شاعر ہِک تخلیق کار دی حیثیت وچ۔۔ استاد فدا حسین گاݙی

[سُنڄاݨ سرائیکی جرنل اپریل۔اگست 2015ء وچ چھپیئل ہک لکھت]

زبان مجموعہ ہے لفظیں دا ‘ لفظ اِشارہ ہِن کہیں شئے دا [1] ۔ کہیں شئے دا لفظ دے طور اِدراک کیتا ونڄے تاں لفظ اُوں شئے دا اِشارہ بݨ ویندن ۔ ݙوجھے لفظیں وچ اے وی آکھیا ونڄ سڳدے جو  اشارہ ہک شئے دے تصور کرݨ دا ذریعہ تھیندے۔ ایں لحاظ نال لفظ کہیں شئے دے طبعی وجود  دا فوری احساس ݙیندن۔

اِشارہ اَتے سگنل دا فرق

لفظ اِشارہ دی حیثیت وچ ہک شئے کیتے مخصوص تھی ویندن ۔ ایں واسطے اشارے اَتے سِگنل[2] وچ کجھ مِلݨ جُلݨ اَتے یک رنگی پاتی ویندی ہے ۔ اشارہ وی ہک شئے واسطے مخصوص ہوندے ‘ سگنل وی ہک شئے واسطے مخصوص ہوندے۔ فرق اے ہے جو سگنل جتھاں ہک شئے لو مخصوص ہوندے تاں اُوندے نالوں نال او جامد ہوندے ۔ ہک شئے دا سگنل اَپݨی اے حالت نئیں بدل سڳدا جݙاں جو  ایندے برعکس اشارہ متحرک ہوندے۔ اشارے کوں ہک کنیں زیادہ ڳالھیں اَتے واقعات واسطے ورتیا ونڄ سڳدے۔

سکول دی حاضری دی گھنٹی چَھڑا حاضری دا سگنل ہوسی ۔ ایں کنیں ݙوجھا کوئی مطلب نہ گِیدھا  ونڄ سڳسی۔ ایندے خلاف چَندر ہک لفظ ہے‘ ہک اشارہ ہے۔ ایں کنیں اَسمان دا چندر وی تھی سڳدے‘ محبوب وی تھی سڳدے،  ہک خوبصورت شخص وی ایں کنیں مطلب گِھداونڄ سڳدے،  کیوں جو اشارہ متحرک ہے ۔ اے اپݨا مفہوم اَتے مطلب بدلیندے۔

اشارہ اَتے اِستعارہ

اِستعارہ[3] دے لُغت وچ معنی تاں کہیں کنیں کئی شئے کُجھ وقت کیتے مانگویں گھنݨ ہے ۔ شاعری دی اصطلاح وچ جݙاں کوئی لفظ اپݨے لُغاتی معنی دی بجائے کہیں مجازی معنیں وچ ورتیا ونڄے اَتے ایں لفظ دے لُغاتی اَتے ننویں مجازی معنیں وچ کوئی مشابہت اَتے تعلق وی ہووے تاں اے اِستعارہ ہوسی ۔ چندر کوں جݙاں اَساں اَسمانی چندر دے معنیں وچ ورتیسوں تاں اے ورتارا لُغاتی ہوسی ‘ اشارہ ہوسی ۔ جے چندر کوں محبوب یا خوبصورتی دے مفہوم وچ ورتیسوں تاں اے اِستعارہ تھی ویسی ۔ لفظ یا اشارے وچ اِیندے معنی زبان دے اندر بݨیادی طرانح نال مقرر ہوندن جݙاں جو  استعارے وچ کہیں لفظ کوں ننویں معنی ݙیوݨے پوندن ۔ اشارہ اَتے استعارہ زبان دے ݙو مستقل جُز ہِن۔ اشارہ مُفرد معنی گِھن کنیں آندے ‘ استعارہ مُرکب معنیں وچ ہوندے اَتے ایندے معنیں دیاں کئی سمتاں اتے جِہتاں ہوندین۔

کہیں زبان دی شعری لسانیات اشارے اَتے استعارے دے ہک ٻئے دی تعلق دی بݨیاد اُتے اُسردی ہے۔ اشارہ اَتے استعارہ اصل وچ لفظیں دی او حیثیت ہوندن جیڑھی حیثیت وچ اے ورتیے ویندن ۔ جیویں جو پیلھے آکھیا ڳئے جو  استعارے وچ لفظیں کوں اُنہیں دے سیاق و سباق وچ ننویں معنی ݙیوݨے پوندن جیندے نتیجے وچ زبان وچ پھیلاؤ آندے اَتے اُوندا وَدھارا تھیندے۔ جیویں اَڄ ٻال شئیں دے امیج کنیں لفظیں تئیں پُڄدے اینویں ہی ابتداء وچ آدمی شئیں دے امیجز کنیں لفظیں تئیں پُڄے۔  اَتے اے استعارہ ہے  جیڑھا نارتھ اوبفرائی دے مطابق حقیقت دا تل (fabric) تیار کریندے اَتے شاعری ایندی معنویت ‘ ایندے سیاق و سباق اَتے لفظیں دی جُڑت اَتے تعلق نال اِلہام گھندی ہے ۔ ایں واسطے اشارہ تشریحی نئیں تشکیلی ہے۔

شاعر ہک تخلیق کار

شاعر لفظیں دے ورتارے نال لفظیں کوں اشارے دی حیثیت کنیں اُچا کرکے استعارہ دی حیثیت وچ وَرت کنیں، لفظیں کوں ننواں ابلاغ، ننواں مفہوم ݙے کنیں معنیں دی ننویں دُنیا تخیلق کریندے۔ مثال کیتے عزیز شاہد دی ایں نظم کوں گھندے ہَئیں۔

 ٻَیڑیاں ساڑ سُوا کر چھوڑین

کُجھ نئیں چھوڑیا پَلے

کیا وَنگاں کیا وال وَلانگے

کیا مُندریاں کیا چھلے

ویڑھ سُوا کوں لُوڑھ ݙتا اے

وَہندی سِیڑھ دے رَلے

کون پچھو تے وَلے

ہُݨ تاں ہک بے اَنت طلب دا

تھل اے پیریں تَلے

کون پچھو تے وَلے

ایں نظم وچ ٻیڑیاں ‘ وَنگاں ‘ مُندریاں ‘ چھلے اَپݨے لُغاتی معنیں وچ نئیں ورتیئے ڳئے،  نہ وَہندی سِیڑھ اَتے تھل دا او مفہوم ہے جیڑھا اِنہیں دا لُغات وچ ݙتا ڳئے ۔ ٻیڑیں ‘ ونگیں ‘ مُندریں ‘ چَھلیں کنیں  مُراد اسباب ہے اَتے وَہندی سیڑھ کنیں مُراد ایں اسباب ‘ ایں سامان دی تباہی اَتے بربادی ہے ۔ اے سبَھ کُجھ ہک عزم‘ ہک ارادہ ‘ ہک طلب واسطے کیتا ڳئے اَتے طلب دے وچ ثابت قدمی کیتے ایں سامان کنیں جی چُھڑایا ڳئے ۔ تھل دا ݙکھ کشالے جیڑھا جو شاعر ایں عزم واسطے برداشت کرݨ لو تیار ہے ۔ ایں ننویں انداز وچ لفظیں کوں وَرت کنیں خیال دی ہک ننویں دنیا خلق کیتی ڳئی ہے ۔ اینویں عزیز شاہد دی ہک ٻئی لائن !

