جِنہاں نال رکھیندن سانگا
روہی ‘ تھل ‘ دامان
جنہاں نال سُنڄاݨی ویندی
سندھو دی ہر جھوک
اساں اُوہے لوک
(سعید اختر)
اے وی سُݨ گھنو!
ہتھ زخمی پیر پھلوہے ہِن
رُوح چِھل ڳئی جبر دے تُھوہے ہِن
اینویں پیار تیݙے وچ دُکھدے پیوٴں
جیویں دُکھدے بھاݨ تے ڳوہے ہِن
(ریاض فاروق)
اپریل1945ء دی ڳالھ ہے میں تونسے ہائی سکول کنیں میٹرک دا امتحان پاس کر چُکا ہَم۔ میݙی عمراہ دے ساݙی وستی دے ݙو اَݨ پڑھ دیرہ غازی خان پولیس وچ سال کھن پہلے بھرتی تھی چُکےہَن ۔
او سُکھ دی روٹی پئے کھاندے ہَن اَتے وَنکو وَنک دیاں ڳالھیں کریندے ہَن۔ سبھ ڳالھیں کنیں وݙی ڳالھ اے جو او تھاݨے ویندیں ہوئیں وی نَہن ݙردے۔ میݙا پیو ایں ڳالھ اُتے زور ݙیندا ہا جو میں پولیس وچ بھرتی تھی ونڄاں ۔ میٹرک پاس ہاں ‘ ماڑا مَندا منشی یا جے قسمت بھڑایا تاں چھوٹا تھاݨیدار تھی ویساں۔
ساݙی وستی ہک واقعے دی تحقیق کیتے ہک تھاݨیدار آیا ہا ۔ اُوں ننگا کرکے ہک آدمی کوں لِتر مَروائے ہَن ۔
میکوں اے تشدد ݙیکھ کے پولیس کنیں نفرت تھئی ہئی ۔ ایں واسطے پیوٴ دی صلاح دے بغیر اوندے سُونہیں کنیں کرایہ منگ مَیں لہور پڑھݨ دے شوق نال روانہ تھی پیئم۔
میں تونسہ دے سامݨے آلا پتݨ ٹپیُم تاں جو ریل اُتے چڑھ سڳاں ۔ دریا دا وِچلا علاقہ اَتے دریا دے نال نال آلا علاقہ جتھاں ہر سال تھولی ٻہوں ٻوݙ آندی ہئی ‘ کچا سݙیندا ہا ۔ اُوں ویلھے دریا ترائے چَھڑیں وچ وَہندا پیا ہا اَتے ہر واہݨ وچ ٻیڑی ہئی ۔ اے ترائے لَڑ پار کرکے اڳوں حسݨ واہ ہا۔ حسݨ واہ دے اڳوں لالہ اَتے چِھتا ہَن ۔ اِتھوں کچا ختم تھیندا ہا اَتے کچھی شروع تھیندی ہئی ۔
رات ہک سُونہیں کولھوں لالے دے پچادھو گُزاری۔ اُوں زمانے فاصلیں داتصور کجھ ٻیا ہا ۔ آکھیا ڳیا جو لالہ اُبھیوں ٻہوں دُوروں آندے ۔ ایندے مُونہے دا پتہ کڈھݨ ٻہوں اوکھا ہے ۔ اے میکوں اینویں لڳا جیویں یورپ آلیں کوں نیل دا منبع ڄانݨ اَتے دور ہووݨ لڳدا ہوسی ۔ اے لالہ اَتے چِھتا اڳوں مِل ویندے ہَن اَتے اَڄ جتھاں تونسہ ہیڈ ہے اِتھاں وݙے دریا نال آ مِلدے ہَن۔
چیتر بہار ختم تھی ڳئی ہئی، وِساخ شروع تھی چکیا ہا، لوک مِسّا کپیندے پئے ہَن اَتے کݨکاں پک اُتے آ ڳیاں ہَن۔ کچھی او علاقہ ہے جیڑھا دریا دے پچادھ دے لڳے ونڄݨ نال بݨدے۔ کݙاہیں دریا تل دے اوں علاقے وچوں گُزردا ہا جیکوں اَج ݙاہر آہدن ۔ خیر جتھوں تھل دی حد اَتے ٹٻے شروع تھیندن اُتھاں دریا دا ہووݨ تاں تریخی ثبوت ہے ۔
