ماہرین لسانیات تے سرائیکی زبان|| مہرین فاطمہ

سرائیکی زبان کوں تاریخ وچ مختلف ناواں نال یاد کیتا ویندے ۔ مغربی تے غیر ملکی ماہر لسانیات نے سرائیکی زبان کوں مختلف ناں ڈتن۔ جنہاں وچ ایورنڈٹریور بمفورڈ نے 1895ء وچ سرائیکی زبان کوں "مغربی لہندا” دا ڈتا. ایڈریو جئیوکس نے سرائیکی زبان کیتے "جٹکی” دا لوظ ورتیا. جیمز ولسن نے 1903ء وچ "تھلی "آکھیا۔ رچرڈ فرانس برٹن نے سرائیکی زبان کیتے پہلی واری لوظ ” سرائیکی ” ورتیا۔ سمرنوف نے اینکوں "لہند” دا ناں ڈتا۔ 1962ء اچ ملتان وچ سرائیکی محققین تے دانشوراں نے سرائیکی زبان دے نال نال متفق تھئے۔سرائیکی پاکستان دے علاؤہ بھارت، ایران تے افغانستان دے بہوں سارے علاقیاں دے وچ بولی ویندی اے۔
ملتانی ، ڈیروالی، ریاستی، تھلوچی،ڈیروی، شاہ پوری، کھترکی ، جانگلی وی سرائیکی زبان دے ناں ھن۔
سرائیکی زبان دا لفظ کتھوں آئے ایندے مختلف نظریات ھن جینکوں مختلف ماہر لسانیات نے آپنڑیاں کتاباں اچ پیش کیتے۔ انہاں دا خلاصہ اے ھے۔
* جارج ابراہم گریسن آہدے لوظ سرائیکی اجوکی سندھی زبان دے لوظ "سرو” کنوں نکلے. سرو سندھ دے شمالی علاقے کوں آہدن۔ جیندے کنوں سروکی، سریکی، سرائیکی بݨیا۔
* لوظ ،سرو، دے ہک معنی ھن ” سردار” جیندے کنوں لفظ سرائیکی دے معنی ہن: سرداراں دی زبان۔ سندھ دے وچ اڃ وی وڈیرے خاندان ایہا زبان بلیندن۔
* پرانے زبان وچ پاندھی تے راہ وٹاؤ بندے دے رہݨ ٻہݨ کیتے سراواں موجود ھن۔ اتھاں پاندھی رات کوں ٹکدے اتے فجر کوں اگوں دے ٹر دے ھن۔ آکھیا ویندے جو مسافراں دی آمد رفت دی وجہ کنوں انہاں سراواں دی زبان عام لوکاں دی زبان کنوں انج ہئی۔ ہوں زبان کوں بعد وچ سرائیکی آکھیا گے۔
* پرانے کتابیں وچ پرانے معلماں تے پرانے صوفیاں دی زبان کیتے اے ورتیے گن: سارا، ایکی،ایکہ، ایکم ،وانی ،اسرو، اسور، ساریکا،سارایکی،آسورا،آشورا. آکھیا ویندے جو انہاں لفظیں کنوں جیڑھی زبان بعد اچ بنڑی اوکوں سارایکی یا سرائیکی آکھیا گے
سرائیکی چاہرے صوبیاں دے لوکاں کوں آپت اچ رلیندی اے ایں لحاظ نال اے پاکستان دی مرکزی حصے دی زبان اے۔ اے ہزاراں سالیں توں اوں خطے اچ بولی تے سمجھی ویندی پئی اے جیکوں "وادی سندھ” آکھیا ویندے۔
ایں زبان دا منڈھ دراوڑاں نے کول ، بھیل ، سنتھال قبیلیاں دی زبان دے ایریاں اتے بدھا. تاریخ وچ انہاں کوں ” منڈا قبائل” آکھیا ویندے۔ چھی ہزار سال پرانی وادی سندھ دی قدیم ترین تے منڈا قائل دی زبان منڈاری سرائیکی نال بہوں ملدی جلدی اے۔ جیویں نانا، نانی، سانڈھو، نتھ،سالی، آپو ،روڑا، آوا، دھوڑ، بھاڑہ، چیرا، موچی، دورا،تسلا، جھورا، ڈالا۔
