پِچھوال تے اڄوکی ڳوجھی وِچوں ٻہوں ساریاں محبتاں دی پَنڈ ولہیٹ اتے ونکو ونکی یاداں دی ڳنڈھڑی ٻَدھ، اساں کوٹری کوں کنڈ ݙے حیدرآباد ݙے روانہ اوں۔ ”ٹھڈیاں شاماں“ دے ناں نال جڳ تے مشہور شَہر، حیدرآباد نال میݙی حیاتی دیاں ݙِھگ مُونہاں خوشیاں ڳنڈھیاں ہوئن۔ سن 1986ء وچ جݙاں میں آپݨے آپ دی ڳول وِچ مائی کُلاچی دے شَہر کراچی ویندا پیا ہَم تاں اُوں ویلے سچی ڳالھ تاں ایہ ہے جو میں آپݨے آپ وِچ وی نہ ہَم۔ میݙے کِھیسے وِچ چھڑے 300 روپے ہَن جیڑھے گھروں نکلدیاں میکوں امّاں ݙتے ہَن پر امّاں کوں ایہ سُدھ نہ ہئی جو میں گھروں نکل تے کہیں اَݨ سُونہے رستے دے سفریں تے ویندا پِیاں۔ دیرے نواب صاحب دے ٹیشن تے کھڑ پہلے تاں میں ایہ سوچیا جو جیݙوں دی گاݙی پہلے آسی، لہور یا کراچی کوں ونڄ ٹِکاݨا کریساں۔ ”ٹن ٹن“ ݙوں ٹَل وڄیے تاں میں درُک تے کراچی دی ٹکٹ کڈھا گِھدی۔ کراچی دی گاݙی پہلے آ ڳئی تاں میں کراچی ݙے منہ چا کیتا۔ ݙِڈھ سو کراچی دے ٹکٹ تے لڳ ڳئے ہَن تے باقی دے بچدے ݙِڈھ سو نال میں حیاتی دا نواں سفر شروع کرݨا ہا۔ ول اللہ اے میکوں کیا سُجھی جو کراچی دا کرایہ بھر فجریں مردان نال حیدرآباد دے ٹیشن تے لہہ پِیُم۔ میݙی حالت اَسمانیں تے اُݙردی اُوں کلہی کُونج وانگیں ہئی جیڑھی اچݨ چیت آپݨے ساتھ کنوں نکھڑ ڳئی ہووے۔ میݙے کول نہ پِچھوں تے وَلݨ دا کوئی راہ رستہ ہا تے نہ اڳوں تے ونڄݨ دی کوئی سنبھل وا دی سُرت سبیل۔ چیتا چِنتا رَلیا ہویا ہا تے کِھیسا خالی، بس رب دے سوالی۔ اِتھاں میݙے ہِک شیخ روشن دی وستی دے ہِک پلے دار سنگتی رفیق خاں دا نَنڈھا بھرا راہندا ہا، اُوں کُجھ ݙِہاڑے آپݨے نال رکھ، میکوں کہیں سکّے بھرا وانگیں حوصلہ ݙِتا تے میں جیوݨ جوڳا تھی پِیُم۔ لکھ تھورے، سندھو دریا دی مݨ تے ہَسدے وَسدے اِیں شَہر تےاِیندے جیوݨ جوڳے لوکیں دے، جنہاں میݙے حواس کٹّھے کر، میکوں نواں نکور کرتے ولا ساڳی ہُوں ریل گاݙی خیبر میل تے ٻلہا کراچی ٹور چھوڑیا جیندے تے میں دیرے نوابوں کراچی ویندیاں حیدرآباد لہہ پِیا ہَم۔ میݙی حیاتی تے اڄاں وی سدا جیوے، اِیں مہربان شَہر تے ایندے وَسدیاں دے مُہت دے رَنگ نِشابُر اِن۔
1980ء دے ݙَہاکے وِچ تھولہی ٻہوں پڑھائی دے بعد میݙی اکھ سُڄاک تھئی تاں میں آپݨے خاندان وچ پڑھائی گُڑھائی دی اڳونہی اتے وستی وِچ راہ رَستیاں دے جوڑ جکھ دے ڳالھ ٹوری تے ترلے شروع کر ݙِتے تاں کُجھ وݙیریاں کوں میݙی سوجھل سویل سانگے ایہ تحریک ہِک اَکھ ناں وَݨی تے او کُھل تے دُشمنا تے اُتر آئے۔ میں ٻالڑیاں سانگے پڑھائی دی ڳالھ کیتی تاں آکھیا ڳیا جو ”اساں دِھیاں کوں کیوں پڑھاﺅں، پڑھ لِکھ ڳیاں تاں یاراں کوں خط لکھسن“۔ ” وستی وچ بجلی آ ڳئی تاں ساݙیاں سالہیں کوں بھائیں لڳ ویسن“۔ بھاء لڳی اِیں پس ماندہ سوچ نال بھِڑاند سوکھی نہ ہئی پر میݙی آہر کہیں حد تئیں سوبھیں سوگھی تھی ڳئی تے اَنت ساݙی وستی پڑھاکو تِھی ڳئی۔ میں وستی وِچ آپݨے سوتر بہشتی مقصود خان کنوں عارضی طورتے 20 مرلے زمین گھن تے کچیاں سِلہیں نال ” ٻارہاں دری“ دی نِکی جہیں ماڑی اُساری تے ایاݨیاں اتے نِیاݨیاں دا سانجھا پرائمری اسکول جوڑ ݙِتا۔ اِیں کم وِچ اوکھ تاں تھئی پر سال کَھن وِچ ساݙا اسکول ٻالیں تے ٻالڑیاں نال بھریج ڳیا۔ ساݙے” ٻارہاں دری اسکول“ دے اُستاد ساݙے محراب والے دے سرائیکی دے پلیٹھی دے ناول نگار بہشتی ظفر لاشاری دے چھوٹے بھرا سئیں اسلم لاشاری ہَن، جنہاں ݙینہہ رات ہِک کر تے ” ٻارہاں دری اسکول“ کوں بہاول پور ڈویژن دا نمبر ون پرائمری اسکول بݨا ݙِتا۔ ول تاں ساݙے” ٻارہاں دری اسکول“ دیاں چُدھار دُھماں پئے ڳیاں۔ ربّ سوہݨے دا لَکھ لَکھ شُکر اے جو اَڄ اُوں زمانے دے ٻال تے ٻالڑیاں پڑھ لکھ تے سُکھی حیاتی گُزریندیاں پئن تے اُنہاں دیاں نسلاں وی پڑھ ڳئن۔ اڄ وستی دا کوئی ایجھا گھر کائنی جیندی ٻالڑی پڑھی لِکھی نہ ہووے۔ ایہ ہُوں لمبی تے تَھکا ݙیون والی جُہد دا پھل اے جیندا ٻُوٹا اساں 1980ء دے ݙَہاکے دی متام رُت وِچ لاتا ہا۔
جنرل ضیاء الحق دے مارشل لاء دا زمانہ ہا۔ بھٹو صاحب دی شہادت دے پھٹ وسیب دے بدن تے اڄاں وی ساوے ہَن جو اچݨ چیت جنرل ضیاء دی طرفوں غیر جماعتی چوݨاں دا ہوکا مل ڳیا۔ جنرل ضیاءالحق اِنہاں چوݨاں دی اوڈھ وِچ عوام کوں ہِک نِکی جہیں خوشی ݙے تے ہِک ٻہوں وݙا گُناہ پَچاوݨ چاہندا ہا۔ نواب صادق محمد خان عباسی دے پوترے، صاحبزادہ میاں محمد عثمان عباسی نیں اِیں غیر جماعتی چوݨاں وِچ اِی احمد پور شرقیہ دی نشست حلقہ پی پی -219 توں پہلی وار حصہ گِھدا۔ ایں چوݨ وِچ پورا موضع محراب والا صاحبزادہ میاں محمد عثمان عباسی نال تھی کھڑا۔ جڳ جاݨدے میں تے بہشتی سفیر لاشاری سرکار نیں 1985ء دیاں غیر جماعتی چوݨاں وچ ݙینھ رات ہِک کر تے صاحبزادہ میاں محمد عثمان عباسی کوں عبداللہ خان ݙاہر، حافظ خورشید احمد تے فضل احمد خان لنگاہ سوّیں ڄاتے سُنڄاتے اگواݨیں دے مقابلے وِچ ایم پی اے دا الیکشن کھٹوا ݙِتا، پر میاں محمد عثمان عباسی سئیں اغوا، زنا دے ہِک کُوڑے پرچے وِچ اساݙے سیاسی مخالفیں مَلݨہاسیں نال تھی کھڑے تاں میݙا دِل عباسیاں کنوں کھٹا تھی ڳیا۔ پرچے وِچ میݙا ناں وِی شامل ہا، میݙی گرفتاری تھی ڳئی تے پُلس میکوں کراچی گھن آئی، اُنہاں کوں شک ہا جو میں پریمی جوڑے کوں کراچی لُکائی ٻیٹھاں۔ میݙے سِدھے سادے تے اُسلک شریف سنگتیں ملک بگو تے ملک کالو دا ناں وی پرچے وِچ ݙے ݙِتا ڳیا۔ اساں اِینویں جُھمر تاڑی وِچ ای خوامخواہ ہِک وݙے گڑدھال وِچ پھس ڳیوسے۔
