خیرپور دے والی، دیرے وال سرائیکی بلوچ میر ناز تے اُوندی ہیرا منڈی لہور دِی ڄائی مشوق ذال ”بالی“ کوں کربلا دے صحرا وِچ دفنا تے پِچھوں تے ولیاں تاں زکریا ایکسپریس دے جھٹکیاں تے کوکڑیاں وِچ میݙا اُدرکا نکتے تے میں آپݨے حال وِچ وَل آیاں۔ میں چِنتے توں چیل پٹاوݨ دِا ترلا کیتے پر میݙے بھیجے وِچ اڄݨ توڑیں ”بالی“ لہور دے سوہݨے بزار وِچ نچدی تے گاندی کھڑی اے تے سامہیں میرناز گُڈالیاں موندھیاں کر اکھ ٻدھ ہِکی تار اُوں ݙو تاڑی ٻیٹھے، جینویں بالی دے قدمیں کوئی بُت لاتھا ہووے۔ ”بالی“ پیریں جھانجھراں چھنڑکیندی، پیر تے پیر رکھ پینترے بݨیندی تے بدلیندی، ٹُھمری گاندیاں اَسمان توں لَتھی کوئی حور لڳدی پئی اے، اُوندے راگ دے الاپ تے لڳدے جُمل جہان دِی ہر شئے چھؤ مار ہیٹھ زمین تے ٻہہ ڳئی اے۔ پتلا نک، ہوٹھ خداﺅں غلابی، ایہ جیݙی اَکھ، رتو رت ڳلہاں وِچ چُگھ، مُسکے تاں سجی دھرتی مُسک پووے، چھانگ دِی چھانگ، گِچی اِینویں جینویں سر دے تلوں صراحی رکھی ہووے، ݙونہائیں ہتھاں دے گھیر جیڈی پتلی چیل، چیل تئیں لُرکدے وَل کھاندے کالے نِیش وال، پھیری مارتے ٹُھمکا جو لاوے تاں دُنیاں جہان دے ہاں پھڑک تے اُوندے پیریں ہیٹھ وِچھ ونڄن۔ ایہ جیڈا بے نیاز تے اَݨ کُھٹ حُسن رب جڳ وِچ کہیں کہیں کوں ݙیندے۔
”اڄاں کیڑھے خیالیں وِچ گُم او، روہڑی آ ڳئے“۔ طاہرہ اَلوائے تاں میں وَل خیالیں دِی دُنیاں وِچوں ٻَہر آ ڳیاں۔ لہور، خیرپور تے کربلا، ترے دھرتیاں، ترے کہاݨیاں، ترے سبق تے تریہے زمیناں دا انجو انج رنگ، جیڑھے کہیں نہ کہیں کردار وِچ آتے کتھاہیں ہک تھی ویندن۔ میکوں طاہرہ نہ اَلویندی تاں میں وِی میرناز تے بالی وانگ اِنہاں تریہے رنگاں وِچ رنگیا کھڑا ہَم۔ ساݙی سفر دِی ہک رِیت رہ ڳئی اے، اساں جݙاں وِی روہڑی آیوں، شاہ رُخ اِتھوں دے چھولے چاول ہروں بھروں کھاندے تے طاہرہ وِی ناں ناں کریندے اُوندے نال رَل ویندی اے۔ سو واری ترلا پاتم ” یار! ایہ چھولے چاول کئی کئی ݙینہہ پروتھے ہوندن، خدا دے واسطے نہ کھادے کرو“ پر ایہ منیندے اِی نئیں۔ ہک واری ہک سفر وِچ تاں روہڑی دے ایہ چھولے چاول شاہ رُخ کوں لڑ وِی ڳئے ہَن، پر اڄاں وِی نسک نسی آئی۔ روہڑی آیا نئیں تے ترپ مار برتھ توں ہیٹھ لہہ آندے تے جھمراں پا ݙیندے، ” آہا ….. روہڑی آڳیا، چھولے چاول کھاسوں“۔ شاہ رُخ درُک تے ہیٹھوں چھولے چاول گھن آئے تے مارکا او کھاوݨ پئے ڳئن۔ میں ٹیشن دیاں رِدھیاں شہیں نئیں وَرتیندا، میکوں گھروں آنیا ہویا پروتھا ادھ پُراٹھا تے ہک کباب سئے تھی پئے۔ میکوں کئی ݙہاکے پہلے دا روہڑی یاد آ ڳئے۔ میں جݙاں وِی آنواں ہا، ”ریلوے بُک اسٹال “ دا مالک شیخ ممتاز تے نوائے وقت دا نامہ نگار رانا طفیل گھر دِی پکی کھویندے ہَن۔ شیخ ممتاز اڳلے جہان لڈاݨا کر ڳئے تے رانا طفیل روہڑی دِی بُکھ نئیں سہہ سڳیا تاں ٹٻری سُودھا کورنگی کراچی ان وسیے۔ میکوں ہمیشاں کھاوݨ کنوں ڈھیرچہاوت روہڑی دِی اڄوکی پروکی تہذیب نال رہ ڳئی اے، جیڑھی قبل مسیح کنوں وِی ڈھیر پراݨی اے۔
وخت ویلے نال تہذیب اڳوں تے سُردی ویندی اے تے اِیندے نِت نویں رُخ رُوپ سنولدے آندن۔ اِیندا ہک سوجھل رُخ انسانی ترقی دِی وہُک اے جیندے وِچ روز ݙیہاڑی نویاں نویاں ایجاداں تھیندیاں پئن جنہاں انسان دِی حیاتی وِچ سوکھ آندی اے ۔ٻئے پاسوں مونجھاں اِی مونجھاں اِن، قہر اِی قہر اِن، انسانی ٹور تے اڳونہی دے ہر اڳلے قدم تے ہک نواں فتنہ اے۔ بھڑانداں، ویڑھاں، گریباناں تے ہتھ تے پوشاکاں لیر و لیر، نکی نکی ڳالہہ تے بم، برود تے ایٹم بم تے ول ہر پاسے لاشاں دے انبار۔ موت دا فرشتہ لاشاں کٹھیاں کر کر تے نِساہا تھی ویندے تے مالک اڳوں دھانہہ پیش کریندے جو ”مالک آ ! کیا ایہ انسان ہِیں سانگوں خلقیا ہاوی جو شہراں دے شہر ہتھیں نال بݨا آپݨے ہتھیں بَر کر تے رَکھ ݙیوے تے متھے تے وَٹ وِی نہ آوِس“۔ نہ جڳ وِچ جھیڑے مُکدن تے ناں کہیں کوں سُکھ دا کوئی لحظہ نصیب تھیندے۔ دنیاں ہک سِروں اُسردی پئی اے تے ٻئے سِروں اُڄڑدی پئی اے، سیکڑے، ہزاراں سالاں کنوں ایہ کھیݙ کِھݙیندی پئی اے۔ سر تے تنڑیے نیلے اسمان ݙے ݙہدوں تاں اُتوں سجھ اے جو روز ݙیہاڑی ایہ تماشے ݙہدا کھڑے تے انسان دے نقصان تے کھلدا کھڑے:
سِجھ آوے سِجھ آ
سوھݨا سچا سجھ آ
سچی سچی ڳالھ ݙس
سچّا سچّا حال ݙے
توں تاں ساریں جھوکیں دا
ٻہوں پُراݨے لوکیں دا
ٻہوں پُراݨا واقف ایں
جھوکیں نال جھوکیں دا
لوکیں نال لوکیں دا
پیار کیجھاں ہوندا ہا
توں زمیں دا سینگا ہیں
تئیں زمانے ݙٹھے ہِن
تئیں آبادیاں ݙٹھیاں ہن
تئیں ویرانے ݙٹھے ہَن
وسدیاں رسدیاں وستیاں
برباد کیویں تھیندیاں ہن
بَر تھیاں جھوکاں ول
اَباد کیویں تھیندیاں ہن
کیجھیں کیجھیں لوک ہن
کیجھاں کیجھاں ہستیاں ہن
کیجھیں کیجھیں جام ہن
