مقامی بندے دی جُڑت ہمیشہ اپنْی بھوئیں نال ہوندی ہے تے دھاوڑ ہمیشاں بھوئیں دے لوکاں دا استحصال کریندے تے اتھوں دیاں شئیں دی لٹ مار کریندے، قبضہ جٖمیندے۔ آپنْی دھرتی نال جڑیا انہاں دے ہک بٖئے افسانے ”دھرتی جٖایا“ دا کردار پیرنْ ہے۔جیڑھا آباد کار نظام دین دے ظلم تے جبر کوں ایں گاٖلھوں برداشت کریندے جو اوندا سانگا اپنْی بھویں نال نہ ترٹے۔ دھرتی جٖایا ماء دھرتی توں اصلوں پرے نئیں تھی سگٖدا۔
”ابا! دھرتی ماء ہوندی اے۔ جیڑھلے ماء دا چٹا چونڈا غیر دے ہتھ آیا تاں میکوں ٹھہندی نہ ہئی۔ جو میں ماء کوں کلہا چھوڑاں ہا۔ میکوں میڈٖے ضمیر موکل نہ ڈٖتی تے قدرت نظام دین دا بٖیلی بنْایا۔ گاٖلھ تاں اُوکھی ہئی۔ کڈٖاہیں ککھ بھن نہ ڈٖوڑا کیتا ہا سے۔ سوچیم جیندیں تاں دھرتی ماء قسمت اِچ نہ ہئی، مرتے تاں لاڑاں آلا گستان سہیساں۔“ (۵)
باسط بھٹی دے ایہ او جند مرکزیت (Biocentrism)دے بھارو کردار ہن۔ جیڑھے بھوئیں تے بھوئیں دے بندے تے شئیں کوں برابر اہمیت ڈٖیندن۔ اپنْی بھوئیں کوں ماء دھردتی دے طور تے جٖانْدن تے ایہ سانگا ہمیشاں کیتے نبھیندن۔ جٖال دے ونْ وانگوں ایں مقامی بندے دیاں پاڑاں اپنْی بھوئیں وچ بٖہوں جھِکیاں ہوندن۔ جیکوں مُناتاں ونجٖ سگٖدے پر بے پاڑا نئیں کیتا ونجٖ سگٖدا۔وکاؤ چھانورا دی کہانْی بارے پروفیسر جاوید چانڈیو کُجھ ایں طرحاں سوجھل کیتے:
”بھٹی دی کہانْی وکاؤ چھانورا“ وستیں وچوں شہریں ڈٖہوں ہجرت کرنْ والیں انہیں لوکیں دی کہانْی اے۔ جیڑھے شہر دی بے چینی اگٖوں حالی اوندے زہر دے ہیلک نئیں تھئے۔“ (۶)
باسط بھٹی روہی دی منظر نگاری وچ کمال مہارت رکھدے۔اوندے مناظر وچ وسوں دی ہر ہک شئے سنگری ستھری جٖاپدی ہے۔ ایں منظر وچ وسوں دے سارے تہذیبی تے ثقافتی رنگ نِتر کے سامنْے آندن۔ انہاں دے مناظر وچ آجڑیت / راعیانیت (Pastoralism)یعنی دیہاتی زندگی تے فطرت نال جڑت واضح انداز وچ شاہری زندگی دے مقابلے وچ روہی دی سادی زندگی دا اظہار ملدے۔ روہلیاں دے ٹوبھے دی بھر نال کھڑے گوپیاں (کانیاں دے بنْے گھر) دے سامنْے اگٖواڑ تے ہک گھاٹی بٖٹ ساوی کچوچ جٖال چھانورا ماری کھڑی ہئی۔ جیندے تلے پوری روہی دی تہذیب تے ثقافت آباد ہئی۔ ایں جٖال تے اوندے نال جڑیاں یاداں دی کُجھ ایں منظر کشی کریندن۔ جیہڑی نا سٹلجیا دے درجے کوں ونجٖ اپڑدی ہے:
”روہی اِچ چھانورا اللہ دی وڈٖی نعمت اے۔ نتاں گھاٹے ونْ کتھ لبھدن۔ ایں جٖال نال میڈٖیاں یاداں میڈٖا بٖلپنْ گٖنڈھیل اے۔ جٖال کیا ہئی اصلوں ماء دی جھولی ہئی۔ جڈٖاں میں اصلوں نکڑا جیاں ہم تاں اماں سینْ کم کرنْ ویلے میکوں گھنگھوٹی اِچ پا جٖال دے ہک لڑ نال لڑکا ڈٖیوے ہا۔ جیڑھا ہک پاسوں نیو تے دھرتی نال رلیا پیا ہا۔ میں جھوٹاں وی ہا پیا تے انوٹھا وی پیواں ہا پیا۔ مال چرنْ ونجٖے ھا تاں بھیڈٖے پھَل ایں جٖال دی چھاں تلے ہک بٖئے تے سر رکھ ستے راہون ہا۔ ہاڑ ہنالے جڈٖاں لُکھاں گُھلدیاں ہن۔ تاں جھوک دیاں تریمتیں ایں جٖال دی گھاٹی چھاں تلے آ بٖہن ھا۔
جٖال ایں گھاٹی ہئی مجال کتھوں کنْانواں پووئے کوئی گندی سیوے ھا۔ کوئی پڑچھا کھیلے ھا۔ کوئی چھبٖی بٖدھے، کوئی چرخہ کتَے ھا۔ پہلے تاں کم وی نہ کھٹداھا بر سر جے کوئی کم نہ وی ہووئے ھا تاں ول ہک بٖئے دا سر ڈٖٹھی رکھن ھا۔ جٖال دے منڈھ نال چار دِلے پاٹی دے ہمیشہ بھرے رہن ہا۔ پیلھوں پکنْ دی رُت آندی تاں ہاکڑے دیاں حوراں ساڈٖے تھلے تے کٹھیاں آ تھیون ھا۔ آ چنْوں رل یار دا منظر ہوندا۔ ول ونکو ونکی دے پکھی پکھیرو، بلبلیں کاں لالیاں تے ہیڑے وی پیلھوں کھاونْ جٖال تے آ بٖہن ھا۔ (۷)
باسط بھٹی روہی دی ساری وسوں کوں ہک جٖال دے چھانورے تلے کٹھا کرآن کھڑائے تے ایہ ہک جٖال نئیں بلکہ پورا اکرہ حیات (Biosphere) ہے۔ جیندے وچ بندے دے نال نال جیونْ جوگٖیاں کجھ بٖئیاں شئیں وی آباد ہن۔
مسعود مظہر باسط بھٹی دی منظر نگاری بارے لکھئیے:
”باسط بھٹی دے افسانے کوں افسوں بنْیدی ہے۔ اوندی منظر نگاری تے تصویر کشی۔ ایہ کمال ہوندا حصہ ہے۔ ”کوکدے پندھ کرلاندے پاندھی“ تے ”ڈٖکھ ڈٖول“ وچ ہیں کمال نے باسط کوں منوائے۔ او تکھے تکھے برش چلیندے۔ رنگ ورتیندے، مصور وانگوں لفظاں دا ہنر ڈٖکھیندے تے ہک نقشہ اکھیں دے سامنْے ابھار ڈٖیندے۔ بٖیا کمال اوندا ایہ ہے جو موئے منظراں کوں مسالے لا ممی بنْا شو کیساں اِچ محفوظ کیتی ویندے۔ جو آونْ آلیاں انجٖانْ نسلاں تمدنی ترقی دے ایریاں اِچ منڈھی تاریخ تہذیب کوں جٖانْ سنجٖانْ سگٖین۔ (۸)
ماحولیاتی تنقید منظر نگاری وچ بن نگاری دی تکنیک کوں اہمیت ڈٖیندی ہے۔ جیڑھی صنعتی معاشرے دی شاہری زندگی دی بجائے غیر آباد جئیں دی تصویر پیش کریندی ہے۔ بن نگاری اوآزاد فطرت ہے، جیندے وچ او سب شامل ہے۔ جیڑھا ڈٖیکھنْ آلا ڈٖیہدے یا ول ڈٖیکھ سگٖدے۔ ایہ اساڈٖے اُتے ہے جو اساں کیا ڈٖیہدے ہیں! جنگل، بیلے، دریا، روہ روہی یا تھل دمان؟ ایہ ڈٖیکھنْ آلے دے ڈٖیکھنْ اتے ہے۔ جو او کیا ڈٖیہدے؟، اوندا مشاہدہ کیڑھی شئے دا ہے۔ باسط بھٹی روہی دا بٖہوں گٖوڑھا مشاہدہ رکھیندے۔ انہاں دیاں تحریراں وچ روہی اپنْے پورے جوبن وچ تے سنگری نظردی ہے۔ باسط بھٹی روہی دا اینویں نقشہ چھکیندے، جینویں ہک عاشق اپنْی معشوق دے انگ انگ دی سراپا نگاری پیا کریندا ہووئے۔