تھل اَتے کچے دا وِچلا علاقہ …… کچھی دا علاقہ …… دریا دے مَٹ دا بݨیا علاقہ …… زرخیز علاقہ ہا ۔ اِتھاں سیرابی کُھوہیں نال تھیندی ہئی ۔لوک کُھوہ اُتے جُھگے پاتی ٻیٹھے ہَن ۔ ہر آدمی اپݨے کم کار وچ مصروف ہا۔ اِتھاں عورتاں نِکم دے موسم کانہہ کپ کے واݨ وَٹیندیاں ہَن ۔ بدرہ اَسوں وچ چھڑیاں کپ کے اُنہیں دے پتریں دے نال تݙیاں وُݨیدیاں ہَن ۔ ہرجُھگا ہک انج آبادی ہئی ‘ ہر آبادی ہک جھوک ہئی۔ ہر آبادی اپݨے آس پاس، اَوانڈھ ‘ ڳوانڈھ کوں چھوڑ کے باقی پریں دے آبادیں کوں کالا پاݨی ڄاݨدی ہئی۔
شام تھیوے ہا تاں آسے پاسے دے جَھر جنگل کنیں مِہاڳاں اَتے چھیڑاں ہنبھاہ اَتے آ ڈُھکن ہا ۔ مکھی مچھر دے بچاء واسطے چھیڑو دُھواں لَیندے ہَن اَتے حویلیاں کَندھیں کنیں آزاد ۔ کچے کنیں تھل وَسݨ دے شہریں دا فاصلہ سَت اَٹھ میل ہا۔ لوک مہینے سِرو تݙیاں تکڑے، واݨ یا گھیووِیچݨ ونڄن ہا ۔
کھجیاں اَتے انب اِتھوں دی ساوݨ دی خاص پیداوار ہئی۔ کݨکیں دیاں ٻاریں چا کے لوک ایں خوشحال ہوندے ہَن جو ایں موسم اِتھاں میلے ٹھیلے لڳدے ہَن، ساوݨ رُت منائی ویندی ہئی ۔آکھیا ویندا ہئی جو ”ساوݨ وَل آئے، سانول وَل آ“۔ اصل وچ اے مہینہ کچھی وچ خوشحالی دی دعوت ہئی اَتے تَھل دامان وچ خوشحالی تھیوݨ دے اِمکانیں وچ شریک تھیوݨ دی سِک دا اظہار ہے۔
کچھی وچ ساوݨ بدرہ خوشحالی ہوندی ہئی ۔ اُوندی ایں خوشحالی دا اظہار کروڑ لعل عیسن دی چوݙویں وچ تھیندا ہا اُتے تھیندے ۔ بدرہ دی چوݙہویں کوں کروڑ لعل عیسن وچ ہک وݙا میلہ لڳدے ۔
اے چوݙویں دا میلہ سݙویندے۔ کروڑ لعل عیسن دا شہر تھل اَتے کچھی دی مَݨ اُتے ہے ۔ کچھی دے لوک میلے ٹھیلے وچ سودا سُود گِھنݨ آندے ہَن ۔ تھل دے لوک زیادہ تعداد وچ اُٹھ وِیچݨ اَتے اُٹھ ݙیکھݨ آندے ہَن ۔
کروڑ لعل عیسن دی وستی ایں واسطے مشہور ہئی جو اے تھل دی مݨ اَتے تھل اَتے کچھی دی منڈی دا شہر ہے ۔ ایں کنیں علاوہ بہاء الحق دے خاندان دا ہک وَلی لعل عیسن دا مزار ہئی۔