کیجھاں کیجھاں مستیاں ہن
بادشاہ کیجھیں ہن
شاہی قول کیجھیں ہن
شاہی ونڈ کیجھی ہئی
بھر تول کیجھیں ہن
کیجھاں کیجھاں قوماں ہن
میر کیجھیں ہوندے ہن
ول اُنہیں میریں دے
مُشیر کیجھیں ہوندے ہن
بے سہارے لوکیں دیاں
دھائیں کون سُݨدا ہا
کنڈے کون کڈھدا ہا
پُھل کون چُݨدا ہا
ݙینہہ کیویں تھیندا ہا
رات کیویں تھیندی ہئی
رات بُکھے لوکیں دے
زخم کیویں سیندی ہئی
بُکھ کیویں ہوندی ہئی
تس کیویں ہوندی ہئی
بُکھی تسی زندگی دی
چس کیویں ہوندی ہئی
سچی سچی ڳالھ ݙس
سچا سچا حال ݙے
(سئیں جمشید ناشاد دے کلام وِچوں ہک چوݨ)
میݙے سامہیں 450 قبل مسیح کنوں489ء تئیں دے ٹھیڑھ کھنڈیے پئن، ہک پاسوں ہک تہذیب سُتی پئی اے، ٻئے پاسوں ٻئی تہذیب اُسردی نِسردی ودی اے، زندگی دا پھیتا اے جو پھردا کھڑے تے وخت ویلے کوں دپھیندا اڳوں تے نِکھتا ویندے۔ اوݙوں پار سکھر اے تے ایݙوں بکھر دی ڈھنڈ تے روہڑی اے۔ سکھر تے روہڑی دے اَدھ وِچ سندھو دریا وِی اڄ کل رُسݨ منیجݨ دِی رِیت پریت دا ہیلک تھیندا ویندے۔ کݙاہیں کݙاہیں سُک دم تے وَل وُڑھدا جو ہے تاں ہر شئے میلی چاتی ویندے۔ سندھو دریا دے سینے تے چَھتیا پل وِی ۤپنڑی ہک تریخ رکھیندے۔ روہڑی شہر، ٹھٹھہ تے سیہون شریف دے بعد سندھ دا تریجھا قدیم شہر اے۔ روہڑی شہر، ہک زمانے ”روری شنکر“ ہوندا ہا، جینکوں راجہ دھج نیں وݙی سج دھج نال 5 ویں سیکڑے قبل مسیح وِچ وَسایا ہا۔ ایں شہر تے 450 قبل مسیح کنوں 489 عیسوی تئیں روڑ خاندان دِی حکومت ہئی۔ روہڑی دا قدیمی شہر اروڑ کنوں ڈاہ کلو میٹر پرے اُبھے پاسوں ہئی۔ بُدھ مت دے ادب تے تریخ وِچ اِینکوں ہک ٻہوں وݙے تے اہم وڑنج وپار دے مرکز دے طور تے لکھیا ڳئے۔ کیوں ناں ہووے، سندھو جیہاں لڄ پال دریا جیندی در درسال توں ٹپدا پیا ہووے، او شہر بُکھا ݙُکھا تے تسا کینویں رہ سڳدے۔ سندھ دے ݙوجھے شہریں کنوں اِیندا رنگ سبھ توں وکھرا اے۔ اِیندے ہک پاسوں پچھم وِچ کھجیاں دے باغ،رڑھیں تے ساول اِی ساول اے، ݙکھݨ ݙے پہاڑیاں، اُتر وِچ سندھو دریا، جیں ویلے جو اُبھے وِچ صحرا اے۔ سکھر شہر دا پندھ اِیں جاہ کنوں ݙوں کوہ ہے جینکوں سندھو دریا انج کریندے۔روہڑی اڄوکی پروکی تہذیب دا ٻہوں سوہݨا ڳانڈھا اے۔ ملتان تے اوچ شریف وانگیں اِیندے بارے وِی مشہور ہے جو گھٹوگھٹ سوا لکھ پیر اِیندی زمین وِچ ارام کریندے پئن۔ ہک روایت ایہ ہے جو سوا لکھ پیریں فقیریں دی جھوک سانگوں روہڑی کوں روہڑی شریف آکھیا ونڄیندے۔ ہک روایت ٻئی ہے جو جݙاں سندھو دے نیڑے ہک ڈھنڈ بکھر دِی وسوں ہوندی ہئی، ݙوں جہانیں دے سردار دِی رِیش مبارک دا ہک وال بکھر کنوں روہڑی دِی سیت ان بݨیا تاں 935 ہجری وِچ ایہ روہڑی کنوں روہڑی شریف تھی ڳیاتے اُوں ݙینہہ توں اڄ توڑیں اِیں موئے مبارک دِی زیارت سانگے رب جاݨے کتھوں کتھوں خلقت آندی اے۔ کتاباں وِچ ہے جو اڄوکے روہڑی کوں سید رکن الدین نیں 966 ہجری وِچ تعمیر کرایا ہا پر تاریخ دِی پوتھی پھولݨ بہو تاں پتہ لڳدے جو ایہ شہر سیہون تے ٹھٹھہ دا سینگا تے صدیاں پراݨا اے۔ سکھر تے بکھر دے پیٹے وِچ سندھو دِی مݨ تے خالی ڈھنڈوں بھرییندیاں تے ولا خالی تھیندیاں پئن، خلقت اے جو اِنہاں ڈھنڈوں تے ڈُھکدی پئی اے، ویلا اے جو الا دِی بھاڄ کنوں وِی تکھا بھڄدا ویندے:
وقت
وݙے وݙے مغالطیاں اِچوں
ہک وݙا مغالطہ وقت اے
جیڑھا روز دِی روز
نویں نویں مغالطے ٻہہ تُلیندے
جتنی دیراِچ
اساں ایکوں
تولݨ دِی کوشش کریندے ہیں
اے پُراݨا تھی ویندے
(اشو لال سئیں دِی ”وِسمارا“ وِچوں ہک چُوݨ)
سندھ وِچ اسلام دے آوݨ توں پہلے اِتھاں681ء کنوں 712ء تئیں راجہ داہر دِی حکومت ہئی۔ اُوندے زمانے وِچ سندھ وِچ کئی تخت گاہیں بݨایاں ڳیاں، جینویں برہمن آباد، اگھم کوٹ تے نیرون کوٹ پر اروڑ اِنہاں سبھ کنوں قدیم تے اہم تخت گاہ ہئی۔ میکوں راوی حال ݙتے جو سندھ تے قبضے سانگے عرباں نیں چوݙاں یا ستارہاں حملے کیتے ہَن پر او سارے حملے ناکام رہیے۔ راجہ داہر دے دور وِچ محمد بن قاسم دے حملے وِچ سندھ عرباں دے ہتھ وَس آ ڳیا۔ دیبل کنوں نیرون کوٹ، برہمن آباد تے روہڑی تئیں، سندھ دے قدم قدم تے راجہ داہر نیں عرباں دا رستہ روکݨ دِی سبیل کیتی پر عرب فوجاں دے مقابلے تے اُوندی ہک وِی نہ چلی۔ شکست دے باوجود مقامی تریخ نیں راجہ داہر کوں ہک بہادر سپاہی دے طور تے جاہ ݙتی اے، جیڑھا سندھ دھرتی کوں اوپرے قبضے توں بچاوݨ سانگے چھیکڑ تئیں بِھڑدا رہ ڳیا۔ اروڑ دِی درسال تے ہک مسیت دے ٹھیڑھ اج وِی موجود ہِن جیڑھی محمد بن قاسم نیں اُسروائی ہئی۔ اِتھاہیں ہک اینجھی چٹان ”کانہہ“ وِی موجود ہے جیندی جھولی وِچ ہر دور دی کوئی نہ کوئی نشانی نشابر اے۔ ایں شہر کوں سلام اے جو ایہ اروڑ یا رور کنوں گھن کراہیں اڄوکے روہڑی تئیں دِیاں مسیتاں، مندراں، محل مُنارے، درباراں، اُساریاں تے ٹھیڑھاں دے ہرہر رنگ کوں ۤپنڑی چنڑی وِچ سانبھی کھڑے۔
