شاعری وچوں تاریخ، تاریخ وچوں شاعری: کجھ سَوالیہ تجربے|| مشتاق گاڈی

(سر جان مارشل، رکھل داس، اَشو اتیں موھن جو دڑو)

اشو سئیں دی شاعری دی کتاب "کاں وسوں دا پکھی اے” جݙاں 1997 وچ چھپی تاں میں اوندی چَس رَس وچ دَھاں دُھو ڳیا۔ اے ہئی تاں شاعری دی کتاب پر ایندا سبجیکٹ تاریخ تے وادی سندھ دی تہذیب ہئی جئیں کنیں میں اوں ویلھے اَݨ ڄاݨ ہم۔ کتاب پڑھدیں ہر شے اینویں ننویں ننویں ڄاپی، ہر لائن چمتکار لڳی۔ ایں کتاب کوں ول پڑھݨ دا موقعہ نہ ملیا ٻس اوندے امپریشنز چیتے وچ ریہہ ڳئے۔

سرائیکی ڈیجیٹل لائبریری دے چکر وچ جݙاں میں سرائیکی کتاباں کٹھیاں کرݨ لڳا تاں ایں سانگے "کاں وسوں دا پکھی اے” کہیں سنگتی پاروں اَن ڈھیجی۔ پراݨے امپریشنز موجب شوق نال کتاب کھول پڑھݨ لڳ پیم۔ پیلھا صفحہ کھولیا تاں اڳوں اڳوں کتاب دا انتساب "سر جان مارشل دے اعزاز اچ” لکھیا کھڑا ہئی۔ ہݨ اے اتفاق سمجھو یا ویلھے دا وٹاندرا جو کجھ مدت کنیں یونیورسٹی وچ آرکیالوجی پڑھاوݨ سانگے میں سر جان مارشل کنیں کَک تھیا ودا ہَاں۔ سر جان مارشل نال ایں کاوڑ دا کارݨ میݙی اے ڄاݨ ہے جو کیویں اوں ہک انڈین آرکیالوجسٹ رکھیل داس بینر جی دی موھن جو دڑو دی 1918 دی دریافت کوں لُکایا تے وت کجھ سال پچھوں اوندے کم تے رپورٹیں کوں بݨیاد بݨا کنیں موھن جو دڑو دی دریافت دا اعزاز تے آرکیالوجی دا وݙا ایوارڈ اپݨے نانویں کر گیدھا۔ ایں کوڑ پلال پچھوں پوری برٹش ایمپائر دی تݙ ہئی تے اڄ اساں وادی سندھ دی قدیم تہذیب دی دریافت کوں سر جان مارشل دے نانویں سمجھدے ہئیں۔

ویسے برٹش ایمپائر دے سبھے نامور سکالرز تے ایڈمنسٹریٹرز دی ایہا حالت ہئی۔ ڈسٹرکٹ گزیٹرز دا سارا مواد کٹھا مقامی سٹاف کر کنیں لکھ ݙیندا ہئی تے کمشنر صاحب اپݨا ناں لکھ اونکوں دھوم دھام نال چھپوا ݙیندا ہئی۔ آہدن جارج گریریسن "لینگوئسٹک سروے آف انڈیا” دا سارا کم انہیں مقامی سروے کرݨ آلیں کنیں کروایا تے وت اڄ اوندا ناں ریسرچ ریفرنس وچ اُتوں اُتوں آندے۔ اکثرا کالونئیل اورئنٹیل ریسرچ دا ایہو حال ریہے۔

اساں "کاں کالے” اَڄاں وی انہیں ڳورے حاکمیں کنیں متاثر ہئیں تے کتابیں دے انتساب انہیں دے ناویں کیتی رکھدے ہئیں۔

اے تاں خیر ہک "فیکٹ” دی ڳالھ ہے۔ وادھوں ڳالھ اے ہے جو "کاں وسوں دا پکھی اے” دی ایں ݙوجھی پڑھائی میکوں ہک ننواں دھیان ݙتا جو اے شاعری وچ تاریخ تے تہذٰیب دے سبجیکٹ دی رَلت یا تاریخ تے تہذیب دے سبجیکٹ کوں شاعری بݨاوݨ دا تجربہ کیتلا سَپھل ہے؟ اے دھیان ایں کیتے وی آیا جو 1997 وچ پیلھی پڑھائی دے مقابلے اڄ میکوں تاریخ تے کلچر دی کجھ تھولی ٻہوں ودھیک سنڄاݨ ہے۔ ایں کتاب وچ ٹیکسلا ہووے یا ہڑپہ دی اݙیل، ملتان ہووے یا دمان دی اݙیل، میکوں کتھائیں شاعریت ملدی ہے، کتھائیں کھینڈو کھانڈ تاریخ تے وسوں ملدی ہے تے ایں رَلت نال کجھ ایں لْدے جو نہ شاعری نال پورا حق ادا تھیا کھڑے نہ سکالرشپ نال۔ اینویں محسوس تھیندے جیویں کوئی رلوڑ جہیں شے ہے جیڑھی میں پڑھدا ٻیٹھاں۔ (بے شک کئی ٻہوں حیران کن لائناں وی آندن جنہیں دی کرافٹ اپݨی انج چَس چوا ݙیندی ہے)۔ ٻیا ہک ننواں امپریشن ہک اندروں تائیں دھانتی ہوئی مونجھ تے وچھوڑے دا ہے جیڑھا شاعر دے نال ٹردا لڳدے۔

وݙی چَس میکوں اے لائن پڑھ کنیں آئی ہے جیندے وچ سوریہ تے راء دا ملاپ ہے۔ ایندی ویورت ہر کوئی آپ کرے۔

پر مار کے اُݙݨے گھوڑیاں تے

رَتھ لنگھدا ہے راء سوریہ دا

(نوٹ: اے امپریشنز نال سَتھی ہک لکھت ہے۔ جے ویلھے وتھ ݙتی تاں ایں سانگے کوئی پریتی ویورت کاری دا اَہر کریساں)