"روہی ݙَئیݨ ݙَریندی اے”||غیوربخاری

انسان کوں تریہہ دی تلخی نال سونہاں کرݨ والی روھی دے سینے توں جݙاں "ہاکڑہ” رُسیا تاں ایں رنگیں بھری دھرتی کوں سونے دے رنگ وانگے چمکدی ریت، نشانی دے طور تے عطا کیتی ڳیا، ایں وسوں دا سُݨہپ دریا دے پاسہ پترݨ نال اُڄڑ ڳیا، پُھل کُملا ڳئے، پتݨاں دی پریت مُک ڳئی، ٻیڑی سودھے موہاݨے لݙ ڳئے، وستیاں اُڄڑ ڳیاں، شہر ویران تھی ڳئے، کئی لوکیں ہجرت کیتی، کئی ایں دھرتی نال محبت پاروں اِتھاؤں دے تھی تے رہ ڳئے، نسل در نسل قبیلیں اچ ونڈیے ہوئے ایہ لوک روہی دی تریہہ تے محبت پاروں نسلی سُنڄاݨ بُھل بُھلا، "روہیلے” سݙاوݨ تے فخر محسوس کیتونے…….

” تریہہ ” کئی وار نواں جنم گھِدا، پر اِنھاں وسوں واݨیں اوندی سختی تاں برداشت کیتی، پر اپݨی دھرتی کوں چھوڑ تے بے گھری دا پندھ نہ کیتا، بھانویں جو ٹوبھے سُکیے، سجھ سوا نیزے تے آیا، مال مویا، ٻال تریہہ توں تڑپدے ریہے، ٻکریاں کھیر سُکایا، موئے روہیلیاں دے کرنگے ریت اچ رُل ڳئے، پر ماء دھرتی کوں چھوڑ تے اوپری وسوں اچ لݙ ونڄݨ دا عذاب اِنھاں لوکاں نہ بھوڳیا، نہ قبول کیتا، اڄ وی ایہ لوک اپݨی ایں ریت تے قائم ہِن، ہاکڑہ دے سُک ونڄݨ دے کئی ورہیاں بعد حاصل ساڑھو (بہاول نگر دا قدیم ناں) توں گھن تے رحیم یار خان دے کوٹ سبزل تیئں تقریباً ترائے سو میل دی ایں لمبی تندیر اچ روھی دا وجود ہاکڑہ دے رُسیمے دے بعد ظاہر تھیا، ایندی تسڑی ریت اچ رُلیاں سسیاں ہاکڑہ دے سینے وچ ونڄیاں سپیاں ڳول، اپݨے نِنگرپ دی بہار ہنݙائی، ایں وسوں دے پُنل پوہ اچ پالا ولہیٹ تے، ہاڑ اچ بھاہ وانگ ٻلدے صحرا دی سختی بھوڳ کراہیں جوانی دیاں نازیں بھریاں ݙیہنواراں لنگھائیاں،،

وت ویلے پاسہ پتریا تاں اوپرے دیس دے لوکیں روہی واسیں دے ٹھیڑ، قلعے، ٹوبھے، جھوکاں تے شاہریں دی پٹ پھرول شروع کیتی، آثارِ قدیمہ اکھ بھالی تے اُشناک لوکیں ایں وسوں وچوں کئی اݨ مُل خزانے اتے تہذیباں لدھیاں (دریافت کیتیاں) ، ڳالھ اڳوں تے ٹُری تاں ایں وسوں دی قدامت بارے ایہ سُدھ ملی جو تقریباً چار ہزار سال قبل میسح ایہ وسوں اپݨے پورے حُسن نال آباد ہئی، اینکوں کہیں بدنظرے دی نظر لڳی ، جیئں ایں وسوں دے دریا کوں چِٹ کر چھوڑیا، ساوِل مُک ڳئی، وݨ ویلے دی بُکھ کھا ڳئی، ایں بھوئیں دا بھاڳ جھوکاں لݙا ڳیا…

