ساوّاریکا، مُولستھان اَتیں مہابھارت||امجد نذیر

اِیں لکھت دا مقصد چُونکہ، برصغیر دی اتہاس کاری یا گرَینڈ اِتہاس تے کمنٹ کرݨ یا کحیں وݙے ماملے تے حرف کاری کرݨ کائنیں بلکہ قدیم اساطیر یانی مہابھارت یا وَیداں ئچو مُلتان، جیکوں قدیم سنسکرتی تذکریاں ئچ مُولستھان دے ناوّیں نال یاد کیتا ویندے، اَتیں سرائیکی زبان دے ݙُو چار حوالے تلاش کرݨ اے ۔ جو اساݙی دھرتی تے ٻولی دا کیہڑے شبدیں ئچ، کِتھاں کیویں حوالا ݙیا ڳئے جہڑا مُولتان دا پاکستان دے قائم کُہنہ، زندہ حیات شاہر ہووݨ دا ثبوُت ءِ ، اگر رَسمی لکھت کنوں پہلے دے واراں بیّاناں ئچ ملتان یا ملتانی ٻولی (جہڑی ہݨ کل وسیب ئچ سرائیکی ناویں نال ڄݨی سنڄاݨی ویندی ءِ) دا حوالہ حے تاں کحیں ٻئے تبصرے، اندازے دی گنجائش باقی نئیں رہ ویندی جو ملتان برِ صغیر پاک و ہند دے ڈھیر سارے رسم رواجاں اتیں دھرم عقیدیاں دی منڈھ بنیاد اے، لہٰذا سرائیکی زبان دا وی قدیم ہند ۔ آریائی اتیں سنسکرتی ہووݨ ثابت اے ۔

اے ڳال وی بہر حال طے حے جو مُلتان، سندھو دریا، چندر بھاڳا (چناں) اتے ہاکڑہ (سرسوّتی) دریا دے دوآبے ئچ واقع ہووݨ دے کارݨ گھٹ توں گھٹ 4000 سال قبل (م ۔ د ) کنوں اِتھائیں حیں جاہ تے جِتھاں ہݨ وجوُد رکھدے شاد آباد ہائی تے حے ۔ ءِ نہ صرف ہندھ سندہ دے دھرمی ماݨہوں دا گیانی دھیانی راج مقام ہائی بلکہ بُدھ مت تے سناتن دھرم دا وی مرکز رہ ڳئے ۔ بے شُبہی اثری روایات ݙسیندن جو پرہلاد مندِر دے نال نال آݙتیہ یانی سِجھ دیوٓتا دا مندرمورتی مُلتان دے مشہور علاقے سورج کُنڈ ئچ ہائی ـ روایت مطابق ءِ مندر کرشن مہراج دے پِسر سامبھے بݨوایا ہائی ۔ اِیں زاویے کنوں ݙیکھوں تاں مَہا بھارت جہی گرینݙ رزمیہ ئچ کوروئیں تا پانݙوئیں دی تھوڑی ٻہوں محاز آرائی یا مکالمہ بازی دا مولستھان ئچ نہ تھیوݨ غیر اِمکانی ءِ ۔ اَتیں ایوّیں اِی ویاسا دا (مہا بھارت دے قیّاسی لکھارئیں ئچو ہک لیکھکھ) کیتے مُولستھان کُولو اَکھ بچاوݨ مُمکن نانہی ۔

اِیں کارݨ سندھو دریا دا اُترادوُ خِطہ، جہڑا اڄ سرائیکی وسیب دی علاحدہ اکائی رکھدے، مہا بھارت دے بیانیے ئچ چنڳی چوکھی اہمیت رکھدے ـ مہابھارت دے شرح کاریں دے نزدیک اِیندا ذکرازکار نشابُر حے تے ٻئے ڈھیر سارے مُنڈھ قدیمی اِتہاس کار وی ایندی گواہی ݙیندن ۔

ہزار سال قبل مسیح تاݨیں سنسکرت شمال مغربی بھارت دی پوّتر اَتیں اُتم ٻاہمݨی ٻولی ہائی ۔ وّت وّخت وریہاں پچھوں حولے حولے پراکرِت، یانی عامی عوّامی ٻولیاں ۔ جیندے ئچ سرائیکی وی شامل حے ۔ زیادہ مقبول منقوُل تھیوݨ لڳ پیاں تاں اپݨی قدر آدُر جتایونیں ۔ تا آنکہ ہزار سال بعد ‘کامن اِیرا’ (م ـ د) ئچ راج دربار دی تݙ تیں فارسی اتیں بعد ئچ (بقول امیر خسرو) ہندوّی یا ہندوستانی ٻولی بݨن ٻوُلیجݨ لڳ پئی ـ دلچسپ اتیں حیرت ناک ڳال ءِ حے جو سنسکرت تاں آپݨی جاہ، رِگ وَید دی ٻولی ہووݨ کنوں ہٹ کے، اَصلو ٻولی ٻولݨ یانی منوُش دی بھاشا کلام کرݨ دی سَکت صلاحیت کُوں ای پاک پوّتر ڄاݨدی اے ۔ ایں واسطے اُوندی نظر ئچ ٻولی آپ من مندِر دی کوشَل دیوّی ءِ ۔ مثال طور اگر سرائیکی دیوی، بنگلہ دیوی، تامل دیوی، سندھی دیوی، پشتو دیوی وغیرہ آکُھوں تاں رِگ وید دا نظریہ سمجھاوݨ سَوکھا تھی ویسی ۔