پکھی واس
کوئی صدیاں دی
ساکوں ݙس ہائی پئی
جو پکھیاں لݙکے
ٹردئے رھو
جتھاں شام تھیوئے
اُتھاں ٹک پوو
ساݙے پُرکھاں دا
ہکو منتر ہا
ہر راہ اپݨا
ہر واہ اپݨا
ہر شاہر اپݨا
ہر جاہ اپݨی
ہے ملک اپݨا
ہے سجھ اپݨا
ہے بھوئیں اپݨی
ہے رُکھ اپݨا
ہے رَکھ اپݨی
ہے کھوہ اپݨا
ہے چھاں اپݨی
ول ویلا بدلے
ایں تھی ڳئے
نہ راہ اپݨا
نہ واہ اپݨا
نہ شاہر اپݨا
نہ جاہ اپݨی
نہ مُلک اپݨا
نہ سجھ اپݨا
نہ بھوئیں اپݨی
نہ رُکھ اپݨا
نہ رَکھ اپݨی
نہ کھوہ اپݨا
نہ چھاں اپݨی
ہکو حکم مِلے
ساݙے شاہراں توں
ساݙے مُلکاں توں
ونڄ دُور رہو
(سئیں مدثر بھارادِی ”نوبت“ وِچوں چوݨ)
ݙاہویں صدی عیسوی وِچ روہڑی وِچ سندھو دریا دِی بھل بھل ہوندی ہائی تے اِتھاں پاݨی دے جہاز اُلخوں مُلخوں بھریج ݙٹیج تے آندے ویندے ہَن۔ وَل جݙاں 965ء وِچ زلزلہ آیا تاں اروڑ (روہڑی) شہر الٹ پلٹ تے اسلوں بَر تھی ڳیا تے ہر شئے واݨ وٹیندی ڳئی، ٻیا تاں ٻیا سندھو دریا وِی رُخ وٹا ڳیا۔ اروڑ دِی خلقت خالی ہتھ سندھو دِی بھر تے وݙی ڈھنڈ بکھر دے پاسے نال پاݨی دے وسیلے تے زندگی دا نویں سِروں مُنڈھ ٻدھیا تاں روہڑی شہر دا وسبا ہک نویں انداز تے نویں دھج نال وجود وِچ آ ڳیا۔ تریخی کتابیں وِچ لکھیل ہے جو اِینکوں پہلے لوہری یا لوہر کوٹ سݙیندے ہَن۔ روہڑی دا اڄوکا ناں پہلے روڑی ہوندا ہا۔ اصل وِچ ”روڑی“ سنسکرت دی زبان وِچ اُچی جاہ، بِھٹ یا ٹبے کوں آہدن۔ ایہ شہر حیدرآباد وانگیں ٹکری تے وسایا ڳیا ہا ،اِیں سانگے اِیندا ناں روڑی تے ول روہڑی پئے ڳیا۔ اروڑ کنوں گھن روہڑی تئیں ہزاریں سالیں دے سفر وِچ اِیں شہر کئی روپ وٹائے، کݙاہیں بدھ مت، کݙاہیں ہندو تے وت کݙاہیں مسلمان تھی ڳیا۔ وخت ویلے دِی بھنوالی وِچ ایہ شہر ہُݨ مولائی تھی ڳئے۔ݙاہ پندھراں مربع کلومیٹر وِچ پھیلیے اِیں شہر وِچ تریخ تے ثقافت دے ونکو ونکی دے رنگ ݙیکھ کراہیں چیتا رَل ویندے۔ روہڑی شہر وِچ ”ست سہیلیاں دا مزار“ جڳ وِچ مشہور اے، بندہ روہڑی آوے تے ”ستین جو آستان“ تے حاضری نہ ݙیوے، ایہ تھی اِی نئیں سڳدا۔ میں چاہنداں جو جاڑے شہر سکھر دا پھیرا پاوݨ توں پہلے اساں وِی ہک لحظہ روہڑی دِی اِیں تریخی زیارت گاہ تے حاضری بھروں تاں ساݙا یکو یک پندھ سَجھایا تھی ویسی۔
(پندھ اڄاں جاری اے)