مائی کلاچی دے شَہر کراچی توں وسیب دا پندھ اَڄاں جاری اے۔ راہ وِچ جو کجھ آندے، کوئی منظر، کوئی وسوں، کوئی ٹھیڑھ، کوئی شَہر بزار، کوئی دربار، سبھ کجھ میݙے چیتے وِچ جاہ بݨیندا ویندے۔ اَکھ اے جو گاݙی توں ٻاہر تار ٻدھی کھڑی اے۔ ٻاہر گھگھ اندھارا اے، ہَتھ کوں ہَتھ نئیں پیا سُجھدا پر دل دِی اکھ اے جو ہر دم ڄاڳدی پئی اے۔ جئیں ویلے کوئی وَسوں نِظردی اے تاں اندھارے وِچ ٻلدیاں بتیاں ݙیکھ اِینویں لڳدے جیویں سیکڑے ٻلدے وِسمدے ٹنڈاݨیاں دی جنڄ ویندی پئی ہووے۔ سبھ کجھ میݙا چیتا ہتھیکا کریندا تے تُساݙے نانویں کریندا ویندے۔ ہر پاسے میݙے وسیب وانگے بے وسی تے سوکڑا ہے جیڑھا میݙا ہاں ݙال تے رَکھ ݙیندے۔ میکوں سندھ، سندھو تے سرائیکی وسیب دا ہِک ہِک پھٹ آپݨی رُوح تے ڄاپدا پئے۔ راہیں پندھیں آوݨ والیاں جھوکاں، چھوٹیاں وَݙیاں وستیاں تے وَݙے شَہریں ٹنڈوآدم، شہداد پور تے نواب شاہ دی نویکلی ہِک سُنڄاݨ تے ہِک تریخ اے۔ ایہ سندھ دھرتی دا ادھ واݨ اے۔ سندھ کوں دھرتی دی وَنڈ موجب ترائے حصیاں وِچ وَنڈیا ویندے۔ اُتلا سندھ، اَدھلا یا وِچلا سندھ تے تریجھا تلواں سندھ یا لاڑ۔ نواب شاہ، ٹنڈو آدم، نوشہروفیروز، مورو، محراب پور دے علاقے سندھ صوبے دے ادھ وِچ ہووݨ پاروں وسطی سندھ یا وِچلا سندھ سَݙیندن۔
اساں ٹنڈوآدم اَن ڈُھکیے ہئیں تاں گاݙی وِچ چُدھاروں کیلیاں دے چِھکے چا تے کئی نینگر گاݙی دے اندر پہہ آئن تے زور زور دے ہوکے ݙیوݨ پئے ڳئن، ” ٹنڈے دے مِٹھے کیلے، ٹنڈے دے مِٹھے کیلے“۔ اِنہاں وِچ کئی ہِن جیڑھے ایاݨے ہِن پر ٹٻریاں پالݨ سانگے چھوٹی عمراں دی مزدوری تے مجبور اِن۔ ہر پاسے رولا پئے ڳئے۔ کُجھ لوک آپݨے ٻالیں سانگے کیلے گِھنݨ پئے ڳئن۔ ٹیشن تے کیلے بزار کنوں سستے اِن، تݙاہوں لوک ݙوں ݙوں، چار چار درجن گھن تے ڳنڈھڑیاں ٻدھی آندن۔ ٹنڈو آدم کیلیاں دے باغیں دی وجہ توں پورے سندھ وِچ مشہور اے۔ آہدن ایہ شَہر اٹھارہویں صدی وِچ مری بلوچیں وَسایا ہا۔ اُوں زمانے سندھو دے رَستے اِتھاہوں اُلخ مُلخ نال وݨج وَپار تھیندا ہا۔ کتابیں وِچ لکھیل اے جو ایہ وَستی ہزاراں سال توں اَباد ہئی پر اِینکوں 1795ء وِچ مری قبیلے دے سردار آدم خان مری جدید انداز وِچ وَسایا تاں ایہ شَہر اُوندے نانویں لکھیج ڳیا تے اڄ ایہ پنج لکھ ابادی دا رونق میلے والا شَہر بݨ ڳئے۔ اِتھاں اسکولیں، مدرسیں تے کالجیں دی ٻہوں وَݙی تعداد ہے تے درجناں کارخانے وِی قائم تھی ڳئن۔ ہِک ٻیا اعزاز وِی اِیں شَہر دے نانویں ہے جو اِتھاں قرآن دے حافظیں دی تعداد مُلک دے ݙوجھے علاقیاں کنوں چوکھی اے۔ اِیندا وَنڄ ویند شاہی بزار آرہوں ٻارہوں دے واسیاں سانگے ٻہوں چِھکی رکھیندے۔ اِتھوں دے حافظ دے پیڑے، نور دی قلفی تے باکری سِجی ٻہوں مشہور اے۔ رِیتاں روایتاں وِچ ہے جو سن 1250ء وِچ حضرت بہاءالدین زکریا ملتانی سئیں آپݨے خاصخیلی مریدیں دی دعوت تے ٹنڈوآدم قدم ݙِتے ہَن۔ خاصخیلیاں مُرشد کوں باکری سِجی بݨا کھوائی، جیڑھی سئیں کوں ٻہوں چس ݙتی تاں سئیں خیر تے برکت دی دعا ݙِے چھوڑی۔ حضرت بہاالدین زکریا ملتانی سرکار دیاں دعائیں دے صدقے خاصخیلیاں دا سِجی دا وَپار اَڄ ٻارہاں سو سال بعد وِی جڳ مشہور اے تے لوگ پرے پرے کنوں اِیندے چسکے چاوݨ آندن۔ اِتھاہیں سݙ پندھ تے وستی جُمن شاہ دے نیڑے ہِک قدیم جھیل ہئی جیندا ناں ہنجورن ݙَسیا ویندے۔ سیکڑے ورہیوں پہلے ایہ جھیل مچھی دے وَپار دا ٻہوں وَݙا ٹھیہا ہئی۔ ہُݨ ایہ حالت اے جو تریخی جھیل ہنجورن گندے پاݨی دے ذخیرے وِچ بدل ڳئی اے۔ میکوں یاد آئے ایہو حال کراچی وِچ ݙوں دریاویں لیاری تے ملیر نال تھئے۔ پنجاہ پنجھتر سال پہلے ایہ جیندے جاڳدیاں واہندے پاݨی دیاں نَدیاں ہَن، ہندوستان دِی وَنڈ دے بعد ایہ دریا وی گندے پاݨی دیاں ندیاں وِچ تبدیل تھی ڳئن۔ ثنڈو آدم دی تریخی جھیل اجڑ گئی اے پر جمن شاہ سئیں دے دربار تے اج وی ڈینہہ رات رونق رہ ویندی اے- ضلع سانگھڑ دا ایہ شَہر ٹنڈوآدم آپݨی مثال آپ تے ݙینہو ݙینہہ ترقی دیاں منزلاں طے کریندا ݙِسدے۔
گاݙی ٹنڈوآدم توں نِکتی اے تاں میں وِپریاں دِی وَلہیٹ وِچ آ ڳِیاں۔ سندھ، سندھو تے سرائیکی وسیب دا اُڄاڑ میکوں آپݨے سَندھیں لاہندا ݙِسدا پئے۔ ڈَھلدی عمراں، حیاتی دا پِچھلا پَہر، لَہندے سجھ دِے بدن دی بھوئیں تے پوندے کال ٻُتھاڑ پچھانویں، ایہ رہ ڳیا، او نئیں تھیا، اِیں کرݨا چاہیدا ہا، اِیں ناں تھیوے ہا تاں چنگاں ہا، کیتیاں اَݨ کیتیاں دِی ڳِݨ مُنج وِچ ہاں ہولا تھیوݨ پئے ڳئے۔ میݙے اکھیں دے اڳوں وسیب دِی بد حالی میݙا منہ کھڑی چِڑویندی اے۔ اساں وسیب دی سیت بدلݨ دے خواب ݙِٹھے ہَن، ساݙے خواب مُلک دے ݙاڈھیاں نیں پیریں ہیٹھ لَتاڑ ساکوں چھوریں وانگ حیاتی گزارݨ تے مجبور کر ݙِتے۔ ساݙے وݙیریں تے سیاستدانیں وفاقی سیاست تے حب وطن دے ناں تے ساݙی سموری قوم دا وَپار کر آپݨیاں ڳوجھیاں بھر گِھدن۔ اساں روندے رَڑدے رہ ڳیوں، ساݙے وسبیاں تے قبضے کر تے ساکوں آپݨے وطن وِچ ای بے وطن کر ݙِتا ڳئے۔ ساݙے شَہریں، ساݙے ٹھیڑھیں، ساݙیاں جھوکاں، زمیناں تے ساݙے وسائل تے قبضے کر تے اساکوں اوپرے لوکاں دی وَٹھ وِچ ݙے ݙتا ڳئے، وَہندے ویلے دی سیڑھ وِچ ہُݨ اساں نہ کہیں شمار وِچ اوں نہ کہیں قطار وِچ۔ ساݙی دھرتی تے غیریں دا قبضہ اے تے اساں روہی تھل، دمان دے واسی پکھی واسیں وانگوں کݙاہیں لہور تے کݙاہیں کراچی دَر دَر رُلدے ودوں تے ہر دَر توں ساکوں دُر دُر دے سِوا کُجھ ہَتھ نئیں آندا۔ اساں آپݨیاں بر جھوکاں دی وَسوں سانگے ݙِٹھے اَݨ ݙٹھے خوابیں دی تعبیرلیوں دَر دَر دی درباری کیتی اے، عمراں ڳل ڳئی اے پرساݙے خواب وَلا وی بے تعبیرے ہِن، اساݙے ہتھ وَلا وی خالی اِن تے غلامی ساݙا ڳلانواں بݨ ڳئی اے۔ میں مونجھ دی چھل وِچ جھٻاروں تھیوݨ پیاں تاں وَت کݙاہوں، کہیں روہ ݙُنگر ݙَہوں، مرشد عزیز شاہد لفظیں دا اَجڑ ہکّل تے میں ݙے آندا ݙِسدے تے ساݙی سونہہ اَݨ سونہہ دا ہوکا ݙِتس :
اساں سفریں تے رہ ڳئے ہئیں اساکوں کُئی خبر کئینی
اِتھاں گھر کون وَسدا پئے، اِتھاں کَیں کَیں دا گھر کئینی
اِتھاں اندھی دی ماء گونگی، نہ کوئی لولی نا کوئی ݙولی
اِتھاں سکھیاں مُتوں اکھیاں، اِتھاں پکھیاں دے پَر کئینی
عجب لوک اِن پرائے نانویں پچھانویں نال سُنڄݨیندن
عجب گھر ہِن جزیرے وچ، ہَندیرے ہِن تے دَر کئینی
عجب میلہ ہے ونگیں، جلترنگیں، رُوپ رنگیں دا
دُکاناں در دُکاناں ہِن، کُئی بندہ بشر کئینی
اُونویں ݙیکھاں تاں، سارے راج تے کہیں دیہہ دا سایہ ہے
اُونویں ݙیکھاں تاں گُم گُستان وچ کُئی جھوک بَر کئینی
میݙی میناں سَدا کُوکے، "میݙی میں ناں” ’’میݙی میں ناں”
بھلے توں نئیں، "بھلا کُئی ہے” ’’بھلا کُئی ہے‘‘، میݙا کہیں نال شَر کئینی
میں ݙَرداں اُوں کنوں جو آپݨے خوابیں وچ وِی ݙر ویندے
میں ݙرداں اُوں کنوں، جیکوں کتھئیں کُئی شئے دا ݙَر کئینی
خدا شاہد ہے ہر دِل ہک خدا دا گھر ہے حرم وانگے
اِتھاں ہر گھر ہے اپݨا گھر، اِتھاں کوئی غیر گھر کئینی
گاݙی نواب شاہ کنوں نِکتی اے تاں میکوں او سخی سید، نواب علی شاہ یاد آ ڳئے جئیں اِیں شَہر کوں قائم کرݨ سانگے 260 ایکڑاں دِی قربانی ݙِتی ہئی۔ اِتھاں ہِک قدیمی قصبہ ہا جیندا ناں ”نصرت“ ہئی۔ نصرت 1903ء کنوں 1907ء تئیں حیدرآباد دی ہِک تحصیل رہ ڳئی جیکوں 1903ء وِچ انگریزیں تحصیل دا درجہ ݙتا ہا۔ جݙاں”نصرت“ کوں ضلع دا درجہ ݙتا ڳیا تاں اِیں شہر دا ناں سخی سید دے ناں تے ”نواب شاہ“ رَکھ ݙتا ڳیا۔ یکم نومبر 1912ء کوں نواب شاہ کوں ڈویژن دا درجہ ݙے ݙتا ڳیا۔ سندھو دی مݨ تے سئیں جی ایم سید دی ڄم جاہ ”سن“ سیدیں دا ٻہوں قدیم ٹکاݨا اے۔ شام، عرب تے عراق کنوں لݙ تے ہند سندھ تے ملتان آوݨ والے سیدیں دا ہِک ٻہوں وݙا خاندان صدیاں توں ”سن“ وِچ اباد ہے۔ 1881ء وِچ سید نواب علی شاہ ”سن“ کوں چھوڑ سندھ دے ادھ واݨ وِچ ”نُصرت“دے علاقے دیرا ان لاتا۔ اُوں اِتھاں ہزاراں ایکڑ زمین مُل گھدی تے آپݨی جاگیر قائم کیتی تے اِتھاں ہزاراں کم دار قبیلے وسائے۔ روایت ہے جو سید نواب علی شاہ دا ڳانڈھا ”سن“ دے سئیں جی ایم سید دے خاندان نال ای ہا۔ سیدیں دِے تریہے ڳُݨ سید نواب علی شاہ دِی ذات وِچ موجود ہَن۔ سید سوہݨا، سید سخی تے سید سُخنیں دا سچا۔ رِیت روایتیں وِچ ہے جو سید نواب علی شاہ رَڄ سوہݨا ہا، سخی اِیں ہا جو اُوندے دَر توں کݙاہیں کوئی منگتا خالی ہَتھ نہ ویندا ہا تے سُخناں دا سچا اِیں جو وعدہ وفائی وِچ اُوندیاں قسماں چاتیاں ویندیاں ہَن۔ 1909ء وِچ انگریزیں اِیں ساڳی علاقے ”نصرت“ وِچ ٹیشن تے ٹاﺅن ٹھہاوݨ دی نِیتی تاں سید نواب علی شاہ دِل کھول تے انگریزیں دی ہَتھ ہمرائی کیتی تے تخت برطانیہ کوں ریل گاݙی دا ٹیشن بݨاوݨ سانگے 200 ایکڑ تے ٹاﺅن دے دفتر اُسارݨ سانگے 60 ایکڑ زمین مفت دان کیتی۔ ”نصرت ٹاﺅن“ وجود وِچ آیا تاں انگریزیں اینکوں نواب شاہ دا ناں ݙے ݙِتا۔ اتھاہوں سڈ پندھ تے سکرنڈ لنک روڈ تے "دلیل دیرو” دے ٹھیڑھ تے کچیاں سلہیں نال اسریا قلعہ ایں دھرتی دی قدیمی تریخ دے حال حوال کھڑا ڈیندے-
ویلے پاسا پترائے تاں ” نواب شاہ“، ہک جدید شہر” بے نظیر آباد“ تھی ڳئے۔ شہر کنوں ناں کھسیج گئے پر ایئر پورٹ، میڈیکل یونیورسٹی تے اللہ جانڑے کیا کیا مل گئے- 2007ء وِچ بی بی بے نظیر بھٹو دی شہادت دے صدقے پیپلز پارٹی کوں اسلام آباد دی کرسی نصیب تھئی تاں صدر آصف علی زرداری دی خواہش تے اپریل 2008ء وِ چ ”نواب شاہ “ کوں ”بے نظیر آباد“ دا چولا پَوا ݙِتا ڳیا۔ سید دے شَہر کوں نواں ناں ݙِتیاں سولہاں ورہیوں تھیوݨ کوں آڳئن، لوکیں سانگے ایہ ناں اڄݨ تئیں سُونہاں نئیں تِھی سڳیا تے اڄاں وِی زبان تے نئیں چڑھیا۔ پاکستان پیپلز پارٹی بی بی دی شہادت دے بعد ترے واری سندھ وِچ صاحبی کر چُکی اے پر کوئی ہِک نواں شَہر نئیں وَسا سڳی۔ ضلع ٹھٹھہ دے نیڑے کراچی توں لڳ بھڳ 150 کلومیٹر ݙکھݨ پچھم وِچ 60 ہزار ایکڑ تے ہَک نواں شَہر ذوالفقار آباد وَساوݨ سانگے 2010ء وِچ ”ذوالفقار آباد ڈویلپمنٹ اتھارٹی“ قائم کیتی ڳئی ہئی۔ ڳِݨ مُنڄ ہئی جو ایں شَہر کوں کیٹی بندر نال ڳنڈھ تے بندر کوں وِی کمیں لاتا ویسی پر اِیں نویں شَہر دا منصوبہ رولیاں وات آ ڳیا۔ شہر ہن جو خلقت دی بھیڑ کنوں دپھیندے ویندن- کیا چنگاں ہوندا جے کراچی، حیدرآباد، سکھر، نواب شاہ کوں ابادی دے دبا کنوں بچاوݨ سانگے اِنہاں شِہراں دے نیڑے ݙُوں چار نویں تے جدید شَہر وسا ݙِتے ویندے پر ایہ خواب اڄݨ تئیں ادھورا اے۔
(پندھ اجاں جاری اے)