ساڈے پنج ہزار سال پہلے دراوڑ وادی سندھ اچ آ وڑے۔ انہاں ڈوں ہزار سال تئیں اتھاں حکومت کیتی۔ انہاں دی شاندار تہذیب دے اثرات اجن تئیں نظردن ۔ آکھیا ویندے جو ہڑپہ تے موہنجوڈارو انہاں دے اثارے شھر ھن۔ سرائیکی وچ موجود دراوڑی زبان دے کجھ لوظ اے ھن جیویں: ادا، چوٹی، کچھ ،اماں ، کٹا، روٹی ، آری ، چمٹا، سلھ، ڈوم، پرائیں، کوٹ،نیر، امب ، انگوری، چخ، چٹی، بوہاری۔
دروڑاں دے بعد وادی سندھ وچ آریا آن وڑے انہاں نے حملہ کر تے دروڑاں کوں مار مکایا کیونجو دراوڑ کمزور ھن تہوں طاقتور آریہ انہاں اتے حاکم بن گے۔اتے ہک ہزار سال تئیں اتھاں حکومت کیتی ول ہولے ہولے آریہ سارے ہندوستان وچ کھنڈ گے تے سنسکرت کوں ہک علمی تے معیاری زبان تے پیش کیتا۔ بیاں زباناں دے نال نال سرائیکی زبان آتے وی سنسکرت دے اثرات نظر آندن۔ جیویں اے لوظ تھولا جہیں اختلاف نال ڈوہائیں زباناں وچ موجود ھن:
چندر، پوترہ، لوک ، پتر ، کمب، مر ، سجن، جنج ، سنگھ ، مل، گھوڑا ، لالا، ترے ، بہوں، اچ، آش، آلس، انت ، بھاجی ، بھوگ ، ڈھوڑ، دھن وغیرہ۔
سکندر اعظم نے 326 ق۔م اچ ملتان آتے حملہ کیتا ، حکومت کیتی او ویلے ملتان وچ بدھ مت دی تعلیم ڈتی ویندی ہئی سکندر اعظم دی حکومت دے بعد یونانی اتھوں ٹر گئے پر انہاں دی زبان دا اثر تھی گیا ۔ او ویلے دے کجھ لفظ جیڑھے یونانی دے رستے سرائیکی وچ آئن۔ اے ھن:
کانا، بوٹی، چوٹی، کٹوڑی، نئیں، ونجن، پھل ، گھیرا، دم، صوفی، تبوت ، کفن مندر، ست۔۔
جیڑھے ویلے عرب وادی سندھ وچ داخل تھئے تاں اتھوں دے لوکاں نے اسلام قبول کر گھدا او ویلے سرکاری زبان عربی ہئی۔ تہوں سرائیکی زبان دی جھولی عربی لفظاں، ترکیباں تے لسانی آوازیں نال بھریج گئی۔ عربی دے ان گنت لفظ سرائیکی وچ بولے ویندن ۔ جیویں:
ظاہر ، فقط،شامت ،قصور،خج،صفہ،خمیس،طاق، امید ، اثر ، برکت، امان،وحوش،ادا،انجرا۔۔۔
عرباں دے اثرات گھٹے تاں فارسی بولن آلے ایں علاقے دے حاکم بن گے۔ لوک فارسی بلیندے تے لکھدے ھن تہوں فارسی دے اثرات اج تئیں سرائیکی اتے نظر آندن:
ازارا، بخرہ ، جرگہ، شیدی،پیلوں ،جنجال،کورا،رخنہ، بانگ، ایں،آلت،بازو،جا،استر،ابتری،کودن۔۔