ساوݨ مینگھ مَلہاراں مُوسم

جنگل ٻیلے وَسوں

آ سانول وَل وَسوں

ساوݨ ‘ مینگھ ‘ ملہار ‘ مُوسم جنگل ‘ ٻیلا جے اپݨے لغاتی مفہوم وچ ورتیے ونڄن ہا تاں اے لفظ اشارہ دی حیثیت رکھݨ ہا ۔ ہُݨ اے لفظ شادابی ‘ خوشحالی دا استعارہ ہِن ۔ ساݙے کلچر وچ ساوݨ ‘ مینگھ ملہار اَتے جنگل ٻیلے کوں قدیم کنیں ہک خاص حیثیت رہی ہے ۔ اے او کلچر ہے جݙاں ساوݨ وچ مینہہ تھیون ہا’ دریا چڑھن ہا ‘ کانہہ ٻیلے وچ ساوے  ہوون ہا  اَتے مہاڳاں چھڑکے کھیر دے لوٹے ݙیون ہا اَتے اے کھیر مکھݨ لوکیں دی خوشحالی دا موجب بݨن ہا ۔ انہیں لفظیں دے پچھوں جیڑھی روایت ہے او پیلھے کنوں شاعری وچ ورتیندی آندی پئی ہے۔ اوندے سہارا گھن کے عزیز شاہد انہیں کوں استعارے دے طور ورتیئے ۔ لفظیں دا اے جذباتی اَتے تصوراتی رویہ اِنہیں دے استعاراتی استعمال دی وجہ کنیں پیدا تھئے اَتے ساݙے اندر خوشی اَتے خوشحالی دی سِک اَتے سدھر پیدا کرکے سانول نال وَل وَسݨ دی خواہش پیدا کیتی ہِس۔ لفظیں دا ایہو ورتارا شاعر دی تخلیق کاری ہے۔ ایہا تخلیق کاری زبان کوں وسعت ݙیندی ہے۔

دراصل ڳالھ کنیں ہَٹ کے استعاریں دی اپݨی ہک روایت ہوندی ہے ۔ بدلیں صورتیں وچ روایت دی صورت وی بدلݨی پوندی ہے ۔ وقت لفظیں کوں ننواں تناظر ‘ زبان کوں ننواں لب و لہجہ ݙیندے۔ اے لب و لہجہ استعاریں دے ورتارے دا نتیجہ ہوندے ۔ جے استعارے ننویں وقتیں وچ پُراݨے ورتئیے ونڄن ‘ وقت دے خیالات نہ جذب کیتے ونڄن ‘ ننویں خیالیں دے مطابق زبان کوں ننواں آہنگ نہ ݙتا ونڄے تاں زبان دی ترقی رُک ویندی ہے ۔ وَت مدتیں تئیں کھنڈر‘ کھنڈر اِی رہندن ۔ پَر اے تاں نشان ہوندن جو اِتھاں کݙاہیں آبادی ہوندی ہئی ۔ اَڄ دی آباد کاری دا موجب نئیں ہوندے۔ خیر اے تاں ڳالھ ہئی جو جے زبان کوں وسعت نہ ݙتی ونڄے تاں زبان چُڑھدیں چُڑھدیں مَر ویندی ہے ۔ اے نہ جیوݨ وات ہوندی ہے نہ مرݨ وات ۔ جے سِرے کنیں کہیں زبان کوں نہ مَنیا ونڄے ‘ نہ لکھیا ونڄے،  نہ پڑھیا ونڄے تاں اُوں زبان دا کیا بݨدے؟ زبان دے ٻولݨ آلے شاید کجھ ݙس سڳن یا صحیح جواب تخلیق کار ݙے سڳن۔

[1]  اِشارہ۔۔sign  ( اِنہیں اصطلاحیں دا انگلش ترجمہ اصل لکھت دا حصہ نئیں، اے وادھوں ݙتے ڳئین)

[2]  سگنل۔۔۔signal

[3] اِستعارہ۔۔Metaphor

About The Author

ویب ڈیسک

See author's posts