گاݙی راݨی پور دے ٹیشن تے کھڑی اے۔ کونجاں ڑی کونجاں سرور سخی دا پھیرا ماری ونڄو، اِتھوں کوئی پاندھی گاݙی تے ٻاہوے نہ ٻاہوے، گاݙی راݨی مائی کوں سلامی ضرور بھریندی اے۔ راݨی پور ریاست ”تاج محل“ تاں نئیں پر محبت دی ترکڑی وِچ اِیندا وزن تاج محل کنوں کہیں لیکھے گھٹ وِی کائنی۔ راݨی پور ریاست دی کہاݨی توں پہلے ساکوں ٹھٹھہ ڄُلݨا پوسی، جتھوں دے ہِک سرائیکی حاکم ایہ ریاست ٹھہا تے آپݨی محبوب ذال دے نانویں کر ݙِتی۔
سندھو دی مَݨ تے چھی سو سالیں کنوں جیندا جاڳدا شہر ٹھٹھہ عیسوی تریخ دے سولہویں سیکڑے وِچ ویکیاں وات آ ڳیا۔ ٹھٹھہ دے تخت تے سیہون توں آئے ہوئے راجپوت سمیاں دا بخت واݨ وٹیندا ڳیا۔ افغانستان توں آئے ہوئے ارغون ترخون شاہ بیگ نیں جام فیروز کوں دُھوڑاں چٹوا تے ٹھٹھہ تے آپݨا راج قائم کر گھدا۔ 1500ء دی آدھل وِچ اِی ارغوناں ترخوناں دا آپت وِچ اِی پھیٹا پئے ڳیا۔ عیسیٰ خان اقتدار دِیاں واگاں ہَتھ وِچوں کِھسکدیاں ݙِٹھیاں تاں پُرتگیزیاں کنوں مدد طلب کیتی تے وعدہ کیتا جو او بھڑاند وِچ پرتگیزیاں دے سارے بارے چیسی۔ عیسیٰ خان پُرتگیزیزں دِیاں ساریاں شرطاں من ڳیا تے 700 پُرتگیزی فوجی 28 جہازاں تے سمندر دے رستے ٹھٹھہ روانہ تھی پئے۔ اَڄاں پُرتگیزی سمندر دے پندھ وَدے جھڳیندے ہَن تے اِیں دوران عیسیٰ خان حالات آپݨے قابو وِچ کر گھدے۔ پرتگیزی ٹھٹھے اَپڑیئے تاں ارغون ترخون حاکم مُکی چُکی تے ݙے گِھن توں پِھر ڳیا۔ عیسیٰ خان دی ہِک ”نہ “ دِی دیر ہئی، پُرتگیریاں نیں ٹھٹھہ سلہو سلہہ کر ݙِتا تے رَڄ امیرویں سبھے گھر لُٹ گھدے۔ ٹھٹھے شہر دِیاں ڳلیاں خونو خون تھی ڳیاں۔ اِیں لُٹ پُھر وِچ عزتاں وِی محفوظ نہ ریہاں تے سیکڑے نیاݨیاں تے واسیاں کوں عیسیٰ خان دی وعدہ خلافی دا مُل چُکاوݨا پئے ڳیا۔ پُرتگیزی ہزاراں ٻوریاں سونے نال ݙٹ جہازاں تے ٻیٹھے تے ݙُونگے سمندر وِچ پہہ ڳئے۔ راوی لکھدے جو ٹھٹھہ آپݨی حیاتی دے چھی سو سالیں وِچ ایہہ جیݙی بربادی تے نموشی کݙاہیں نہ ݙِٹھی ہئی۔ رِیتاں روایتاں ہِن جو عیسیٰ خان ارغون ترخون اُنہاں کوں سݙ مریندا نہ مریندا، اُنہاں ہِک نہ ہِک ݙِینہہ اُبھے ڈہیں سندھو دریا دِے کنڈے تے اِیں شہر دے دھن تئیں پُڄݨا اِی ہئی۔ ٹھٹھہ دے دھن تے اُنہاں دیاں کڈوکنڑیاں نظراں ہَن۔ پُرتگیزیاں 1507ء کنوں اِی سندھ وِچ آ وَنڄ شروع کر ݙتا ہا، اُوندے وَپاری ٹھٹھہ تئیں ونڄ وَپار کریندے رہ ویندے ہَن، اُنہاں کوں سُدھ ہئی جو ٹھٹھہ دے ہر گھر وِچ سونا، چاندی تے گہو ڳاہݨے موجود ہن جینکوں او کہیں نہ کہیں لیکھے آپݨے ہتھ کرݨ چاہندے ہَن۔
