کوٹری دے پُل دا گھاٻا ݙَسیندا پئے جو سندھو دریا دا پیٹا بھاں بھاں کریندا پئے۔ جݙاں اِیندی ٻٌک چھلو چھل ہوندی ہئی تاں کوٹری دا پُل اینویں اُدرکے ناں کڈھویندا ہا۔ سندھو دِیاں چھولیاں چھول مریندیان ہَن تاں کوٹری دا پُل آپݨے ساہ وی جُھݨ کھڑدا ہا۔ موسمیں دے وَٹ پھیر وِ چ اَڄ کل خود سندھو دا ہِک ہِک ساہ اُدھارا ہے، اَڄ کل میݙا محبوب سڄݨ سندھو سکرات وِچ ہے۔ اِیندی خالی ٻُک میکوں آندے کل دِی تریہہ دے ݙَراوے کھڑی ݙیندی اے۔ اِینکوں سکرات وِچ ݙیکھ کراہیں میکوں آپݨے وسیب دِیاں نبضاں ٻُڈدیاں ݙسݨ پئے ڳئن۔ سندھو، دیرہ اسمٰعیل خان، کالا باغ کنوں بُھنگ، کھروڑ تے ماچکے تئیں وسیب وِچ 500 کلو میٹر ساݙے سینے تے واہندا رہ ڳئے، ساݙی بُکھ تریہہ، ساݙی خوشی غمی ایندی وہُک نال واہندی ہئی۔ ایندی جلالی دیاں قسماں ہِک زمانہ چیندا ہا، سکندر اعظم 327 قبل مسیح وِچ یونان، ایشیا، کوچک، شام، ایران کنوں افغانستان دے رَستے پورب کنوں ہِند تے ول وا جھلوڑا بݨ تے سندھو دی مݨ تے اَن ڈُھکیا تاں او سندھو دے شُکارے ݙیکھ ݙَر ڳیا، اونکوں اینویں لڳا جیویں سمندر اوندے راہیں آ ڳیا ہووے۔ پروکی ڳالہہ کیا کرݨی، کل کلہوکی ڳالہہ کریندے ہئیں، 1988ء وِچ مرشد نذیر لغاری تے میں ”سن“ دے ہِک سفر وِ چ سئیں جی ایم سید دی وستی دے ٻاہروں ڈَھلدی نِماشاں وِچ سندھو نال ڈھیر دیر اَلا ٻول کیتا ہا، اُنہاں ݙینہاں وِی اِیندیاں مستیاں جھلیاں ناں جھلیندیاں ہَن۔ ہمالیہ دی چوٹی تے مانسرور ناں دی جھیل کنوں عربی سمندر تئیں سندھو دے 3 ہزار 180 کلومیٹر دے پینڈے دی وہُک وِچ ساݙی حیاتی دی وہُک وی سانبھی لاتھی ہئی۔ اِیندا ہِک ہِک تریڑا، ساݙے ہِک ہِک ساہ نال جَڑیا ہویا ہا۔ جݙاں دا سندھو کوں سَندھاں لڳین اِیندیاں چھولیاں سکھنڑا قصے کہاݨیاں تے ماواں دیاں ٻولیاں لولیاں وِچ اِی رہ ڳئن۔ پاݨی دی ایں کُھٹ وادھ وِچ میکوں اینویں لڳدے سڄے وسیب تے دِیہہ پِھر ڳئے۔ سندھو دی اَدھ واݨ وِچ نچدی ریت دے بعد ہُݨ تاں میکوں اینویں ڄاپدے جو اجھو اساݙا ساہ وِی سُولی تے ٹنگیج ویسی۔ اشو سرکار ”وِسمارا“ وِچ کینجھے سوہݨے لیکھے سندھو تے اِیندی مݨ تے وَسدے وسبیاں دے ویݨ ہَکلین:
سندھو دے من مُہاݨے
اللہ دی اللہ ڄاݨے
لمّے دو ٹِھل ڳئے ھن
