انگریزی سَمراج، مہاراجہ رنجیت سکھ ، افغان فرنٹیر اتیں وادی سندھ۔۔۔مشتاق گاڈی

" دریائے سندھ  اُتے افغانیں، سکھیں تے سندھیں دے وچالے طاقت دی ونڈ ساݙا  ہک اینجھا سوچیا سمجھیا بندوبست ہے جیندے کارݨ دریا سندھ دی پاسیوں ساݙے اُتے کوئی دھاڑ نئیں تھی سڳدی۔"

(سیکرٹ پولیٹکل کمیٹی،  ریکارڈ آف ایسٹ انڈیا کمپنی)

برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی 1757ء اچ بنگال ہتھیکا کیتا تے اُتھوں دی مالیے تے لگان دی سرکاری آمدݨ نال برٹش انڈٰین آرمی دی بݨیاد رکھی جیندے نال اڳوں پورے ہندوستان اچ انگریزی سمراج ٻدھیڄا۔ بنگال ہتھیکا کرݨ پچھوں انگریزیں  پیلھے 1764ء اچ بکسر دی مشہور بھڑاند اچ مرہٹیں کوں ہرا  کنیں بہار تے اُڑیسہ اچ کمپنی دی سرکار بݨائی۔

وت نظام دکن نال رَل 1797ء اچ   میسور دے ٹیپو سلطان کوں ڈھوایا تے اڳوں روہیلیں تے مرہٹیں کوں ہریندے  1803ء اچ ایسٹ انڈیا کمپنی تے انگریز  پوری گنگا جمنا وادی تے مغل دربار دی مولدھاݨی دِلی دے مالک بݨ چُکے ہئین۔ مغل بادشاہ کوں پنشن ݙ ے ݙتی ڳئی۔

دلی نال ڳانڈھویں پنجاب (صوبہ لہور)  اچ  اوں ویلھے خالصہ سکھ تے اُنہیں دیاں کئی مِسلاں رنجیت سنگھ دے ہیٹھوں کٹھے تھی ہک وݙی تݙ بݨ چُکے ہئین۔  رنجیت سنگھ لہور کوں 1799ء اچ ہتھیکا کیتا ۔اوں   1802ء اچ بھنگی مِسل کوں ہرا کنیں سکھیں دے مقدس شہر امرتسر  کوں اپݨی سرکار اچ رَلایا۔

اوں ویلھے انگریزیں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پنجاب تے وادی سندھ  کوں ہندوستان تے افغانستان (سنٹرل ایشاء) دے وچالے ہک ‘ بفر زون’ سمجھ اپݨی فوجی تے سفارتی کھیݙ   سِتری۔اپݨی تکڑی نیوی دی تݙ  نال پورے ہند سمندر اُتے اُنہیں دا زور چلدا ہئی تے ہندوستان اچ کمپنی دی سرکار کوں اوں پاسیوں کہیں وݙی چڑھائی دا ݙر بھئو نہی۔

جݙاں جو افغانستان تے ایران راہیں او پیلھے فرانس دے نیپولین تے وت زارِ روس دی چڑھائی دے ݙر بھئو اچ  ریہے تے جیندی اُنہیں ہر تراویں دی فوجی تے سفارتی ݙک ٹھل کیتی۔

افغانستان دی ایں ݙک ٹھل اچ مہاراجہ رنجیت سنگھ تے سکھیں دی پریتی جاہ ہئی۔ انگریزیں جیڑھی شطرنج دی کھیݙ سِتری، اوندا مُکھ مُہاندرا کُجھ ایں ہئی۔

1. اُنہیں رنجیت سنگھ کوں 1805ء اچ ہک معاہدہ کر کنیں ایں ڳالھ  دا ٻَدھیل کیتا  جو او  مَرہٹیں تے روہیلیں نال کوئی سانجھ سٻدھ نہ کریسی جیڑھے جو اوں ویلھے بچے کھچے فرانسیسی جرنیلیں نال دِلی دے چودھاروں انگریزیں نال بھڑدے پئے ہئین۔