”جڈٖاں ساونْ وس پوندا تاں روہی وی وس پوندی، ٹوبھے تار متار تے ڈٖاہڑ بھریج کھڑدے۔ لوارے گھاہ نکل آندے، بکھڑا ڈٖوھدک مونیاں لمب او عینْ مزا کر پوندے۔ چھپری پھیل گنڈھیل اولیٹی، دھامنْ سنْھ دھرتی کون کجٖ پوندے۔ وِسا ہلڑا بُھرٹ مرٹ سٹ لاٹھی چا پوندے۔ تُرخاں گھوڑے ولھ بٖوپھلی قطرنْ دا تاں کوئی شمار نہ ہوندا۔ جڈٖاں مینہ وسدے تاں ونْ وی وس پوندے۔ مورا اکاہنہ کنڈا کرینہہ وی مینہ وچ نہال تھی کھڑدے۔ پھوگ لانْالانْی کھا رکھپ وی رنگ چا وٹیندے۔ سیٹوں تے کھنبیاں نکل آندیاں جھولیاں بھر بھرچنْ آندے ہاسے۔ چیتر اِچ کرینہہ ایں پھل چیندے جو لڈٖیج پوندے۔
ایویں لگٖدا ہا۔ جیویں نویاں کنواریں ہار سنگار کر اجرکاں ویڑھی کھڑیاں ہوون…… روہی دے پکھیاں دی شان ای عجب ہوندی ہئی۔ تتر، بھی تیتر، گٖیرے، چنڈور بغیڑیاں بھاونْیاں رتاں اِچ ہک ونْ توں بٖئے ونْ تے بٖہندے۔ پوہ مانگھ اِچ پردیسی پکھی ساڈٖی دھرتی دے مہمان آتھیندے۔ کونجاں، تلور، باز، کشمیر ے انہاں دیاں اڈٖاریاں میکوں چنگی طرحاں یاد ہن۔ انہاں دی آمد نال روہی دے رنگ نرالے تھی ویندے۔ جیڑھے کریہنہ تے مورے تے بٖہندے انہاں تلے انہاں دے پرکِر پوندے۔ رنگ برنگی کھنَب ایویں لگٖدے جیویں کہیں ریت تے موتی کیر رکھیئے ہوون۔ ہر رت دا رنگ نرالا ہوندا ہا۔ روہی دے چیبھڑ کھکھڑیاں تے متیرے اِج وی میکوں یاد ہن۔ ول کڑودے پتے وی جاء جاء ڈھگ لگٖے پئے ہوندے ہن۔“ (۹)
پچھلے اقتباس وانگوں ایہ اقتباس وی لمبانْ پکڑ گٖئے۔ باسط سئیں دی نثر اتنی چسولی ہے،جو پڑھن آلے دے مزاج تے بھارو نئیں تھیندی۔ میں سمجھداں جو باسط سئیں دی منظر نگاری دا خلاصہ کرنْ انہاں دی نثر دا کفر ہوسے۔ اینویں جٖاپدے جو سرائیکی نثر او تخلیق نئیں کریندے بلکہ اوندے اُتے نازل تھیندی ہے۔ روہی دی تہذیب تے ثقافت اوندے منظر نظارے باسط سئیں دا ناں سٹلجیا ہے۔ جیندے ہک ہک جز کوں چس چاء چاء کے بیان کریندن، جیویں موتی کریندے پئے ہووِن۔
یہ بھی پڑھیں:عبدالباسط بھٹی دے افسانیاں دا ماحولیاتی، سماجی، ثقافتی تے تہذیبی تناظر(1)۔۔۔یوسف نون
جاری ہے۔۔۔
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر