کوّیتا، کلچر اَتیں قومیّت||امجد نذیر

گُزشتہ ݙُو ترائے ہفتئیں اِچ سوشل میڈیا تے اے بحث چِھڑی رہ ڳئی ہے جو کیا شاعریں دا قومی شناخت دی تشکیل یا تحریک اِچ کوئی کردار ھوندے یا نہی ھوندا ؟ اے سوال ھِک سنجیدہ ڳول پرچول دا مُتقاضی ہے ۔

پہلی ڳالھ اِے ھے جو اگر کہیں سماجی گروہ دی وکھری سنڄاݨ اُوندی وکھری زبان تے کھڑی ھووے، اتیں زبان کہیں تہذیب و ثقافت (ماضی بشمول حال) دا استعارا ھووے اور شاعر اُوں زبان دے طاقتور ترین اظہار تے قدرت رکھدا ھووّے، وَسوں وسیب دا جغرافیہ، ماحول، درخت، دربھ، پکھی زناور، دریا دمان، بندے حیاتی دی سُونہہ سنڄاݨ دا ساہ سَواد گھدی ودا ھووٓے تاں نثری اِظہار دی کہیں شکل (ناول، افسانے، مضمون) یا تقریرگری دی لَٹھ بازی کنوں سینکڑاں بلکہ ھزاراں سال پہلے صرف شاعری ہی ایہو جہیں صِنف ہوندی اے یا شاعر ہی ایہوجِہاں کردار ہوندے جہڑا زبان یا ٻولی کوں زندہ تابندہ رکھی کھڑا ھوندے ۔ اتیں نظری طور تے اگر سنڄاݨ ٻولی دے دُھرے تیں ٹِکی کھڑی ھے تاں وَت سنڄاݨ یا قومی سنڄاݨ کوں وی صِرف شاعر ہی حیاتی بخشی کھڑا ھوندے ـ

دُنیا اچ کئی زباناں ایہو جہاں ہن جہڑیاں مَر مُک ستئین پَراِنہاں دی راہندی سَہندی شاعری اِنہاں دا ساہ چلیندی کھڑی اے ۔ کُیوں جو آپݨے ردیف قافیے تے رَو رِدم اِچ بند پابند ٻولی اسانی نال وٹیڄ نہیں سڳدی بلکہ نمونہ بطور ‘پریزروّ’ تھی ویندی اے ۔ مثلا” اسرائیل مُوئی مُکی عبرانی ٻولی کُوں صحائف اَتیں شاعری دے قَقنَس تے ولا کھڑا کر ݙِتے یا اساݙی آپݨی ہمسئی سنسکرت اَڄ دے ہندوستان اِچ ٻول چال دی زبان کائینی، ایندا وجود صرف وَیدیں، کُجھ بَھجنیں تے اَشلوُکیں تے باقی ھے اَتے بھجن، وید، اَشلوُک شاعری دی ہک ونکی وانگُر ہن ۔ وغیرہ وغیرہ ۔

یانی شاعر آپݨی قادد الکلامی دے باعث نہ صِرف کوئی ٻولی یا زبان تخلیقی یا بدعتی انداز اِچ اِستمال کریندن بلکہ اُوندے اَندر نوٓیں نوّیں اَکھر شَبد، اِظہار مُحاورے یا روز مرہ دا وی اضافہ کرکے اُوکوں مُسلسل ولا ولا تخلیق کریندے رہ ویندن تاکہ او نوُیاں نوّیاں ڳالہیں کرݨ دے قابل بݨ سڳے ۔ آسو پاسو اڑوس پڑوس دے لوظ اکھاݨ چاء اپݨا کے شاعر اِیویں استمال کریندِن جو ٻہوں تھولے وقت اچ او ساری اَکھر ایں ٻولی دا تَل وطنی حصہ جُسہ بݨ ویندن ۔

ہرزبان آلی کار سرائیکی وی کئی زبانیں دا مرکب ھے جیندے وچ یندا اپݨا وݙا ذخیرہ تے صَوتاں، ایندے آپݨے یونیک ‘لیکسکان’ دے علاوہ چوندے چوندے ہِندی، فارسی، عربی، اردو، سنسکرت، پالی، بلوچی، پشتو، پنجابی، سندھی وغیرہ وغیرہ دے اکھر شبد عام شامل ہِن ۔ایندےوچ عام آدمی، عورتیں تے تاجر مسافر دے علاوہ وݙا کمال شاعراں دا وی ھوندے جو او ماء پیو تے وسیب کنوں وصول شدہ ٻولی دے نال نال قصد”، ضرورتا” یا بے خیالی اچ سرا ئیکی زبان (یاکہیں وی زبان جیندے اچ او کویتائیں لِکھدن) بݨیدے ٹُریندے وی رہ ویندن ۔ لٰہزا شناختی تحریک ترویج اِچ اِنہاں دا ‘فنڈامینٹل کانٹریبیوشن’ نظر انداز نہی کیتا ونڄ سگدا ۔ سندھی اَساݙے وفاق دی مضبوط ترین قومی اکائی تیں سنڄاݨ دی تحریک اے، اَتے سندھی لوک شاہ لطیف کنوں شیخ ایاز تائیں شاعراں تے شاعری کو سِندھ تے سندھی زبان دا ستون سمجھیندن ۔

یادش بخیر ۔ 1930 دی گول میز کانفرنس (لندن) اچ علامہ اقبال کوں وی مدعُوع کیتا ڳیا ۔ ساری کانفرنس اچ اوں صیب ہِک اکھر وی نہ الوّایا ۔ جہڑ ویلے ݙو جھی کانفرنس 1931 اچ تھئی تاں اقبال کوں دعوت نامہ بھڄݨ کنوں پہلے کہیں وائسرائے یا اوندے ڈپٹی کُوں آکھیا جو علامہ صیب کوں سݙݨ بے سود اے جو سڄی کنفرینس اِچ دَم سادھ چُپ چاپ ٻیٹھا رہ ڳیا ھا ۔ وائسراے یا اوندے ڈپٹی وَلدا ݙتا جو”علامہ دے بُت مسلماناں دی دِل دھڑکدی اے، او مسلمانیں دی سیاسی وجزباتی اُمنگیں دا ترجمان اے، آَلاوے یا چپ سادھ ٻہوے اوندی ذات بذاتِ خود ۃک نمائندگی ھے” ۔ گویا خموشی وی علامہ دی قوتِ گویائی (یانی شاعری) دا دَبدبہ ہائی ـ

خیر ہݨ اساں ای بحث دی ݙوجھی پَرت کُھلیندے ھیں جو کیا شاعر کہں قومی تحریک اچ کوئی سیاسی کردار ادا کر سڳدے؟۔ ایندا جواب "ھا” تے "ناں” ݙوہیں اچ ھے ۔ "ھا” کنوں مراد اے ھے جو سیاسی شعور رکھݨ آلا ہر شاعرخاص خاص سیاسی جذباتی تحریکی موبلائزیشن کوں انتہائی طاقتور نعرے مصرے ݙے کے مہمیز کر سڳدے یا ایڑی لا سڳدے ۔ لوکاں کوں مُتحَسس، مُجتمع، مُتحرک یا مُشتعل کر سڳدے جیویں اے کردار خواجہ فرید، عاشق بزدار، اشولال، رفعت، اقبال سوکڑی یا عزیز شاھد یا ٻئے کئی شاعراں سرائیکی اِچ ادا کیتے ۔ اردو اچ ایہو کردار اقبال، ظفرعلیخان، حسرت موھانی، فیض، جوش، فراز، حبیب جالب وغیرہ ادا کیتے ۔

لیکن اکثر اوقات اکثراء شاعراں واسطے اے ممکن نہیں ہوندا یا اُنہاں دا قلب خَمیر ایہو جہاں نہیں ھوندا جو او انتہائی پیچیدہ، اَفادی اتے کئی جِہتی سیاسی دھارے دا رُخ مُتعیّن کر سڳن ایں میدان اِچ بہ لفظِ سادہ روز نوٓیں دُشمن پیدا تھیندن تے روز دوستاں کوں دوبارا اعتماد اچ گِھنڑاں پوندے ۔ تمام نہیں مگر اکثر کوٓی تاریخی سیاسی پس منظر تے شعور کنوں وی نا بلد ھوندِن ۔ ہِیں واسطے بطور لیڈر یا حکمران (بہادر شاہ ظفر کنوں واجپائی تک) ناکام رہ ویندن ۔ سیاسی ٹیکٹیکس یا سٹریٹجی بݨاوݨ یا وٹاوݨ وی اُنہاں دے وس دا روڳ نہیں ھو ندا ۔ عمومی طور تے اچھے سیاستدان دے جزبات عقل دے تابع ھوندن جبکہ اچھے شاعر دی عقل جزبات تے نفسی کیفیات دی تابع ھوندی اے ، ورنہ او شاعری نہی کر سڳدا ۔ شاعر آپݨی تخلیق تنہائی اِچ کرکے عوام کنوں دادوتحسین دا مُتمنی ھوندے اَتے سیاستدان عوامی تقریراں اچ ای خاص زاویاں اشاریا دا خیال رکھدے ۔ مزاکرات یا مشاورت دی میز تے ٻہہ معاملات طے کریندے، ݙے گھن کریندے، ٻانہہ مرڑیندے دے یا سمجھوتے کریندے ۔ اُوندا عملی تے مفاداتی ھووݨ اُوندی مجبوری ھے جو عوام دے عمل، اِحساس، تے ردعمل کوں وی اَکھ اچ رکھدے ۔ اُوندی عزت وی تھیندی ݙاڈھی ھیندے ھے تے او سرِ بازار رسوّا تھیوݨ کیتے وی تیار راہندے یا اوکوں راہوݨا چاہیدا ھے ۔ سیاستدن دی ہݙی سخت ہوندی اے تے شاعر رٻڑ دا پُتلا ـ لہٰذا شاعر تے سیاستدان نال نال تُر تاں سڳدن پر اِک مِک نہیں تھے سڳدے ۔ ݙوھاں کوں آپݨا آپݨاحاضر تے پوٹینشل کردار سمجھݨا چاھیدا ھے تاکہ منزل مارݨ اچ آسانی تھیوے ۔

تاہم سیاستدان یا سیاسی تجزیہ کار، سٹریٹیڄسٹ یا اڳواݨ سوجھواݨ کوں ہر دلعزیزیا مقبولِ و معروف شاعراں دی کُھلےعام تضحیک، توحین یا بونا گَری کنوں باز راہوݨا چاہیدا اے کیونکہ او عوامی جزبات کوں غیرمعمولی انداز اِچ ریشمی یا فولادی زبان اچ بیان کرݨ دا ہنر رکھدے تے ایسا کلام قومی سنڄاݨ یا تحریک واسطے ‘ کاونٹر پروڈکٹو” تھی سڳدے ـ