ایہ نَس بھڄ دا کیس ہا پر ایندے پِچھوں بدلے دی بھا کھڑی بھڑکدی ہئی۔ صادق اُتیرا نٹّاں دی ٹولی دا نقلی تے قہر دا مزاکیا ہا۔ ساݙے نال اُوندی زور دی سنگت ہئی، اساں اونکوں چاچا صادق سݙیندے ہاسے تے ساݙی سنگت جُمل جَہان وِچ مشہور ہئی۔ 1980ء دے ݙَہاکے دے مُنڈھ وِچ مَلݨہاسیں اُتے راویں دا بازُو کڈھ گھِدا، نسوکڑ مئی پَرنی پَتری تے چاچے صادق دی بھیݨ ہئی، چاچے صادق اُتیرا قسم چاتی جو میں مَلݨہاسیں کنوں ٹِکا تے بدلہ گِھنساں تے اِنہاں دی کنواری کڈھ ویساں۔ ویلا آیا تاں چاچے صادق آپݨا کیتا قول پُورا کر ݙکھایا۔ چاچا صادق میکوں ہِک ݙینھ ساݙی وستی دی شادی دے ہِک جاڳے دی جُھمر وِچ مِلیا تے میکوں ݙسیُس جو میں مَلݨہاسیں دا اَن پَرنیا بازُو کڈھیندا پِیاِں، میکوں کہیں آݨے ٹِکاݨے ہتھیکڑا کر۔ میں چاچے صادق نال رَنج تھی پیُم جو: "چاچا! ایہ ٹھیک اے جو ملݨہانس میݙے زور دے سیاسی مخالف ہِن پر دُشمن نئیں، میں کہیں دُشمن دی وی عزت ݙے تَکݨ دا سوچ وی نئیں سڳدا، توں وی ویندا کر تے ایں حَرکت کنوں پاسا کَر وَنڄ”۔ چاچا ناں منّیا تاں، او ݙِہاڑا، اساݙے تے چاچے دے رَستے انجو انج تھی ڳئے۔
ہِک ݙینھ پورے موضع محراب والے وِچ پھلپوٹ پئے ڳئی جو چاچا ملݨہاسیں دا کنوارا بازُو کڈھ ڳئے۔ ڳیڑ فساد تاں اُوں ویلے وَدھیا جو جئیں ویلے مَلݨہاسیں پرچے وِچ میݙا تے میݙے ݙوں سنگتیاں دا ناں وِی پَوا چھوڑیا، جیڑھے میݙے سکّے وی ہَن۔ پَرہ پنچائت وِچ میاں محمد عثمان عباسی ساکوں کنڈ کر ساݙے سیاسی مخالفیں نال تِھی کھڑا، جیڑھے اُوندے وِی سیاسی مخالف ہَن تے 1985ء دیاں چوݨاں وِچ فضل احمد خان لنگاہ دے کُھلم کُھلا ٻانہہ ٻیلی ہَن۔ ایہ تاں اللہ دا شُکر تھیا جو کُجھ ݙینہاں بعد پریمی جوڑا خود میاں محمد عثمان سئیں دے بابا سئیں دے لانڈھی وِچ مرغی خانے وِچوں میاں عثمان خود وَنڄ پَکڑوایا۔ تاں وَنڄ ساݙی وِی چیل چُھٹی تے اساں وسیب وِچ سِر چاتے ٹُرݨ جوڳے تھی پیوسے۔ مفروری دے دوران چاچے صادق چھوکری نال نکاح پَوا گِھدا ہا تے جئیں ویلے ایہ کراچیوں پکڑیے ڳئے تاں مئی ڈِڈھ نال ہئی۔ بہاول پورجیل وِچ چاچے نال ایہ جیڈی مار کُٹ تھئی جو اُتھائیں حیاتی دے سارے ساہ مُکا ٻیٹھا۔ جیڑھی رات چاچے صادق دی موت تھئی، ساڳی رات، ساڳی جیل وِچ اُوندا پُتر ڄایا جینکوں بعد وِچ گل گُھٹ سوگھا کر ݙِتا ڳیا۔