ایں بھڑاند اچ مرہٹیں تے روہیلیں رنجیت سنگھ تے افغانستان دے بادشاہ شاہ شُجاع کوں انگریزیں دے خلاف ہک وݙا  کٹھ بݨاوݨ دی سَت کیتی ہوئی ہئی۔ پر مہاراجہ رنجیت سنگھ  انگریزیں نال سانجھ سٻدھ کوں اپݨے کیتے  ودھیک فیدہ مند  تے محفوظ ڄاتا۔

ہک پاسیوں انگریزیں رنجیت سنگھ کوں دلی نال ڳانڈھویں ماجھے دے ریجن (راوی تے بیاس دریا دے وچالے دا  اُتلا پنجاب جیندے وݙے مرکز امرتسر تے لہورہئین)  اچ تکڑا کرݨ کیتے سکھ سرداریں کوں اوندے ہیٹھوں لڳݨ دی تُلی ݙتی (میچو خوشونت سنگھ، صفحہ، 31)،  تاں ٻئی پاسیوں رنجیت سنگھ تے سکھیں کوں اپݨے کنٹرول اچ رکھݨ کیتےجمنا تے ستلج دے وچالے،  اُتلے پنجاب دے مَلوا ریجن کوں 1809ء اچ اپݨے ہتھیکے کیتا تے لُدھیانہ اچ ہک وݙی آرمی گیریژن بݨائی⁹۔

مَلوا سکھیں دی وݙی وسوں ہئی تے اُتھاں کئی نامی گرامی سکھ سرداریں اپݨی انجو انج سرکار بݨائی ہوئی ہئی۔ مَلوا  ہتھیکا کرݨ پچھوں انگریزیں اُتلے سکھ پنجاب کوں ونڈ ݙتیا۔مہاراجہ رنجیت سنگھ جیتلا وی ݙاڈھا ہئی پر او ندا پنجاب ہک ونڈا ہوئیا پنجاب ہئی۔

انگریزیں تے مہاراجہ رنجیت سنگھ وچالےاُتلے  پنجاب دی اے ونڈ کہیں بھڑاند  مُتوں تھئی۔ لڳ بھڳ ہک پورا وریہہ  کمپنی دے ایجنٹ چارلس میٹکالف تے رنجیت سنگھ تے اوندے ساتھیں آپت اچ ڳالھ مُہاڑ کیتی رکھی جیندے اچ  ݙوہیں دھونس دھمکی کنیں گھن لوبھ  ݙیوݨ جہیں سارے سفارتی سَندر سلو ورتے۔ چھیکڑ اچ رنجیت سنگھ ایسٹ انڈیا کمپنی کوں کہیں بھڑاند مُتوں 1809ء اچ ہک معاہدہ راہیں پنجاب اچ ستلج دے پوادھی لمی پاسیوں دا مَلوا ریجن ݙے ݙتا۔

پنجاب دی ایں کتر ویتر پچھوں انگریزیں مہا راجہ رنجیت سنگھ کوں پوری چُھٹی ݙے ݙتی جو او سرائیکی وسوں (مُلتان، بہاولپور، تھل، دیرہ جات)،  کشمیر ، پشاور وادی تے افغانستان تائیں کُھل کھیݙے۔

اے سارا علاقہ اُنہیں دا  ‘انڈس بفر زون’ ہئی جیندے اچ  اُنہیں اڳلے تریہہ چالیہہ وریہیں ہر پاسیوں اینجھی چومکھی بھڑاند کروائی جیندے اچ سکھ  پنجابی، افغان، سرائیکی، سندھی تے بلوچ آپت اچ گُتھم گُتھا ریہن۔ ایں بھڑاند کوں چالو رکھݨ تے افغان فرنٹیر اچ ہک تکڑی ہمراہی سکھ سرکار  رکھݨ کمپنی دی پالیسی ریہی۔

ایں کیتے جݙاں 1815 ء اچ رنجیت سنگھ دی مُلتان اُتے ہک دھاڑویلھے نواب مظفر خان کمپنی کوں مُلتان دا قلعہ مُفت ݙیوݨ دی ڳالھ کیتی تاں کمپنی ایں کنیں انکاری تھئی۔ایہو کُجھ اوں ویلھے کشمیر دے افغان صوبیدار دی ہک  اینجھی درخواست نال تھیا۔