چھڑا ہاکڑا نہ رُسیا، ہاکڑہ سودھی میݙی دھرتی دی ہک اݨ مُل تہذیب رُس ڳئی، جیئں ایں دھرتی دے بخت کوں مُسایا، ایندے حُسن کوں ٻُسا کیتا…. ایندے سونے وانگے بکھدے سینے تے اُسریے کوٹ قلعیاں دے چدھاروں بے سیتی پلتھی مار تے ٻہہ تھئی… پر….. ول وی ویلے اپݨے تکھاج اچ کمی نہ آنی… ویلا بانبڑیں پئے اڳوں تے ودھیا تاں کئی ورہیاں بعد چولستان دی ایں بھاڳیں بھری بھوئیں تے محققین اتے مؤرخین پیر پاوݨ شروع کیتے…..

اُنھاں لکھیݨے لوکاں دی لمبی قطار وچوں گُزری صدی دا ہک محقق "احمد غزالی”جاڳیا، جیئں روہی دے سُݨہپ کوں اپݨی فِکر دے نویں زاویے نال ݙیکھݨ شروع کیتا، اوں ایں دھرتی دی تاریخ دے پترے پُھلریندیں ہوئیں ایں وسوں دے دیوتا دریائے ہاکڑہ دے بارے ایہ لکھیا جو :

"قدیم جغرافیائی تقسیم دی رو نال دریائے "ہکڑہ” سندھ اتے ہند دے ادھ وچکار حد بندی دا کم ݙیندا ہا، ایہ دریا سابق ریاست بہاول پور توں جنوب مشرق اچ ریاست بیکانیر اتے جیسلمیر کوں جُدا کریندا ہا، اتے شمالی سرحد تاں واضح طور تے ایندی مرہونِ منت ہئی، ایں دریا دا قدیم ناں "سرسوتی” ہا اتے وادیِ سندھ دے ست دریانویں وچوں ایہ ہک ہا”(١)

کُجھ محققین دا ایہو آکھݨ ہے جو وادیِ سندھ قدیم زمانے اچ ایہو خطہ ہے جیکوں اڄوکے دور اچ سرائیکی وسیب آکھیا ویندے….. اتھاں پنج نی ست دریا جہلم، چنانہہ، راوی،بیاس، سندھ، ستلج تے ہاکڑہ وہندے ہن… ایں دھرتی دا حُسن انہاں دریانویں دے پاݨی وانگے چِٹا اتے دریا اچ جھاتی پاوݨ والے چندر وانگے سوہݨا ہا….

ایجھی سوہݨی دھرتی اُتے میلی اکھ تاں ہر طاقتور پاتی پر ایندی سیت بدلݨ دا تدارک کہیں نہ کیتا، ضرورتاں دے بازار اچ ایندی ریت بے مُلی وکاندی رہ ڳئی، تل وطنیاں توں اوپرے لوک ایندی دھرتی تاں کھسّنیدے رہ ڳئے، پر ایندی پیت پریت دا بھید کہیں نہ پاتا…..

"صحرائے چولستان دا رقبہ ݙاہ ہزار ترائے سو ننانوے مربع میل ہے، جیڑھا مشرق تے مغرب والے پاسے کھنڈیا ہویا ہے، جیندے وچ بہاول پور ڈویژن دے ترائے انتظامی ضلعےبہاول نگر، بہاول پور اتے رحیم یار خان دے علاقے شامل ہِن”(٢)

اڄ دے ایں ترقی یافتہ دور وچ جݙاں انسان سائنسی معراج دے دور وچوں لنگھدا پئے، دُنیا گلوبل ویلج بݨ چُکی ہے، انسان دا چندر تے پہنچݨ دا قصہ پُراݨا تھی ڳئے، نویں تقاضیں دے مطابق لوک حیاتی پئے گُزریندن، ایں دور اچ وی ایں وسیع و عریض دھرتی دا واسی بارشاں دی آس تے سُکے ٹوبھیں اُتے تسّا ٻیٹھے….. اڄ وی چولستان دے ٻلدے ٹٻڑیں وچوں "العطش” دی آواز ساکوں سُݨیندی پئی ہے، نِکے نیاݨے تے ایاݨے ٻالاں دی ایہ صدا

"اللہ سیئں آں! مینہ وسا

نکے ٻالیں دی دعا "

رب دے در تے دستک پئی ݙیندی ہے،، پر حالی وی،

"سیندھاں کِڄڑیاں، میندیاں پھِکڑیاں،،

کجلے اُڄڑئیے، سُرخیاں بکھڑیاں،،

یَاساں مِلیاں، آساں نکھڑیاں،،

لُوں لُوں ویݨ ولیندی اے”(٣)

روہی واس روہیلیاں کوں ہمیشہ ݙوں چار سالیں بعد ایں قیامت دا منہ ݙیکھݨا پوندے، میں وانگے کئی لوک ایں وسوں دے نوحہ گر بݨدن، جیویں ہی ہاڑ اپݨی کاوڑ مار رخصت تھیندے تاں اساں ساوݨ دی سوہݨی رُت اچ ایں مونجھ کوں بُھل بُھلا روہی اچ راتیں گُزارݨ ٹُر پوندوں، راہیں وچ آبادی کولہوں آوݨ والے اُنھاں پاݨی دے بے فیض "کُنݙھاں”(آبادی توں آوݨ والی واٹر سپلائی والی ٹینکی کوں "کُنڈھ” اہدن) نال کھڑ فوٹو چھکیندوں، جنھاں روہیلے کوں اوکھے ویلے پاݨی دی پھینگھ تک نہ بخشی، روہی دے سُݨہپ تے شعر اہدوں تے روہی واس سنگت کوں مِل مِلا تے واپس اپݨے گھریں ڈو ول آندوں، اساں ایہ نی سوچیندے جو زناوریں نال بارش دا پاݨی پیوݨ والے ایں روہیلے دا ݙُکھ کیا ہے؟ اصل مسئلہ کیا ہے؟، اساکوں ایہ خیال کݙاہیں نی آندا جو سال پسالی روہی اچ تھیوݨ والی جیپ ریلی دے ٹریک تے لکھاں خرچ تھی سڳدن، کروڑاں روپے روہی اچ جیپ ریلی تے آوݨ والے اعلٰی افسران دی عیاشی تے خرچ تھی سڳدن تاں روہیلے کیتے مستقل بُنیاداں تے پاݨی دا مسئلہ کیوں نی حل تھی سڳدا؟؟؟

اساں ایہ نی اَہدے جو روہی چولستان کوں لاہور یا اسلام آباد وانگے بݨایا ونڄے بس اتنی گُزارش ہے جو جیڑھے روہی دے وسائل ہِن اوہے روہی واس لوکاں تے خرچ کیتے ونڄن، فلڈ شیڈول آلیاں ݙتیاں ہوئیاں نہراں دا فریب ختم کیتا ونڄے تے مستقل نہراں دی بنیاد رکھی ونڄے، جنھاں دا پاݨی تل وطنی روہیلے دیاں لاٹاں توڑیں طاقت ور لوکیں دیاں غصب شدہ زمیناں وانگے پُڄایا ونڄے،،

میں سمجھداں جے توڑیں روہی واسیاں دے وسائل اِنھاں دی ذات تے خرچ نہ کیتے ویسن، یا جے توڑیں روہی واسی اپݨے حق کیتے نہ ٻولیسن، اوں ویلے تیئں اساں ایں قیامت دے صرف نوحہ گر رہسوں،، اساں سکھڑیں اپݨی تریہہ دے ویݨ خواجہ فرید دی ایں کافی وانگے ولیندے رہسوں،،

"چیتر بہار خزان ݙسیجے،،

جھوک سبھو ویران ݙسیجے،،

نہ کُئی علم دا ٻاݨ ݙسیجے،،

روہی ݙَئیݨ ݙَریندی اے،، "(٤)

٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭

حوالہ جات:

١. احمد غزالی، چولستان، اسلام آباد، لوک ورثہ، ١٩٨٧ء، ص: ٢٢

٢. احمد غزالی، چولستان، اسلام آباد، لوک ورثہ، ١٩٨٧ء، ص: ٣٥

٣. مجاہد جتوئی، (مرتب)، دیوانِ فریدؒ باالتحقیق،خان پور، سرکار راز تاجدار لائبریری، ٢٠١٤ء، ص: ٤٤٦