ݙکِھݨ دی ہیل گُھلسی
وطناں تے ول کے ولسن
پاݨی دے ساݙے قصے
نیلے سمندراں دی
ہِک سَیر دا خلاصہ
پاݨی تے چار نظماں
پاݨی دے چند قصے
ساݙا وطن کتھاں اے
ملک وِچ ہر ݙوجھے سال لوڑھ آندے تے ہر چوتھے پنجویں سال وَݙی چھل آندی اے، اَساں بِھک تے ٻہہ تماشا ݙہدے رہ ویندوں، منہ زور چھلوں ساݙا سارا وسبہ قصبہ، ساری کمت تے مال ݙنگر لوڑھ تے پاݨی دے گُھمݨ گھیر وِچ وَنڄ دَفنیندن ۔ ہر ݙوجھے سال چھل اساݙی فصل لوڑھ ویندی اے تے ساݙیاں نسلاں بُکھ دے لیکھے لکھیج ویندن۔ سندھو کوں سکرات وِچ ݙیکھ تے میݙی رَڑ نکل ڳئی اے۔ موسمیں دی وَٹ پھیر دے بعد چُدھاروں بُریاں بُریاں خبراں مِلدیاں پئن جو ہاں ݙَلدے۔ کوئی آہدے بے موسمیاں بارشاں نال ہر پاسے تباہیاں پھیلسن، سونامی ابادیاں نِڳل ویسن، ویلے کویلے برف دے پہاڑ پگھرݨ نال پاݨی دی پیداوار تے ونڈارے دا تاݨا وِگڑدا ویسی۔ پاکستان دا درجہ حرارت سال پسالی ودھݨ کار ہوسی تے دریاواں وِچ پاݨی دی کھوٹل ݙینہو ݙینہہ ودھدی ویسی۔ ہِک ٻئی بُری خبر واشنگٹن ڈی سی دے تھنک ٹینک ورلڈ ریسورسز انسٹیٹیوٹ (ڈبلیو آر آئی) ݙتی اے، اُنہاں دی سُدھ سار موجب پاکستان سمیت دُنیاں وِچ 400 علاقے اینجھے ہِن جِتھوں دے واسی پاݨی جہیں نعمت کنوں پروبھرے تھیندے ویندن۔ کراچی سمیت دُنیاں دے کئی وَݙے شَہراں وِچ پاݨی داکال اے تے دُنیاں وِچ 66 کروڑ انسان پیوݨ دے صاف پاݨی کنوں وانجے ہِن۔ دُنیاں وِچ ابادی ودھݨ کار اے،گوشت دے کھوکیاں دی تعداد وِچ ودھک، صنعتی رولیاں وِی پاݨی دے ذخیریاں تے بار وَدّھا چھوڑیے۔ اُتوں وَل موسمیں دی وَٹ پھیر وی خلقت دے اُدرکے کݙھا چھوڑین۔ اِیں کھپارے وِچ ابادیاں دی ہِک جاہوں ٻئی جاہ دیرے وَنڄ لیسی جیندی وجہ توں جنگاں پوسن تے دُنیاں دا امن تباہ تھیسی۔ ڈبلیو آر آئی دے مطابق دُنیاں دی ہِک تریہائی ابادی، سمجھو دُنیاں دی ابادی دے 2.6 ارب لوک ایہوں جہیں علاقیاں وِچ رَاہندن جیڑھے پہلے اِی پاݨی دی قِلت دے وات وِچ ہِن۔ سبھ توں بُری خبر ایہ ہے جو پاکستان کوں وی ایہو جہیں علاقیاں وِچ رَکھیا ڳئے جیڑھے پاݨی دے اَݨ چِتے مسائل دا شکار اِن۔ واشنگٹن ڈی سی دے سِیاݨیاں دا ایہ پَناں پڑھیم تاں میکوں سندھو دے سکرات دِی کجھ کجھ سُدھ پئے ڳئی اے۔ میݙے چیتے وِچ دریا دِی مݨ تے اُڄڑیاں جھوکاں تے بَر تھئے ٻیٹ ݙِسدن تاں میکوں میݙے ٻلپݨ دی سینگھ تے سنگت امان اللہ ارشد دا ہِک جگ مشہور ڈوہڑا یاد آ ویندے:
ساݙے ٻیٹ تے خوشیاں کھیݙدیاں ہن کانہہ ہوندی ہئی سَر ہوندے ہن
ساݙیاں لاکڑ واݨ حویلیاں ہن بھاویں سالھیں ہن دَر ہوندے ہن
ہَن جھوک تے جُھمراں جاڳے ہَن نہ مونجھاں دے ݙر ہوندے ہن
جتھ دریا ارشد وہندا پے ساݙے ہیں جاہ تے گھر ہوندے ہن
میݙے چیتے دا پکھی ساندھوڑاند اُڈاری وِچ ہے۔ میں مسائیں سندھو سرکار دے ویݨ وَلا سِدھا تھی تے سیٹ تے بیٹھا اِی ہَم جو زکریا ایکسپریس حیدرآباد ٹیشن تے آتے رُک ڳئی اے، میں ترپ مار گاݙی توں ہیٹھ آ ڳیاں۔ سامہیں دا منظر ݙیکھ تے میݙیاں اکھیں ہِکی جاہ جَھلیج تے کھڑ ڳئن۔ ناں ڄاݨ تاں علامہ شمس الدین محمد بن محمود، علامہ بلاذری، ابوالفدا، ابو اسحٰق اصطخری، ابن دموقل، شمس العلما مرزا قلیچ بیگ، علی شیر قانع ٹھٹھوی، غلام رسول مہر، کپتان میکمروڈ، سر چارلس ایلیٹ تے ڈبلیو جے اسمتھ تندیر ٻدھ میݙے سامہیں مُسکدے کھڑن، جنہاں حیدرآباد دی سُنڄاݨ ڳولݨ سانگے آپݨیاں زندگیاں سندھو دی مݨ تے ہَنڈا ݙِتن۔ اساکوں ہُݨ تئیں حیدرآباد دی جیڑھی وِی ݙَس وَس ہتھیں آئی اے، او اِنہائیں یارہاں لیکھک پاندھیاں دے طفیل ہَتھیں آئی ہے۔ اساں وِسارے دے مارے لوک ہئیں، وخت ویلے دے ہِکے جھولے وِچ سبھ کجھ وِسار ٻاہندوں، بھلا تھیوے اِنہاں لیکھک ݙاݙے حالاں دا جو ساݙیاں وِسریاں ونڄایاں پوتھیاں وِچوں گول تے ساکوں ساݙے قصے ٻہہ سُݨویندن۔
میکوں اِنہائیں بزرگیں ݙسائے جو دریا دی مݨ تے اِتھاں پہلی وستی سکندر اعظم دے سندھ آوݨ والے ݙینہاں وَسائی ڳئی ہئی۔ سکندر اعظم جِتھ جِتھ پیر رَکھیے، وَستیاں دِیاں وَستیاں اُجاڑ تے رکھ ݙِتن۔ قدرت نیں ہَراُجاڑے وِچ وَس وسیب دیاں شانداں وِی ݙِتن۔ سکندر اعظم دی ݙِتی لَتاڑ وِچوں کجھ نوّیاں جھوکاں اباد تھئن۔ ٹھڈیاں شاماں دا ایہ شَہر وِی سندھ وِچ اُوندی لَتاڑ دے ݙینہاں وِچ اِی نِشابر تھئے۔ اِیں وَستی کوں پہلی نویکلی سُنڄاݨ گنجو ٹکر دے ناں نال مِلی۔ اِنہاں ݙاݙے حال بزرگیں حال ݙِتے جو سندھو دِی مَݨ تے گنجو ٹکر ناں دِی بِھٹ تے جیڑھیاں وستیاں شروع شروع وِچ وجود وِچ آیاں، اُنہاں کوں ”رون“، ”ارون“ اتے وَل ”ارون پور“ دے ناں ݙِتے ڳئے۔ پہلی وستی آہدن جو سکندراعظم دے ہِک ہرکارے وَسائی ہئی۔ ول سیکڑے سالیں بعداِیہا جاہ ”پٹالہ“، ”پٹال پور“ اتے وَل ”پٹالہ بندر“ دے ناں نال جڳ تے مشہور رہ ڳئی۔ وَستیاں تے شَہراں دے ناں تہذیباں دے نال جُڑیے ہوئے ہوندن۔ تہذیباں پاسا پَتریندن تاں ہر شئے اُتھل پُتھل تھی ویندی اے تے ہَسدے وَسدے شَہر اکھیں کنوں اوڈھر تھی ویندن۔ ”گنجو ٹکر“ دی بِھٹ تے قائم ایں شَہر ہزاریں سالیں وِچ کئی ڄَم پَل ݙِٹھے۔ ایہ کئی واری اُڄڑیا، کئی واری وَسیا تے اَنت اِیں 1768ء وِچ حیدرآباد دے ناں دا ویس وَٹا گِھدا۔گنجوٹکر توں حیدرآباد دے ہزاریں سالیں دے سفر وِچ اِیندے روزی روٹی دے وسیلے تے وݨج وَپار دے وَن پوّنے حِیلے اِیندی تریخ دا سوبھ رہ ڳئن۔ 1612ء وِچ نیرون کوٹ مغلاں دے قبضے وِچ آڳئی اتے 1701ء تئیں کہیں وسیلے دے ٻاجھوں ایہ مغلاں دے ہَتھ وَس ای رِیہا، بعد وِچ اُنہاں حیدرآباد دی شاہی کلہوڑیاں کوں دان کر ݙِتی۔
اِیہے ݙاݙے حال ݙَسیندن جو روایات وِچ ہے جو نیرون کوٹ کوں حیدرآباد دا ناں میاں غلام شاہ کلہوڑا 1768ء وِچ حضرت علیؑ دے صفاتی ناں حیدرؑ تے ݙِتا ہا۔ پکے قلعے دا ایرا ٻدھیا ڳیا تے قرآن وِچوں فال کڈھی ڳئی تاں آیت سامہیں آئی ”یا رب اجعل ھذٰ البلاد الامنا“، جیندا مفہوم ہے جو ”یا اللہ! توں اِیں شَہر کوں امن دا ٹکاݨا بݨا“۔ قلعے دی اُساری توڑ کوں پُنی تاں ایہ آیت قلعے دے وݙے دروازے دے مَتھے تے سِجھا ݙِتا ڳیا۔ حیدر آباد دا ایہ قلعہ ہِک میل لمباݨ وِچ تے سمندر دی سِیڑھ کنوں 80 فٹ اُچا اے اتے صرف ݙوں مہینیاں وِچ توڑ کوں پُنّا۔ بعض رِوایاتاں وِچ ہے جو ایہ کِردا بُھردا قلعہ پہلے کنوں موجود ہا، میاں غلام شاہ کلہوڑا ایندے وِچ وَدھارا کیتا تے اینکوں نوّیں سِروں اُساریا۔ ایندی اُساری دا سارا کم ملتانی انجینئر استاد شفیع محمد دِی نگرانی وِچ مکمل تھیا۔ دِلی تخت نیں 1701ء وِچ ایہ شَہر کلہوڑے سردار میاں یار محمد دے حوالے کیتا۔ کلہوڑے داخلی طور تے خود مختیار ہَن پر مغلاں دی رعیّت وِچ ہَن تے اِتھاں مغلاں دے ناں دا خطبہ پَڑھیندا ہا۔ 1762ء وِچ میاں غلام شاہ کلہوڑا نیں شاہی شروع کیتی تاں اِیں شَہر دی سیت ٻدل تے رَکھ ݙِتی۔ حیدرآباد دا اڄوکا شَہر تے شاہی بزار اَڄ ویِی کلہوڑے سرداراں دی اڳونہی سوچ دے ہوکے کھڑا ݙیندے۔