پچادھوہک وݙا زمیندار گھراݨہ سیہڑ ہے ۔ اَڄ کنیں پنجاہ سال پہلے دی ڳالھ ہے جو ایں زمیندار گھراݨے دے آدمیں کوں وی گھوڑی اُتے چڑھ کے شہر آوݨ دی جُرأت نہئی تھیندی۔ اے سیہڑ خاندان راجپوت خاندان ہا ۔ محمود غزنوی دے ہک حملے وچ اے خاندان مسلمان تھیا ۔
محمود دے بعد اوندے پُتریں دی آپت وچ جنگ تھئی ۔ ایں جنگ وچ سیہڑ جیندے سَنگ ہَن اُوں شکست کھادھی۔ سیہڑ وَل پچھو تے آ کے رَمک دے علاقے وچ دریا دی پچھادھی کندھی آ ڳئے ۔ کُجھ اَڄاں تئیں پچادھی کندھی آباد ہِن۔ اِنہیں دی وستی واڑہ سیہڑھاں دریا دی پوادھی کندھی اُتے ہے ۔
اے سیہڑ خاندان کجھ لَاڑکانہ وچ وی آباد ہے ۔ ݙوجھا وݙا خاندان سامٹیہ راجپوت ہِن۔ او بلوچ خاندان کچھی آباد ہِن جِنہاں دیاں زمیناں دریا دی ڈھاہ نال دریا دی پوادھی کندھی آ ڳئین۔ بلوچ اِتھاں مجبوراً آباد تھئے ۔ جتھاں نہ اُٹھ ہوندن نہ گھوڑے اَتے بھیݙاں ٻکریاں ۔ اِتھاں بلوچ رَہ وی ویندن تاں بلوچ نئیں رَہندے۔
سارے سرائیکی کلچر وانگوں کچھی دے ایں کلچر دا ماضی چار تحریکیں کنوں زیادہ متاثر ہے ۔ اَشوک ٹیکسلا دا گورنر ریہا ‘ بعد وچ ہندوستان دا راجہ ۔ ایں ٻُدھ تحریک کوں ٻہوں وَدھارا ݙتا۔ گورنری دے زمانے کنیں اے علاقہ اوندی جاݨ سُنڄاݨ وچ ہا ۔
اُوندے بھکشیں پہلے ویس وَٹا کے اِتھاں اہنسا مُکیان اَتے سنتوش دا اُپدیش ݙتا۔ ایندے بعد قرامطہ دا وی اِتھاں زور ریہا۔ او وی وَنو وَن کلچر دے حامی ہَن۔ وَت تصوف دا زیادہ اثر آیا ۔ تصوف وی ہک آزادی اَتے انسان دوستی دی تحریک ہئی ۔ آخر وچ بھگتی تحریک دا رنگ زیادہ آیا، جیندے وچ مسلمان اَتے ہندویں کوں وحدانیت اَتے ہمہ اوست دے ذریعے کولھوں کرݨ دا چارہ کیتا ڳیا اَتے انسانی عزّو وقار وی وَدھایا ڳیا جیویں جو مادھو لال اَتے شاہ حسین ایں بھگتی تحریک دا مظہر ہن۔ کروڑ لعل عیسن دے نال کچھی وچ راجݨ شاہ اَتے ڳاڑھو لال ہِن جیڑھے زمانے دی میں ڳالھ پیا کرینداں تݙاں لوکیں دا عقیدہ ہا جو پہلے ڳاڑھو لال دی زیارت کرکے ونڄو نہ تاں راجݨ شاہ دی زیارت وی قبول نہ تھیسی ۔ ڳاڑھو لال دی سمادھی اَڄ وی راجݨ شاہ دی وستی وچ موجود ہے ۔ اِتھاں ہندو میتھالوجی دیاں تصویراں وی باقی ہِن۔
یہ بھی پڑھیے
”کوئی خواب میکوں اُدھارا نہ ݙیویں“ (وسیب یاترا :12)||سعید خاور
”بدن دی بھوئیں تے مُونجھ دا متام“ (وسیب یاترا :11)||سعید خاور
””سندھو سکرات وِچ اے“ (وسیب یاترا :10)||سعید خاور