آندرے پوڈیّوکس (طارق رحمٓن ۔ 1999) دے خیال دی پَت سٓت کڈھیڄے تاں ڳال اِیں بݨسی جو سنسکرت اَتیں رِگ وَید ئچ شبد دا مُتوازی اِستمال روح، حیاتی آتیں کاسماس بطور تھیندے ـ یا ݙوجھے لوّظیں ئچ شبد حے تاں شعُور ءِ، شعور حے تاں وجوُد ءِ ، وجود حے تاں زمین زمان ہِن، بھوئیں مکان ہِن ـ مطلب شبد کائنیں تاں شعوُر کائنیں ۔ شعوُر کائینں تاں ہستی، ہوند، عالم، آفاق سبھ دا ہووݨ نا ہووݨ برابرءِ ۔ لہزا سنسکرتی شبد آپݨی ذات ئچ پاک مقدس تھی براہما ، باری تعالا یا ‘مہا سچ’ تے حق لاھوُت بݨ ٻیٹھے ـ

پَر ستم تضاد یا پیرا ڈاکس ءِ بݨیے جو ٻولیاں ٹھولیاں تاں لوکائی دی میل ملکیّت ہوندِن، اوہے ایندے موُجد پرچارک، معنی مقرر کرݨ تے ورتارا وٹاندرا کرݨ آلے وی ہوندِن، شبد کہاݨی دا عامی عوامی، حتیٰ کہ مَند مَندھیل ہووݨ اِنہاں دی پیدائش افزائش دا زور ذریعہ ہوندے ۔ ٻولی کُوں طاق صحیفہ بݨا کے رکھݨ چھوڑن اوندے قتلام دی سازش ثابت تھیندی ءِ ـ

ایوّیں اِی کُجھ مِلدا جُلدا کارݨ حربہ مہا پوّتر سنسکرت نال تھئے ۔ پنڈت پروہتاں اِیندی گرامر اَتیں ورت ورتارے کُوں کوشل دیوی دا منتر اشلُوک بݨا قیمتی نوّادرات وانگوں لکاوݨ حق جتاوݨ دا ریت رواڄ پاتا ـ ٻئے اَسوّاب علاوہ، حُرمت تقدُس موڄب وی ٻولی دا وٹیجݨ یا وٹاوݨ، حتیٰ کہ اُوکوں عامی عوامی کرݨ وی پاپ اَپرادھ سمجھیا ڳیا ۔ کیوّل او ٻولی کیوٓیں جیوے جیکوں ٻولیندئیں لوکی ݙرِن ـ شک اے جو پانینی وی گھٹ ودھ اِیں سانگھے سنسکرت دی گرامر دے تقریبا” 4000 روُلز بݨائے ۔ جہڑا شیئت دنیاں دا پیلہا گرامردان وی آکھیا ونڄ سڳدے ۔ نتیجہ اے تھیا جو سرائیکی جیہاں پراکرتی ٻولیاں، جیندا مہابھارت ئچ ذکر اے بچ کھڑیاں تے سنسکرت تے سوالیہ نشان ان کھڑا ـ

اِتھاں اے ذکر دلچسپی کنوں خالی نہ ہوسی جو پانینی اساݙے اٹک (جہانگیرہ) دا ڄم پَل ہائی جہڑا اُوں ویلے ٹیکسلا دا حصہ سمجھیا ویندا ہائی اتیں ٹیکسلا اڄ کنوں ڈؤ ہزار سال پیلہے سنسکرت، بدھ مت اتیں وَیدیں دی لکھت پڑھت دا ٻہوں وݙا گڑھ ہائی ۔ اِیہا سنسکرتی گرامر اِی حے جہڑی بعد ئچ براہمناں ہتھیں چڑھ مَنترجادوُ سݙیڄی ـ جیکوں او بعد ئچ عوام کنوں لکاوݨ پئے ڳئے ـ لکھت دا رواڄ پئے ونڄݨ دے باوجود وی او ایکُوں ناں لکھدے ہَن تے کئی سو ورہیاں ٻولی کُوں ہنر کسب بلکہ مال ورثہ بݨا سینہ بہ سینہ آ منتقل کریندے رہ ڳئیں ـ عین ممکن حے جو زبان کُوں طاقت، ثروّت دا راز بݨا لکاوݨ تے آپݨی آل اولاد دے مِلک کرݨ کارݨ اے ٻولی قریب قریب مَر ستی اے ـ بس ہݨ تھولے ٻہوں شب ورتارے زیندہ ہِن تے باقی ذخیرہ لغت ئچ محفوظ ۔