گاݙی حیدر آباد ٹیشن توں نِکتی اے تاں ݙاݙے حال وی اوڈھر تھی ڳئن تے گاݙی دی دھمک تے گھݨ گھݨ وی گھٹ ڳئی اے۔ میکوں مُلکوں ٻاہر کئی واری ریلوے دا سفر کرݨ دا موقع ملیے پر ایہ جیݙا کن کھاوݨا شور کِتھائیں کائنی ہوندا، اساں جئیں ویلے ہِکی جاہ تھار تے کھڑ تھیسوں تاں مُلک دیاں نبضاں وی اینویں ٻُڈیاں راہسن۔ حیدرآبادوں نِکتے ہئیں تاں میں سُکھ دا ساہ گھِدے۔ میں گاݙی وِچ پہہ ݙِٹھے، طاہرہ تے شاہ رُخ جاڳدے ٻیٹھن تے چاہ منگوا تے اُوندیاں سُرکایاں لائی پئن۔ طاہرہ تے شاہ رُخ وی نندر وِی عجیب اے، ہک پل سُم پوندن اڳلی گھڑی جاڳ تے حال حوال کرݨ ٻہہ تِھیندن۔ میݙی تند اُتھائیں اَڑی کھڑی جو اللہ اے، سندھ دے ایں سوہݨے اُساری دے فن پِچھوں کون ہوسی۔ وت میکوں یاد آئے جو ۤاِنہاں بزرگاں ای میݙے نال راز سانجھا کیتا ہا جو ہِند تے سندھ وِچ ملتانیاں دے لشکارے ہِک مُد تئیں رہ ڳئن۔ اِنہائیں بزرگیں ای ݙَسایا جو سندھ وِچ ستارہویں سیکڑے دی یادگار ٹھٹھہ دی شاہ جہان دی جامع مسیت (1647-49ئ) ہووے، ستارہویں سیکڑے دا آگرہ دا تاج محل ہووے تے بھاویں 1719ء وچ دادو دے نیڑے کلہوڑیاں دے گڑھ خدا آباد شَہر وِچ خدا آباد دی جامع مسیت دی اُساری ہووے تے 1768ء وچ حیدرآباد شَہر دی تعمیر ہووے تے بھاویں خدا آباد کوں خدا حافظ آکھ تے 1789ء وچ حیدرآباد دی نوّیں سِروں اُساری ہووے، ناں تاں مغلیہ، کلہوڑا تے تالپور عہد دے ہِن پر اِنہاں رڄ سوہݨیاں تعمیرات وِچ سبھ توں وݙا ہتھ ملتانی کاریگراں، اُساری والے مستریاں تے انجینئراں دا ہے۔ خاص طور تے حیدرآباد دی نوّیں سِروں اُساری تے اینکوں ہِک جدید شَہر دی شکل ݙیوݨ وچ ملتان دے انجینئر اُستاد شفیع محمد دا ناں وݙی محبت تے عزت نال چاتا ویندے۔ اُستاد شفیع محمد ملتانی سندھ وِچ قلعے بݨاون، شَہر بزار تے محل اُسارݨ دا ماہر سمجھیا ویندا ہا تے کلہوڑے شاہی خاندان دے نک دا وال ہا۔ شاہ جہان دی محبت دی نشانی آگرہ دا تاج محل اُسارݨ ویلے احمد لہوری نیں وی ملتانی کاریگراں دی مدد نال ای چِٹے پتھر دی ایہ جیݙی وݙی یادگار اُساری ہئی، او وی ملتانی مستریاں تے کاریگراں دے ٻاجھ خود کوں ادھورا سمجھدا ہا۔
(پندھ اڄاں جاری اے)