مُہابے دا ناں اے۔ ٹھٹھے دا حاکم دریا خان تے اُوندی من بھاندی راݨی سندھو دریا دِی بھر بھرنال ٹھٹھے توں خیر پور تئیں ڳئے تے ولدن ݙوں وݙیاں نہریں دے اَدھواݨ وِچ بسیرا اَن کِتونے تاں راݨی کوں ایہ علاقہ ایجھا بھاݨا جو اُوں پکا پکا اِتھاہیں رَہݨ دی نِیت گھِدی۔ سِر تے نیلا اَسمان، اَسمان دے نیلے چھاندݨ ہیٹھوں رنگو رنگ نظارے، اَکھ دے حد ٻنّے تئیں اَباد زمیناں، چُدھار ساوّے چُچ وݨیں دِی بہار، گھاٹے گھاٹے وݨیں وِچ وَن پوّنے پکھیاں دیاں ٻولیاں تے چڑیاں دا چِلکار، ہر پاسے ٹھڈیاں ہِیلاں نال چہیڈاں کریندیاں خوشبوئیں، زمین وِچوں سہکدی مٹی تے سیو پاݨی دی مہک، جیویں راݨی رَڄ سوہݨی ہئی، اِینویں ایہ زمین دا ٹوٹا وِی دھرتی تے جنت دے ٹکڑے وانگ پیا ݙِسدا ہا۔ رَتھاں رُک ڳیاں،اُٹھ گھوڑے اِتھائیں جھلیج ڳئے، لڈاں کُھل ڳیاں، سمان لہہ ڳیا، ہزاراں خدمت گاریں نک تار واہندیاں ݙوں نہریں دے ادھواݨ وِچ، حسب نسب موجب چھولداریاں کھڑیاں کر لحظیاں وِچ ہِک شہر بزار اَباد کر ݙتا۔ چُدھار ݙیوے بلݨ پئے ڳئے تاں ہر پاسے وسوں تھی ڳئی۔ ایہ ہا راݨی پور ریاست دا مُنڈھ پاند۔
ٻیلے وِچ مِل جندڑی
ݙو جی ہِک تھی کے
بھاݨ وَسا ݙیکھوں
عمراں دا ہکلاپا
رَل کے منا ݙیکھوں
چتر وٹا ݙیکھوں
ٻیلے وچ مِل جندڑی
(سرکار اشو لال دِی ”وِسمارا“وِچوں چوݨ)
(پندھ اڄاں جاری اے)