پراکرتی ٻولیاں سَرائیکی، سندھی، ہندکو، بلوچی، پشتو (تیں انہاں دے نال دیاں ٻیاں ٻولیاں) ہِند آریائی (بشموُل فارسی آپݨے متفرق فارسی اثرات دے) مُنڈھ قدیمی ٻولیاں ہِن ـ جنہاں دے ہِک کنون زیادہ اثری شوّاہد موجود ہِن ـ میر چندانی مطابق (حوالا: طارق رحمٓن ۔ 1999) مہا بھارت ئچ ݙوعلاقیاں دا تذکرۃ مِلدے یانی سندھ اتیں ساوّیراء ـ ہر چند کہ سندھ دی حد باونڈری قدیم ہند وچ طئے کوئنا ہائی اتیں بعض اوقات ایندے وچ اُبھا پوادی تے پچادی پاکستان وی شامل تھنیدے ہَن مگر وّت وی زیادہ تر اِتہاس کاراں دے خیال ئچ کم از کم "ساویراء” ایہو علاقہ حے جیندے ئچ ملتان، دیرہ جات، بکھر، جھنگ، میانوالی اتیں دریائے سندھ دا پچادھ پوادھ شامل ہے ـ

جڳ مشہور ماہرِ اثریات احمد حسن دانی دے خیال ئچ اگر "ساویراء” قدیم دور کنوں انجھ علاقی تصور کیتا ویندا ہائی ۔ اگر "ساویراء” اَنج علاقہ نہ ہووّے ہا تاں سندھی موجودہ سندھ ئچ محدوُد نہ ہوندی ۔ لہٰذا مہابھارت ئچ جہرے علاقے کُوں "ساوّیرا” آکھیا ڳئے او موجودہ سرائیکی، با الخصوص مُلتان اتیں اُوندے اُبھے، لمے، پچادھ پوادھ دے علاقے ہِن ۔ ایہے علاقے ہن جِنہاں کُوں البیرونی (983 تا 1050، م ۔ د) وی "ساویراء” دے ناں نال یاد کریندے ۔ دانی صاحب دے خیال ئچ لوّظ سرائـیکی (سرائے کی یا سِرے کی) دی بجائے "ساواریکا” دی وٹاندر (میّوٹیشن) حے ۔ (ا ۔ ح ۔ دانی 1981) ۔ جبکہ کجھ ٻئے دانشواراں دی خیال ئچ کیونکی سیندھی ـ سرائیکی پاکستان دیاں واحد ایسیاں ٻولیاں ہِن جنہان ئچ حلقومی (امپلوسِوّ) اوازاں انتہائی اہم تے وکھرے ہن ، لہٰز کتھائیں تیرھوّین چوݙویں صدی ئچ جُدا تھئین ـ میر چندانی اتیں احمد حسن دانی دی رائے تیں غور کرون تاں پہلا قیاس زیادہ درست لڳدے ـ اتین گرائرسن (1927) اتیں بورڈئی (1981) دا خیال ٹھیک نئین لڳدا جو سرائیکی کتھائیں ستوّیں کنوں چوݙوّیں صدی ئچ پنجابی کنوں انج تھئی ءِ ۔

ٻس ایہو "ساواریکا” ہی سرائیکی وسیب اے ۔ جیندے کجھ حالات، واقعات دا تذکرہ بھارت دی سب کنوں وݙی رزمیہ مہا بھارت ئچ آندے ـ غلط یا صیحیح مُسلم مورخ مخصوص نظریاتی ترویڄ کیتے سندھ دے علاقے ئچ ملتان، کابل تے قنوڄ تک دے علاقے وی شامل کریندے رہے ڳئین ـ جہڑی ہک الڳ بحث اے ـ پر ہک ڳال ضرور ثابت اے جو سرائیکی قدیم ہند آریائی ٻولی حے ، جیندے ئچ ٹاویں ٹاوّیں فارسی اثرات وی نشابر ہِن ـ جیندی تل وطنی زمین ایہو سرائیکی وسیب ہائی جہڑا آج وی سرائیکی وسیب ءِ ـ

مآ خزات:

A.H. Dani (1971), Excavations in Gomal Valley, Ancient Pakistan, Vol. 5

A.H. Dani (1981) Sindhu-Sauvira (1981), A Glimpse into the early history of Sindh.

Tariq Rahman, Language, education and culture, Oxford University Press, 1999, Karachi, ISBN 0195791460.