طاہرہ تے شاہ رُخ سُم سُم تے تھک ڳئن۔ پاسے پتریندے تے آلساں بَھنیندے اِنہاں دی حالت پتلی تھی ڳئی اے۔ شاہ رُخ تاں جیں ویلے وی نِندروں اُٹھدے تاں دھاڑ ہَکلیندے :
”یار میکوں بُکھ لڳی اے“۔ وت اوہو اخباری دسترخوان وِچھ ویندے تے ولا اوہے آلو دے پُراٹھے ، کباب تے کُکڑ دی بھاجی اے جو کینٹ دے ٹیشن کنوں کوٹری تئیں پئی تڳدی اے تے شیت گھر وسیب تئیں پئی تڳسی۔ شاہ رُخ نال طاہرہ وی کُجھ ہَتھ ہمرائی کر گھِندی اے۔ اساں اونویں پیٹ کوں سُٻیاں ٻدھی ٻیٹھے ہئیں، اساݙا تاں سفر دا پکا اصول اے جو تھولی کھاؤ تے سُکھے رہو۔ تھکے تُرٹے پندھیڑو نِساہے تھی تے میں ݙے ݙہدن تاں میں منہ کُپے دی دری ݙہیں پھیر تے ٻاہرلے منظر اکھیں وچ وَسا کے ٹٻری کنوں منہ لُکا گھِنداں۔ اِت واری ایہ سفر ریل گاݙی پاروں اِتلا دِگھر ڳئے جو میکوں آپ آپݨے پاکستانی ہووݨ تے پِھکت محسوس تھیوݨ پئے ڳئی اے۔ میکوں اینویں لڳدے جو پاکستان دیاں ساریاں خرابیاں میݙی وجہ کنوں ہِن۔ ٹٻری دی تھک تروٹ کنوں میں آرہوں ٻارہوں دے نظارے ݙیکھ آپݨا رُو ٻیٹھا وِندلینداں، پر گاݙی توں ٻاہر کوئی اینجھا منظر کائنی جیکوں ݙیکھ تے مُلک یا مُلک چلاوݨ والیاں تے کوئی ماݨ محسوس تھیوے۔ بنگال تے سندھ رَل تے پاکستان بݨایا ہا، بنگال اک نک تھی، انج تھی تے پاسا کر ڳئے، سندھ نِت رودھیاں وات اے، نِت کراچی اسلام آباد دی بھِڑاند رہ ای ویندی اے۔
گاݙی مَٹّھی مَٹّھی ٹَھڈیاں شاماں دے شہر حیدرآباد ݙے رِنگدی ویندی اے۔ آرہوں ٻارہوں دُکان، مکان، چھوٹے وݙے وَݨ ساݙے نال نال دُرکدے ویندن۔ میں ݙہدا ٻیٹھاں جو لڄ پال سندھو دا واسی کیڑھے اوکھے حال حیاتی دے جَھٹ نِبھیندا پئے۔ اِنجر پِنجر تن تے لِیرے، پیرو راݨے ہاری، آجڑی، ریڑھی والے، جتوال، گاݙی واݨ، پیر پیادے آپݨے جسماں تے مُونجھاں ولہیٹ زمین تے گِھلیندے دَپھیندے ودن۔ ریلوے لائن نال جُڑی وسوں دی غریبی تے بے وسی ݙیکھ میݙا دل رَت دیاں ہنجوں ٻیٹھا روندے۔ سندھو دریا سخی لڄ پال اے، گلگت توں گھِن کراہیں لاڑ تئیں ایندے نال جُڑی خلقت سانگے روزی روٹی کݙاہیں کُھٹݨ والی نہ ہئی پر اینجھی کال کُریہہ دی رُت آئی اے جو سندھو دے تل وسیب وچ ہر خوشی اوپری تھی ڳئی اے۔ اِتھاں پاݨی دی وہُک نال زندگی وی وَہݨ کار ہئی، موسمیں دی جُمل جہانی اَدلی بدلی سبھ کُجھ ملیا میٹ کر چھوڑئیے۔ ہک زمانہ ہا خدا دی ذات اِنہاں سندھ واسیاں تے ٻہوں راضی ہئی۔ وَہندے دریا دیاں چھولیاں کوں ݙَک ایندا رُخ کیویں پَتریندے، سال پسالی چھلو ں کوں منہ کینویں ݙِویندے تے چھل دے پاݨی کوں کٹھا کینویں کریندے، دریا تے ٻندھ کینویں ٻدھیندن، دریاوِچوں نہراں کینویں کڈھیندن، اُروار پار آونڄ سانگے وہندے دریا تے پُل کینویں ٻدھیندن؟ سندھ واس ایں کم وِچ آپ وسُوکے ہَن تے جُمل جہان اِنہاں کنوں رَڑھ راکھی دے ڳُݨ سکھدا ہا۔
میݙیاں سوچاں دے دَر اَڄاں تئیں کُھلیے کھڑن تے میݙے چیتے وِچ سندھو دے پاݨی وچ دھاتیاں پوتیاں ٹھڈیاں لُورہیاں ٹھڈوال دے سہرے کھڑیاں ڳاندن۔ کوٹری وِچوں نِکلدیاں ای قوماں، قبیلیاں، قبرستاناں تے تہذیباں دی پرکھ پرچول دا بُزرگ پرچارک ڈاکٹر احمد حسن دانی میکوں مِل پئے تے ڈسیِس جوسندھ وادی ہندوستان دا او حصہ اے جِتھاں انسانی تہذیب نیں سبھ توں پہلے اکھیں کھولیاں ہَن۔ سندھ وِچ بُدھ مت، جین مت اتے برہمناں دے ٻہوں اثرات رِہین ، ہیں گالہوں اِتھوں دیاں اُساریاں وِچ وی اِنہاں دیاں نشانیاں نِشابر اِن۔ خاص طور تے اسلام توں پہلے دے قبرستاناں وِچ وی اِنہاں دی جھلک مِلدی اے۔ اِیں علاقے دا تریخی قبرستان سونڈا تے وی قدیم تہذیب دیاں یادگاراں پیش کریندے۔ اِتھاہیں نیشنل ہائی وے تے کوٹری، حیدرآباد کنوں 54 کلومیٹر پرے سونڈا قبرستان اے جیڑھا اِتھاں صدیاں کنوں اباد قبیلیاں دی تریخ دا ݙاݙے حال اے۔ اینویں ای مکّلی تے چوکنڈی دے قبرستان پِچھوال دیاں عظیم یادگاراں ہِن۔ ایں علاقے دے کلمتی، جوکھیا، بُرفت دی شاخ نومڑیا تے ہملاݨی قبیلے مُغلاں دے دور کنوں ای طاقت ور قبیلے رِہین۔ ہِک زمانے اُنہاں دی گُزر گُزران راہ ویندے وپاریاں تے پندھیڑواں دی لُٹ مارتے ہوندی ہئی۔ کلہوڑے دور وچ گبول ،لاشاری ، پہنور اتے جاکھرے وی اِنہائیں نال رَل کھڑیے۔ جݙاں اِنہاں قبیلیاں دی پڳ ہملاݨی ملکیں دے سر تے آئی تاں ملک سکندر خان دے پیو ݙاݙے زور زلہل دا رستہ چھوڑ تے رڑھ راکھی، اَجڑ پالݨ وݨج وپار شروع کر ݙتا۔ اِنہاں سرداراں دے مزار وی اِتھاہوں لیلے ٻاک تے کوٹری دے قدیمی قبرستان وچ نشابر ہِن۔
طاہرہ تے شاہ رُخ کوں تھکا ماندا ݙیکھ میکوں سُرت سُجھی اے جو کوٹری تاں اُونویں آئے ودے ہئیں، کیوں ناں اِنہاں کوں بُرفتیں دے سردار ملک پہاڑ خان تے اوندی ”شیردل راݨی“ دا قصہ ٻہہ سُݨوانواں جیڑھی اِتھاہوں لیلے ٻاک پندھ تے قدیمی قبرستان وچ سُتے پئن، میݙا تیر نشانے تے ونڄ لڳیے، ݙوہیں اُٹھی تے جُڑ ٻیٹھن۔ میکوں کِھل آ ڳئی اے، ساݙے وسیب دے ٻال تے رَنّاں کیہہ جیݙیاں سادیاں ہوندین، قصے کہاݨیاں تے ٹِھگلیج پوندین۔ میں گلہ کھنگار تے کہاݨی شروع کر ݙتی اے:
”ہک ہا بادشاہ، بادشاہ تاں اللہ دی ذات آپ ہے، بس او ہک ٹُکڑے زمین کوٹری، کوہستان، لسبیلو دا بادشاہ ہا۔ اوندا ناں ملک پہاڑ خان ہا تے او آپݨے ناں پہاڑ وانگیں اسلوں بِھکل ہا تے اوندی ذال مائی چھاڳلی وی شیر دل راݨی ہئی جیڑھی حکومت دی ہر ڳِݨ مُنج وچ سِر دے سئیں دے نال ٻِک تے کھڑی ہوندی ہئی۔ ملک پہاڑ خان بُرفت قبیلیاں دا سردار ہا تے اُوندی شاہی اِتھاہوں کوٹری کوہستان، سندھو دریا دی بَھر کنوں شروع تھی لسبیلو تئیں دِرگھی پئی ہئی جتھوں ریاست قلات دیاں بُرجیاں شروع تھی ویندیاں ہَن۔ اونکوں ایہ حکومت 1703ء وچ ہک بھڑاند ’گونگن جی جنگ‘ دے نتیجے وِچ ہتھیں لڳ ڳئی ہئی۔ اوندے ٻئے پاسوں سندھ دے کُجھ حصیاں وچ میاں یار محمد کلہوڑے دی شاہی ہئی جیندا تخت ٹِکاݨا خدا آباد تے ہا، میاں یار محمد، کلہوڑا اَل دا پہلا صوبے دار ہا جئیں خداآباد وِچ ݙیکھݨ لائق جامع مسیت وی ٹھہائی ہئی، ایہ مسیت ملتان دے سرائیکی مستریاں اُساری ہئی تے ایندا کاشی کاری دا کم وی ملتانیاں کیتا ہا۔
ملک پہاڑ خان حکومت ملدیاں ای ریاست دے ودھارے سانگے سوچ وِچار وِچ پئے ڳیا۔ او چاہندا ہا جو او آپݨی شاہی لسبیلو کنوں پُورب، سندھ ݙہیں ودھاوے پَھلاوے۔ اصل وچ او سندھو دریا دے پاݨی تے ساوِل کوں آپݨی مُٹھ وِچ گھِنݨ چاہندا ہا۔ سندھ دے وسیلیاں تے قبضے سانگے اُوندے ودھدے قدم روکݨ کیتے میاں یار محمد کلہوڑے نال بُرفتیں دی جنگ پئے ڳئی، جیندے وِچ ملک پہاڑ خان ہَر ڳیا تے آپݨی ودھارے دی سِک کنوں وی پاسا کر ڳیا۔ انت ملک پہاڑ خان آپݨی لسبیلو دی شاہی تے وِسا کیتا تے 60 سالیں دی عمراں وچ جھوک لݙا کوٹری دا قدیمی قبرستان ونڄ وَسایا۔ ملک پہاڑ خان مویا تاں کوٹری، کوہستان لسبیلو دا تخت آپو آپ اُوندے پُتر ملک عزت خان دے لیکھے لِکھیج ڳیا۔ مائی چھاڳلی دا ڄایا ملک عزت خان اجاں ننڈھڑا ہا، تہوں بُرفتیں دی چوݨ تے مائی چھاڳلی تخت خود سنبھال گِھدا۔ مائی چھاڳلی سُݨہپ تے سِنڑپ دی سوہݨی مثال ہئی۔ اوں وݙی کامیابی نال شاہی ٹھمکا ݙِکھائی، اینجھے اینجھے کم کر ڳئی جو تریخ اوندے کماں تے اڄ وی ماݨ کریندی اے۔ مائی چھاڳلی، ملک پہاڑ خان تے جند جان توں فدا ہئی، اوں آپݨے سِر دے سئیں دے کئی ادھورے خواب پورے کیتے تے اوں وݙیاں وݙیاں نہراں کھٹوایاں، موسم نال میل کھاندیاں نویاں نویاں فصلاں دی بِجائی کیتی ڳئی ۔اُوندے دور وِچ ریاست کوٹری، کوہستان تے لسبیلو وِچ رَڑھ راکھی کوں نویں رنگ رُوپ مل ڳئے۔
مائی چھاگلی دی سُرت سبیل تے اوندا سوبھ سِنڑپ آرہوں ٻارہوں دے حاکمیں کوں ہِک اکھ نہ بھاندا ہا۔ سندھ دے ٹھٹھے ۤلے جام تاں اوں کنوں اسلوں بے زار رَاہندے ہَن تے ہر ویلے اونکوں لسبیلو دی شاہی کنوں بے دخل کرݨ دے وِچار وِچ رہ ویندے ہَن۔ انت 1742ء وچ جام عالی، سندھ دے کُجھ سرداراں تے قلات دے حاکم میر محبت خاں کَٹھے تِھی تے رات دے اندھاریاں وِچ لسبیلو تے حملہ کر ݙتا تے بُرفتیں دی راݨی کوں شہروں بے شہر کر ݙتا۔ مائی چھاڳلی آپݨے پُتر ملک عزت خان کوں نال لا آپݨے آبائی علاقے کوہستان ݙو وَل آئی۔ ایں سازش دے بعد مائی چھاڳلی کوں مُونجھ تے چُپ ویڑھ ڳئی تے اوں خود کوں آپݨی ماڑی وچ ہک کوٹھے تئیں قید کر گِھدا۔ او آپݨی حیاتی دے 59 سالیں تئیں سِجھ دا منہ نہ ݙٹھا تے آپݨے گوݙیاں وِچ سِر ݙے آپݨے محبوب تے سِر دے سئیں ملک پہاڑ خان دے وِچھوڑے دے وِرد پَکیندی رہ ڳئی۔ مائی چھاڳلی لمبی عمراں پاتی تے 1801ء وچ اِیں جڳ توں اُوں جڳ لڈاݨے کیتے تے کوٹری دے ساڳی قدیمی قبرستان ونڄ سُتی جتھاں اُوندا محبوب سڄݨ ملک پہاڑ خان کئی ݙہاکیاں کنوں اُوندی راہ پیا بھلیندا ہا۔ بعد وچ ملک پہاڑ خان تے مائی چھاڳلی دے پُتر ملک عزت خان کوں وی ہِیں قبرستان ونڄ جھلیا“۔
قصہ مُک ڳئے پر ساݙا سفر اڄاں وی وہُک وِچ ہے۔ اساں کوٹری توں نکل مہران پُل وِچ پہہ ڳیوں۔ لوہے دے پُل وچ پَاہندیاں ای گاݙی دی ”چَھک ڑک چَھک ڑک“ کنوں ’ڈَھگ ڑگ ڈَھگ ڑگ“ وچ بدل ڳئی اے۔ سبھ کوں سُدھ پئے ڳئی اے جو اساں سندھو دی درسال توں ٹپدے پیوں۔ ول میں ݙٹھے سندھو دی مݨ تے ٻہہ تے مرشد عزیز شاہد پوتھی کھول میکوں آپݨے سفر دے ویݨ ٻیٹھا سُݨویندے:
سفر کرݨے تاں کیا ݙرݨے، شہر جنگل تے تھل کیا ہے
کیہاں بھنبور، کیا کوئی کیچ، سسی کیا پُنل کیا ہے
میݙے پیرے میݙا چھاندݨ، میݙے چھالے میݙا چاندݨ
میݙیاں اکھیاں میݙیاں سکھیاں، تے وِچ وسدا کجل کیا ہے
نوّیں پَل وچ پُراݨے پَل دے ݙُکھ وی نال رَل ویندن
جتھاں ݙُکھ نال رَلدے پئن او بے انت پل کیا ہے
جو ݙِسدا پئے پِچھانواں ہے جو نئیں ݙِسدا اوہو سچ اے
اَساں ݙُکھ دے پُجاریں دی اصل کیا ہے نقل کیا ہے
سفر ہے کہیں اندھارے توں ولا ہِک ٻئے اندھارے تئیں
امر ہے سوجھلا پل دا، ابد کیا ہے ازل کیا ہے
اساں تاں سانولا تیݙی رضا دی موج تے ٹِھل پیوں
اساݙا کیا بھنور، کیا ہے چھلوکا،چھول چھل کیا ہے
اساں تاں اپݨے پیریں وا جھلوڑے پا کے ٹُر پئے ہیں
بھنوالیں وات ککھیں دے سوا ساݙا سمّل کیا ہے
اساں کہیں اَݨ سُݨی سِک دے سفر وچ انت رُل ونڄݨے
او مل پوندا تاں کیا ہوندا، جے نئیں ملیا تاں وَل کیا ہے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
لکھ تھورا سئیں ابوبکر شیخ
لکھ تھورا سئیں مستقیم خان
(پندھ اجاں جاری اے)