انہاں ساریاں زباناں دے بعد پشتو،بلوچی،سندھی، براہوی ،گوجری،ہندکو،پنجابی،جہیاں زباناں چونکہ سرائیکی زبان آلے علاقے دی حد دے نال نال بولیاں ویندن تہوں انہاں دے اثرات سرائیکی اتے،اتے سرائیکی دے اثرات انہاں اتے نظر دے ہن۔ سرائیکی زبان وچ کتاباں بہوں مد پہلے کنوں لکھیاں ویندیاں پن جنہاں وچ نور نامہ جیڑھا 500ھ تے نصاب ضروری 1797ء وچ پڑھے ویندے ھن۔ نور نامہ ہک مذہبی کتاب ھے جیکوں ہر گھر وچ رکھن تے پڑھن ثواب دا باعث سمجھیا ویندے۔ نصاب ضروری، ہک لغت ہے جیڑھی اج تئیں درس نظامی وچ پڑھائی ویندی اے۔
سرائیکی ہک تہذیبی تے ثقافتی زبان ہے۔ تہذیبی تے ثقافتی زبان دی وڈی خوبی ایندا لوک ادب ہوندے۔ جیندے وچ اکھان، محاورے،بجھارتاں،دعاواں،پلوتے،لولیاں،شادی پوہ دے گیت، فصلاں تے میلیاں دے گیت،ٹپے،ڈھولے اتے ایہو جیہیں بئے بہوں سارے موضوعات ہوندن۔ پہاکیاں کوں عورت دی ذات بنائے سرائیکی زبان دے او تیر تے طنز تے عیب کڈھن دا پکھ دے نال نال نصیحت تے اصلاح دا پہلو ہوندے۔
سرائیکی لوک ادب بہوں دگھریا ہوئیا ہے ایندے اچ دینی ادب, شاعری ,لسانیات ,افسانہ , ڈرامہ, خاکہ, انشائیہ, ناول, تحقیق, تنقید, تاریخ, ثقافت, نثری ادب, سیاسی ادب, لوک ادب, فریدیات, لولی، ڈوہڑا،وار،شہر آشوب، مشاعرے تے جدید ادبی ونکیاں اچ غزل،ہائیکو، بند ، رباعی وی لکھی ویندی پئی اے۔
سرائیکی زبان دی ہک وڈی خوبی اوندا صوتیات دا ہک وکھرا نظام ہے جیڑھا آریائی زباناں وچ موجود کینی ۔ ایندیاں خاص آوازاں چار ھن۔
ٻ ، ڃ، ڈ، ڳ
انہاں آوازاں کوں سرائیکی دے ماہرین لسانیات تے دانشوراں نے 1975ء وچ الگ حرفاں نال ظاہر کیتا اتے انہاں کوں مروجہ رسم الخط اچ شامل کیتا تے ہک بئی آواز جیڑھی سرائیکی کوں علاؤہ بنہاں زباناں وچ وی موجود ہے اونڑ (نون غنہ+ڑ)دی آواز ہے۔ ایکوں سرائیکی وچ ، ݨ، دے حرف تے علامت نال ظاہر کیتا گے جیندے نال لوظ ایں طرح بندن:
لکھݨ، ٻولݨ،پاݨی،سوہݨاں،کھݨ، کڈھݨ،ڈیݨ
سرائیکی بولنے آلے اج تئیں آپنڑی شناخت تے حقوق کیتے ستر سالاں توں محروم ھن۔ مختلف سرائیکی پارٹیاں ستر سالوں توں صوبے دے قیام کیتے جدوجہد کریندیاں پن۔
مختلف سیاسی پارٹیاں نے صوبے دا وعدہ کیتا لیکن وعدہ وفا نہ تھی سگیا مئی 2012ء وچ صوبے دے قیام کیتے قرارداد کثرت رائے توں پاس کیتی گئی اے سبھ انھاں سرائیکی پارٹیاں تے نامور لیڈراں دیاں کوششاں ھن۔مختلف سیاسی پارٹیاں جیڑھا اقتدار وچ رہ گن انہاں صوبہ بناون دا وعدہ تاں کیتا پر ایندے اتے اج تئیں عمل ناں تھی سگیا ۔ پاکستان تحریک انصاف نے وی سو ڈیں دے وچ صوبے دے قیام دا وعدہ کیتا پر اے وی وفا نہ تھی سگیا تے حالی تئیں سرائیکی قوم آپنڑے بنیادی حقوق دی شناخت توں محروم ہے۔۔