اساں صاحبزادہ میاں محمد عثمان عباسی دا ساتھ ݙے ہِک ٻہوں وݙا دَھک چا کھڑوسے تاں پِچھے ساکوں سمجھ آئی جو وسیب دے ایہ وݙیرے سارے دے سارے ہِکو جہیں ہوندن۔ میکوں اڄ توڑیں یاد اے جو 1985ء وِچ ساݙی وستی دے ” ٻارہاں دری اسکول“ دے انتخابی جلسے وِچ شہزادہ داﺅد خان عباسی آپݨے پُتر میاں محمد عثمان عباسی دا سَڄّا ہتھ پکڑ میݙے سَڄّے ہتھ وِچ ݙے تے میݙے خاندان کوں اَلوایا تے آکھیا ہا :
”محراب والے دی وستی ٻُچے دے واسیو! اڄ میں آپݨے شیر دا ہتھ تساݙے شیر دے ہتھ وِچ ݙیندا پیاں، اِیندی پارت ہیوے“۔ وَخت ویلا تے وستی ٻُچہ تے محراب والے دے لوگ قسم ڈیسن، اساں او پارت نبھا ݙِکھائی پر میاں محمد عثمان عباسی ۤآپݨے پیو دی پارت نہ پال سڳیا۔ میں شہزادہ داﺅد خان عباسی کوں کراچی چِٹھی لکھ پَٹھی تے ݙسیا جو سئیں جیڑھے شیر دا ہتھ میݙے ہتھ وِچ ݙے ڳئے ہاوے او ہُݨ ساکوں سگھرا نِڳلیندے۔ شہزادہ داﺅد خان عباسی میکوں رومن اردو وچ لِکھی ہوئی وَلدی ݙتی تے لِکھیونے جو اللہ اے تُساݙے درمیان کیا رولا پئے ڳئے، میں عثمان میاں کوں سمجھیساِں۔ صاحبزادہ میاں عثمان عباسی اُنتالیہہ سال پہلے میݙے نال بے وفائی نہ کریندا تاں شیت اساں ساری مُد پردیس دھوڑیاں دے وات نہ ہوووں ہا تے ہروں بھروں اَڄ اساں وی آپݨی نگری آپ کھڑے وسیندے ہوووں ہا۔ نَس بھڄ دا کیس ٻیر دی ڈھینگری وانگوں ہوندے، کھڑ تے چُھڑواوݨا پوندے۔ نِتارا تھیوݨ وچ میݙی حیاتی دا ہِک ٻیا سال گار تھی ڳیا تے سن1987ء وِچ میں وَلا کراچی وَل ڳیُم۔ راہیں پندھیں صاحبزادہ میاں عثمان عباسی دا چار ݙہاکیں پہلے دا سوبھ سلوک یاد آئے تاں میکوں مرشد غیور بخاری دیاں کجھ سطراں تُساݙی نذر کرݨ تے دِل پیا کریندے:
اساں بخت بھنبھور اِچ سسڑی دے
کہیں وَسدے ماڑ دے وانگ ہاسے
نہ لیکھ اِچ لُکھ دے جھولے ہَن
بھانویں بھوئیں تے ہاڑ دے وانگ ہاسے
ڈَھلی رُت تاں ول کہیں لاش اُتے
ہک لیر اُچھاڑ دے وانگ ہاسے
اُوندی مونجھ غیور مُکا مارئیے
نتاں یار پہاڑ دے وانگ ہاسے
اڄ چندروکی ٻاویہہ دی رات اے، تہوں چندر ٹُٻی مار تے نِکھتے تے ہولے ہولے پِچھلے پیریں پَسردا ویندے۔ ایندا سوجھلا نہ ہووݨ دے برابر اے، ہِیں ڳالہوں گاݙی دے ٻارہوں کالی رات اُدھما مچائی کھڑی اے۔ کوٹری ریلوے پُل وچوں ٹپدیاں ہِک لِنگ دل کیتا جو سندھو دیاں زیارتاں کریجن، پر رات دے اندھارے وِچ کُجھ نئیں پِیا سُجھدا۔ اونویں میکوں سُدھ ہے جو اڄ کل سندھو مانگویں ساہ چائی ودے۔ یا تاں زور دا بے موسما مینہ وس پووے یا ول ہمسائے چھل دے ݙینہاں وادُھو پاݨی ستلج تے چنانہہ وِچ چھوڑ ݙیون تاں وسیب وی ٻُڈ ویندے تے ایہو چھلوچَھل پاݨی ستلج تے چنانہہ دے رستے ہیڈ پنجند اَن بھریندے۔ ول اِتھاہوں ایہو پاݨی دریائے پنجند دے رَستے 87 کلو میٹر دا پینڈا جھاگ کوٹ مٹھݨ وَنڄ سِندھو دے قدمیں ڈھاندے تاں سندھو آپ وی نک تئیں ٻُڈ ویندے۔ میکوں ایہ وی سُدھ اے جو ”کوٹری پِچھوکڑ پیٹے“ وچ 24 ہزار 800 کیوسک پاݨی دا ہووݨ تے سمندر دے پُکھے پووݨ ٻہوں ضروری اے، نتاں سمندر دا لُوݨاں تے کھارا پاݨی ٹھٹھے تے لاڑ دیاں واہندُڑ زمیناں نڳل ویندے۔ پِچھلے کئی ݙَہاکیاں کنوں سندھو دریا سَکرات وِچ ہے، جیندے پاروں ”کوٹری پِچھوکڑ پیٹے“ وچ اِتلا پاݨی نئیں پیا پُڄ سڳدا جیڑھا سمندری نمکیات کوں زمیناں نِڳلݨ کنوں جھل سڳے۔ نہ کوٹری کنوں 24 ہزار 800 کیوسک مِٹھا پاݨی سمندر دے سَنگھ تئیں ونڄ پُڄدے تے نہ ای او واہندُڑ زمیناں رَڑکݨ توں باز آندے۔ ٹھٹھہ تے لاڑ دیاں سونا اُگلیندیاں زمیناں ہِن جو تِکھے تِکھے سمندری نمکیات دے لیکھے لِکھیندیاں تے بَر تھیندیاں ویندن۔ ہَتھوں سندھ تے پنجاب دا رولا اَنج پیا رَاہندے۔ سندھ تے پنجاب دے، ہندوستان دی ونڈ توں پہلے وی پاݨی دے َونڈارے تے رولے رَپھڑ ہَن، پنجھتر ورہیوں بعد وی سندھ پاݨی دے ہِک ہِک تریڑے سانگے تخت لہور کوں ترلے کریندا رہ ویندے۔
سندھو دے کنڈے مولا علیؑ دے ناں تے حیدرآباد شَہر کݙاں تے کیں وسایا، سندھو دریا دی سکرات دا رولا کیا ہے، پاݨی دی کھوٹ پِچھوں کیا کہاݨی اے؟ ا یہ کہاݨی اڳلے ہفتے ٻہہ سُݨویساں، ایں ویلے تاں میکوں کوٹری دے اِیں ٻُڈھڑے پُل دی ڳالھ کرݨی ہے، شابس ہِس جیڑھا ݙِڈھ سو سال بعد وی لُݙدا کھڑے پر ایں ٻُڈھیپے دے باوجود وی روز ݙِہاڑی لکھاں پاندھیاں کوں اُروار، پار پُڄیندا کھڑے۔ ہک ہزار 948 فٹ (594 میٹر) لمبا کوٹری دا پُل 1800ء دے چھیکڑی ݙَہاکے وچ اُساریا ڳیا ہا تے اینکوں25 مئی 1900ء کوں ریل گاݙیاں دی آ ونڄ سانگے کھول ݙتا ڳیا۔ پہلے پُل دیاں لپھکاں گھٹ ہووݨ پاروں چس نہ بݨی تاں اینکوں 1931ء وچ وَلا نویں سِروں اُساریا ڳیا تے ایندی لمباݨ موجب پنج لپھکاں رکھیاں ڳیاں۔ ایں پُل دی جݙاں اُساری تھئی تاں ایندا سارا سمان اُٹھ، ݙاند تے کھوتے ریڑھیاں تے کوٹری ٹیشن کنوں سندھو دی مݨ تئیں آندا ڳیا۔ کراچی توں لوہا تے ٻیا سمان آنݨ سانگے اسی دے ݙَہاکے وچ پہلی واری کینٹ ٹیشن کراچی کنوں کوٹری جنکشن تئیں مال گاݙی چلائی ڳئی جئیں پُل دا سبھو سمان ڈھو ڈھو کوٹری اَن پُڄایا۔ انگریزیں سندھو دی مݨ تے ”ریلوے ورکشاپ“ بݨائی تے پُل داسارا کم اِتھائیں کیتا ڳیا۔ اڄ ہِک سو 24 سال بعد وی ایہ پُل ریل گاݙیاں دے لانگھے سانگے ورتایا ویندا پئے جیڑھا کہیں معجزے کنوں گھٹ کائنی۔
(پندھ اجاں جاری اے)