1551ء وِچ پُرتگیزیاں دا پھاکا تے لٹ پُھر ارغوناں ترخوناں کوں وِیہر وِیلا تے کھینڈو کھنڈ کر ݙتا۔ آپت دی کھاپت ارغون ترخون اقتدار دِیاں چُولاں ہِلا تے رَکھ ݙتیاں۔ وَل کوئی 1594ء وِچ مرزا جانی بیگ ٹھٹھہ دی حکومت دِیاں واڳاں سنبھالیاں تاں اقتدار ہِک واری وَل ارغوناں ترخوناں دے ہَتھ آڳیا تے اُوں مردے دم 1601ء توڑیں شاہی چھکا تے ݙکھائی۔ پُرتگیزیاں 1551ء وِچ حملے دے بعد ٹھٹھہ وِچ مایوسی، تھکیڑا، بُکھ تے تس دے دیرے ہَن۔ شر دے شول وِچوں خیر دِی سیڑھ نکتی تے اِیں گھڑی حکومت ہِک ایجھے بہادر تے سخی سردار دریا خان دے ہتھیں آ ڳئی جئیں پُرتگیزیاں دے ذلہل دا جی داری نال مقابلہ کیتا ہا۔ ٹھٹھہ تے 1051ء توں 1350ء تئیں 300 سالیں تئیں ملتان دے سرائیکی سُمراویں شاہی کیتی ہئی، چوݙویں سیکڑے وِچ سیہون دے راجپوت سمیاں نیں سُمرا سرداریں کنوں ٹھٹھے دی حکومت کھس گھدی تے سُمرا ہولے ݙاڈھے ملتان ݙے وَل ڳئے پر دریا خان سُمرا دے وݙکیاں پِچھوں تے وَلݨ دی بجائے ٹھٹھے کوں پکا پکا وطن بݨا گھِدا۔ جݙاں 1551ء وِچ پُرتگیزیاں ارغونیں ترخانیں کوں دُھوڑ چٹوائی تاں سُمرا سردار دریا خان کوں کجھ عرصے سانگے ٹھٹھہ دا راج ہتھیں آ ڳیا تاں اُوں ݙوں چار سال ٹھٹھے دی شاہی چھکا تے ݙکھا ݙتی۔ اُوندی ملکہ صرف ناں دِی رانی نہ ہئی، سُݨہپ، آپݨی سج دھڄ تے قول قرار وِچ وِی راݨیاں مہاراݨیاں توں گھٹ نہ ہئی، اُوندے ایہے ناز نیہورے ہَن جو دریا خان اُوندے تے مرمٹ ڳیا ہا، راݨی دے مونہوں نِکتی ڳالہہ رعیت تاں رعیت بادشاہ دریا خان تے وِی حکم وانگیں ہوندی ہئی، سئیں خواجہ فرید دی ایہ کافی دریا خان تے راݨی دِی محبت دِی سچی تصویر ݙسدی اے:
عشق لڳا گھر وِسریا
زر وسری ور وِسریا
گزرے ناز حُسن دے ماݨے
زیور تریور وِسریا
وِسرے کجلے سُرخی مہندیاں
بُولا بینسر وِسریا
دُور اندیشے دل دی مُوڑی
ٻیا کُل جوہر وِسریا
دیر کنشت دوارہ مندر
مسجد منبر وِسریا
ہِک دے سانگے ہِک دی سونہہ ہے
خیر بُھلی شَر وِسریا
ہر ویلے ہریاد اسانوں
ہور اماں ہر وِسریا
ویساں کیچ فرید نہ مُڑساں
سُنڄ بَر دا ݙر وِسریا
ٹھٹھہ تے اقتدار سانگے دریا خان دِی خیر پور دے میریں رَڄ پُٹھ بھرائی کیتی ہئی۔ دریا خان اقتدار وِچ آتے آپݨے ہَتھ پیر سدھے کر گھِدے تاں ݙاتاں سوغاتاں دِیاں کئی رَتھاں لݙ خیر پور دے میریں دے شُکرانے لیوں سندھو دِی مݨ مݨ نال پندھ سَجھایا کیتا تے خیر پور اَن ڈُھکیا۔ اِیں سفر وِچ دریا خان دِی ملکہ ”راݨی“ وِی اوندے گݙ ہئی، جیندے ٻاجھوں او ہِک پل نہ وِسدا ہا۔ شاہی جوڑا خیرپور ریاست اَپڑیا تاں اُنہاں دی جوڑوِیں آدر بھا تھئی۔ خیرپور وِچ کئی ݙیہاڑیاں دے جشن دے بعد دریا خان موکل منگ ٹھٹھہ ݙو ولݨ دی نِیتی۔ پا پیادے، اُٹھ،گھوڑے، لݙ لݙاݨے، کچاوے، کچاہریاں، اِیں قافلے وِچ ہِک جہان اَباد ہا جیڑھا ٹُھمک ٹُھمک ٹھٹھے ݙو روانہ تھیا تاں زمانے وِچ ہُل ہُل پئے ڳئی۔ ݙوں ݙینہ تے ݙوں راتیں دا پندھ جھاڳ ایہ شاہی قافلہ خیرپور توں 13 کوہاں دی وِتھی نبیڑ گمبٹ، درازا شریف ٹپ روہڑی تے ابل نہراں دے پاسے اَن چڑھیا تاں ہِک بہشت بریں اُنہاں دے اکھیں دے سامہیں ہئی۔ دریا خان تے راݨی دے فرمان تے پہلا پڑا اِتھائیں ݙوں ندیاں دے اَدھواݨ وِچ پئے ڳیا۔ دُرکدے بھڄدے گھوڑیاں دیاں واڳاں جھلیج ڳیا، رِیں رِیں کر رَتھوں وِی رُک ڳیاں، جتوالیں اُٹھاں دیاں مہاراں چِھک ہُش ہُش کر زمین تے ٻِلہا اُٹھاں کوں کنڈ دے وزن کنوں ازاد کیتا۔ زناور رڑھیں چُھٹ ڳئے تے لحظیاں وِچ راݨی دا شہر وَس پیا۔
راݨی بیگم کوں ایہ وسبہ تے اِیں وسبے دا موسم راس آ ڳیا تاں اُوں ٹھٹھے دے حاکم اتے آپݨے سِر دے سئیں کوں سِک ظاہر کیتی جو او باقی دِی بچدی حیاتی اِتھائیں گزارݨ چاہندی اے۔ دریا خان سوچیں وِچ پئے ڳیا۔ او ٻہوں تکڑا تے دلیر انسان ہا پر دِل منگدی راݨی توں جدائی اُوندے سانگے ہِک لِنگ ٻہوں اوکھا کم ہا۔ راݨی دے اِتھاں وسݨ نال ݙوں دِلاں کوں ویکیاں دی وِتھ پووݨی ہئی پر سچے عاشق دریا خان دے منہ تے نہ وِی تاں نہ ٹھہندی ہئی، انت محبت جیت ڳئی تے دریا خان راضی تھی ڳیا۔ راتو رات ہرکارے بھڄ پئے۔ خیر پور دے میر، دریا خان دے محسن ہَن، اُنہاں دی موکل دے ٻاجھوں اُنہاں دی رعیت وِچ ہِک ٻئی ریاست دا وجود احسان فراموشی ہئی۔ ٻہوں جلدی ہرکارے خیرپوروں خوشی دِیاں خبراں چا پِچھوں تے وَلیئے۔ نغارے ٻہہ ڳئے، نوبت وَڄ ڳئی، جھمراں پئے ڳیاں، ”محبت زندہ باد“۔ نویں رِیاست دے ایرے بَدھیڄݨ پئے ڳئے، وثیقہ نویس تے ذیل دار پرتاں کھول تے نقشے لِیکݨ ٻہہ ڳئے، پٹوار خانے کُھل ڳئے۔ نویں شہر دِی اُساری شروع تھی ڳئی تے انت جنگل وِچ منگل تھی ڳیا۔ ملتان دے سُمراویں دے ڄائے دریا خان ترے مہینیاں دے اندری اندر ”ریاست راݨی پور“ ٹھہا تے آپݨی محبوب ذال دے حوالے کیتی تے اُوں کنوں موکل منگی تے ٹھٹھہ روانہ تھی پیا۔
چھی مہینیاں دی مُد بعد دریا خان ٹھٹھہ وَلیا تاں اُوندے خلاف ہِک ٻہوں وݙی سازش سِتری ونڄ چُکی ہئی۔ پُرتگیزیاں دے ہَتھوں ذلیل تھی تے کُھݙیں پہہ ونڄݨ والے ارغون ترخون وَلا سر پَٹ آئے ہَن تے ہِک واری وَلا او ٹھٹھہ تے راج سانگے جُڑ سامہیں آ ڳئے۔ دریا خان دا ہِک وزیر اندری اندر ارغونیں نال رَل ڳیا ہا، اُوندے باقی دے وفاداریں توں ایہ سازش اسلک ڳُجھی ہئی۔ دریا خان اڄاں ٹھٹھہ توں ست کوہ پِچھی تے سندھو دریا دی مݨ تے بسیرے وِچ ہا تے ارغون ترخو ن بے نیامیاں تلواراں چا سُتے دے سِر تے اَن کھڑے۔ دریا خان اِیں اَݨ چِتی مہم وِچ دوکھے نال ماریا ڳیا، دشمنیں دریا خان دا سر قلم کر تے اُوندا دھڑ دریا وِچ لوڑھ چھوڑیا۔ ٹھٹھہ وِچ ہِک واری وَلا ارغون ترخو ن شاہی دا ݙیوا ٻَل پیا۔ رِیتاں روایتاں وِچ ہے جو دریا خان دی موت تے ٹھٹھے رَڄ ہنجوں وہائے تے ڈھیر مُد تئیں شہر وِچ مُونجھ متام دا ہوکا رِیہا۔ اوݙوں راݨی پور ریاست وِچ راݨی کوں آپݨے خان دے متام دِی سُدھ پئی تاں اوں ݙوہائیں ہتھڑ چھاتی تے مار ”ہائے وو میݙا خاناں“ دی بوک کڈھی تے بے سُدھ تھی تے زمین تے ڈھہہ پئی۔ آہدن اُوں ݙینہہ دے بعد راݨی سبھو حیاتی کالا ویس پا کے دریا خان دا سوڳ منایا ، نہ تاں کݙاہیں سجھ دے سامہیں آئی تے نہ کݙاہیں کہیں نا محرم کوں متھے لاتا۔ مردے دم توڑیں اُوندی کیفیت درد دے سرائیکی سفیر شاکر شجاع آبادی وانگیں اُڄاڑ تے نت بیمار والی رہی:
اے ہوا توں ونڄ کے آکھیں میݙے سوہݨے یار کوں
کوئی دوا تاں ݙے ونڄیں ہا عشق دے بیمار کوں
کالے بدلاں وِچوں سئیں بجلی دا چمکار ہے
کہیں طرح تاں آ بچا ونڄ ریت دِی دیوار کوں
کیندی ٻکری کون پالے ہے دَناواں دا اکھاݨ
سُونہیں وِی اݨ سُونہیں بݨ ڳِن ݙیکھ کے لاچار کوں
تیݙے وعدے نِت اڳوہیں کیڑھا ویلا موت دا
کیندا زور اے کون ہٹکے اݨ چِتی سرکار کوں
تیݙیاں یاداں سینہ ساڑݨ تیکوں بُھل سڳدا نمہیں
کیں جا سانبھاں کتھ رکھاں ہِیں ݙوں مونہی تلوار کوں
زندگی ہِک ترس کر شاکر دِی سنگت چھوڑ ݙے
سہہ نی سڳدی ہُݨ طبیعت تیݙے اوکھے بار کوں
ذکریا ایکسپریس وَلا ہِک کوکڑی مارتے ٹُر پئی اے تاں میݙا اُدرکا نکتے تے میں سرائیکی سُمرا سردار دریا خان تے راݨی بیگم دے عشق دی چھول وِچوں ٻاہر نکِل آیاں۔ ریاست دی ملکاݨی راݨی آپنڑے محبوب دا سو سہیندے سوگھی تھی ڳئی، راݨی پور اڄ وی مُونجھا تے نراس اے- اُلخ مُلخ توں قوماں قبیلے تے جیلان توں آئے سیداں سِک نال راݨی پور کوں آن وسائے پر سارے رل تے وی ایندی ازلی مُونجھ کوں نئیں ٹال سڳیئے- میݙا پندھ اڳونہاں اے پر محبت کوں کنڈ نئیں کیتی وَنڄ سڳیندی، ݙوں دِلاں دِی پریم کہاݨی تُساݙے نانویں کر میں اڳوں دِی سُچیندا پیاں۔ اِتھاہوں ہِک ݙِڈھ کوہ تے شاعر ہفت زبان، سندھ وِچ سرائیکی دے سلطان سچل سرمست سرکار دا درازا شریف وِچ جہان آباد اے۔ ایہ کیویں تھی سڳدے جو میں سئیں دے جہان دا قصہ چولیاں ٻاجھ سرائیکی میریں دی دھرتی خیرپور ݙے روانہ تھی پوواں، جِتھاں ہِک ٻئی عشق کہاݨی میݙی تانگھ وِچ ہے۔
(پندھ اڄاں جاری اے)