ایں شرنج دی بازی یا ‘گریٹ گیم’ اچ کمپنی دا وچار تے مَن اے ہئی جو پنجاب ونڈا ریہوے تے افغانیں کوں ہر ہک سکھ نال بھڑایا ونڄے۔ (میچو خوشونت سنگھ، صفحہ 31)۔ ایں بازی اچ اُنہیں ݙنڈا تے لوبھ ݙیوݨ جہیں ݙوہیں ہتھیار ورتے۔

کمپنی دا  ایجنٹ چارلس میٹکالف رنجیت سنگھ  نال 1809ء اچ ملدے تاں اونکوں شاند ݙیندے جے او  افغانستان تے چڑھائی کرے تاں کمپنی دی پاسیوں چنتا دی کئی لوڑھ نئیں۔ جݙاں جو اوں ویلھے کمپنی دا ٻیا ایجنٹ  ایلفنسٹون افغانستان دے سیالے دی مولدھاݨی پشاور اچ  شاہ شُجاع نال فرانس، روس تے ایران دے خلاف ہک معاہدہ کریندا  پیا ہئی۔ ایسٹ انڈیا کمپنی لہور تے کابل وچالے ایں بھڑاند کوں چلدڑ  رَکھݨ چاہندی ہئی۔

ایں گریٹ گیم دا کلاسیکل روپ اوں ویلھے سامہݨے آندے جݙاں انگریز  وائسرائے آکلینڈ دا رنجیت سنگھ دی سرکار نال 1838ء اچ معاہدہ تھیندے جو او کٹھے مل بھڳوڑے شاہ شُجاع کوں کابل دے تخت تے ٻَلہیسن۔ایں کم کیتے  انگریز یں نویکلی برٹش آرمی آف انڈس بݨائی جیڑھی سندھ تے درہ بولان دی پاسیوں قندھار  کنیں تھیندی  کابل اُتے چڑھائی کیتی۔ ٻئی پاسیوں رنجیت سنگھ دی فوج پشاور کنیں کابل پُڄی۔ کابل ہتھیکا کرݨ پچھوں برٹش انڈین آرمی دے نال مل کنیں رنجیت سنگھ دی فوج کٹھی پریڈ کیتی۔

انگریزی سمراج تےرنجیت سنگھ  دی آپت دی سانجھ  سٻدھ دے ݙوہیں کوں کئی فیدے تھئے۔ جتھاں رنجیت سنگھ  تے اوندا لہور  دربار  انگریزیں کیتے افغانستان دی پاسیوں کہیں دھاڑ  کیتے ہک ݙک ٹھل ہئی تاں ٻئی پاسیوں ایں سانجھ تے سٻدھ نال رنجیت سنگھ کیتے مُلتان، کشمیر تے پشاور ہتھیکا کرݨ سوکھا تھی ڳیا  تے جنہیں  دی لُٹ پُٹ نال اوندے خزانے بھریڄ ڳئے۔

ہک ڳالھ جیندی ساکوں اتھاں سُنڄاݨ دی لوڑھ ہے، او  رنجیت سنگھ دی سرکار دا دیسی ہووݨ ہے۔ اوندا وݙا  ارتھ اپݨے آپ کوں سمراٹھ  بݨاوݨ تے اپݨا خزانہ بھرݨ تاں ہئی، پر اوندی چیتے  کاری اچ انگریزی سَمراج وانگ سوشل انجینرنگ تے پولیٹیکل کالونائزیشن دا کوئی ایجنڈا نہی۔ جے کہیں علاقے کنیں اوندی مرضی دا  نذرانہ تے شُکرانہ ملدا ریہوے ہا تاں اوں علاقے کوں  کُھل چھوٹ ݙیوݨ اوندا مسئلہ نہی ہوندا۔مُلتان اچ ساوݨ مل دی سرکار ایندی ہک مثال ہے۔

(سُنڄاݨ سرائیکی جرنل اپریل۔ اگست 2015ء دی ہک لکھت کنوں گیدھا ہک سیکشن)

اے وی پڑھو: