سرائیکی شاعری: ویݨ وچھوڑا، پریم شَلاگھا یا کُجھ ٻیا وی؟||امجد نذیر

سرائیکی شاعری: ویݨ وچھوڑا، پریم شَلاگھا یا کُجھ ٻیا وی؟

(پہلا حصہ)

شَبد لِکھت کَنوں اَڳیرے بھانوّیں جو قصہ کہاݨی وی مُونہوں مُونہہ عام ھائی کیوّل آپݨے سوہݨپ، رَو رِدم یا چیتے چِتری حِفظ امان ڳُݨ سوۤب، راج صرف شاعری کیتے یا وَت وَید، شاستر، مصحف، تنتر، قُدس کلاماں ۔ پَراَڄ دا چوݨواں چتاروۤاں سوال اے ھے جو اَکھربندِش سرائیکی سنڄاݨ نکھیڑے اتیں صُوبہ طلبی بارے کیتلاء طاڳت، قوت رکھدی اے یا رکھ سڳسی؟ ایں وّاد وِوّاد یا اُتر وِچار ئچ کئی شاعراں دا میل موَازنہ یا کار کردار دی تول ناپ وی کیتی ویندے؛ کُجھ شاعراں دے وڋے وڋے کاٹھ بُت بݨائے ویندے پئین تے کئیّاں دی ٹھوک لتاڑ پئی تھیندی اے ۔ جیندے ئچ چوٹی دے ناں خواجہ فرید، اشوُ لال، رفعت عباس، عزیز شاھد، عاشق بزدار، اسلم جاوید، جہانگیر مخلص تے درجناں ٻئے شاعر وی شامل ہِن۔ سب دا اِنفرادی ناں اے خیال ٹکڑی اَفورڈ نہی کر سڳدی ۔ اتیں ناہی ساریاں دی چھاݨ سنڄاݨ ۔

لِکھت پَچھانوّیں اے عرض کرݨ وی ضروری اے جو شاعری ہر سوسائٹی دی تاریخ ئچ آپݨے قتلام دے کئی با وَردی، بٓرچھیاں بھالے بردار نثری حملے نیوّارݨ کر قَقنس وانگوں وّل وّل جیندی اُبھردی، ٹُردی نَچدی، ݙھاندی اُٹھدی رہ ڳئی اے ۔ جگ سنڄاپُو کیڑے کڈھ حسن عسکری دا تاں میکوں پتہ نئیں پر اردو دے ݙوُ منیّے پرمنّیے جانچ وِچارک، یانی شمیم حنفی اَتیں شمس رحمان فاروقی دے خیال ئچ انجھ انجھ دور، وخت اتیں سیاقفاتی حالات ئچ راہوݨ، لکھݨ آلے وݙے اکھر کاراں، خاص الخاص شاعراں دا سدِھا سیدھ برمیچ موٓازنہ نہی کیتا ونڄ سڳدا یا نہی کرݨا چاھیدا اے ۔ پرنتوُ اے وی حق اے جو وݙے شاعراں دی پٓرکھ پرچول ہݨ ہک پَکی ٹھَکی ادبی روایت بݨ چکی اے ۔ زیرِ نظر مضمون ئچ میݙی ایں قِسم دی کوئی مَنشا کوئنی بلکہ آپݨے اُتم پرِشن یانی سماج سمانتا ،سنڄاݨ تے صوبہ طلبی سمبندھ ئچ کجھ شاعراں تے شاعری کُوں نتھارِݨ نِردھارݨ اے ـ

خواجہ فرید دی پڑھت کریندئیں اے نئیں وسارݨا چاہیدا جو خواجہ اَڄ کنوں سوّا سو سال پہلے دے اَکھنڈ ھندوستان دا کوّی کلا کار ھائی ۔ جِہڑ ویلے اُوں دُنیا توں سُدھاریا، بھارتیہ ناگِرکی شعور اتیں لا شعور سوُدا سدھاریا ہائی ۔ پاکستان یا پاکستان ئچ راہوݨ آلیاں ٻیاں قومی تحریکاں تاں کیا حالی ھندوستان دی آپݨی کار مختیار ی دے اندولݨ وی کہیں قاعدے قرینے نال جَڑ بنیاد نہ پکڑی ھائی ۔ بھانویں جو 1885 ئچ لنگڑی لُولہی کانگریس ہک گورے ہتھوں اُساری ونڄ چُکی ھائی اتیں تاج حمائتی فیوڈلسٹ مسلم لیگ وی خواجے دی جھوک لڋاوݨ دے بعد 1906 ئچ ٹھہائی ڳئی ھائی ۔ جیوّیں قرات العین حیدر” آگ کا دریا” ئچ تصویر کا ری کریندئیں ڋسیندی اے جو "او دور ہک طراں دا ھائبرڈ کلچر یا ھمہ ثقافتی اتیں باھمی اکھر ٻولی، سنڄاݨ، وِچار دی قبولیٓت مزاجی دا دور ھائی” ۔ ایویں ہی ہندو مسلم قلم کلام تیں باݨی واݨی، صوفی سادھوُ، شاعراں، لَکھت کاراں تے بھگتی یا وجودی اثر حوالا، چُغہ چولا یا خیال ورتارا وٌی نواں نویکلا یا تازہ تتا ہائی۔

ٻولی وسیب مُوجب قومیّتی سنڄاݨ نکھیڑے دیاں تحریکاں حالی نہ پھپھڑیاں پھُٹیاں ہَن ۔ کیوں جو برطانوی چَھتر چھاں دی اِستماری کھینڈو کھانڈ لڑائی بِھڑائی، مال تجارت یا لُٹ مار حالی کلچرل کَپ کھو دی قزاقی ݙاتری نہ چاتی ھائی ۔ لساقفاتی قوماں آپݨی سنڄاݨ، بولی، چِنتا وِچار، خیال دِھیان یا قصہ اکھاݨ ئچ ازاد ہَن یا آپݨے آپ کُوں ازاد سمجھیندیاں ہَن ۔ اُتوں نیلی چھتری آلے اُوکُوں مہلت حیاتی وی تھولی ݙتی ھائی ۔ ااَساں ڄاݨدے ہیں جو خواجہ 1845 ئچ ڄم پل حیاتی ہنڈا کرائیں 1901 ئچ ‘صرف چھیوّنجھا سال دی عمراء ئچ’ مر سُتا ۔ سرائیکی وسیب دی سیر سیاحت، ہیئت، ماہیت، حُب حمائت، پیار پریت تاں اوندی رڳ رڳ ئچ لُڑھدی واہندی ھائی، جیندا روُپ دھارا اُوندا اَدھ کلام اے ۔ پر اُوندے ھندوستان دے باقی شاھراں، وستیاں یا بِھٹ علاقیاں دے درشن پڑاو حتی کہ دِلی یاترا دا تزکرہ وی اَساں گھٹ وّدھ سݨیے یا پڑھئیے ۔ گویا ھندوستانی مُعاشرے جُغرافیے نال آپ اُپرپ یا آپݨے پروبھرے تعلق واسطے دے باوجود خواجہ آپݨے چیتے، گُم چیتے ئچ ہندوستانی شہریت دا آدھار رکھدا ہائی ۔ جیندے ئچ کوئی ہرج کوئنی، کیوں جو نظریاتی سانگے وی "قومیت ہک تصوراتی خاکہ، ہیولا، علاقہ، اتیں رابطہ ناطا ہوندے” ۔

خواجہ، سچل یا اُنہاں دے جوڑی دار ٻئے شاعر اسلام کُوں وی صوفی، بھگتی، وجُودی یا کَینہہ حد تک ویدانتی رنگ ئچ ݙیہدے مَنیدے اتیں شیئت وَرت وَرتیندے وی ہَن ۔ (اِتھاں اے اشارا بے میل نہ ھوسی جو تقریبا” اَڳلی پونݨی صدی مسلم دانشور اتے سیاسی اگواݨ وی اسلام کُوں صوفی بھگتی رنگ نہ سہی پر ہِک وَڋ دِلئی کُھلی ڈھلی سوچ آلا دھرم عقیدہ سمجھیندے ڋسیندے رہ ڳئین) ۔ ایندی مثال ئچ خواجہ دیاں کئی کافیاں، لائناں سرائیکی وسیب دے تل وطنی لوکاں کُوں اَزبر ہِن ۔ پر اتھاں اَسا ݙا مقصد خواجے دی قومیت پسندی دی پٹ پھلور اے ۔ کوئی شک نئیں جوخواجے کُوں روہی، تھل دمان دے پکُھی زناور، لئی لائیاں پیلھوں، سِیٹوں، پھُل کَنڈے ہر شؑے نال پیار اے ۔ پر اِنہاں ساریاں استعاراں دا ءِ مطلب اے نئیں جو او اڄوکے معانی ئچ سرائیکی قوم پرست ہئی ۔ "پٹ انگریزی تھاݨے” آلی مزاحمتی لائین وی اُوں بھارتی سَندرش ئچ لِکھی ہائی ۔

رفعت، اشوُ، بُزدار، عزیز، مّخلص، جاوید اسلم، دی شاعری ونڈیپے دے بعد پیدا تھیوݨ آلی تنگ نظر ریاستی دَمناکمَت دے خلاف ردِ عمل یا اُپݨی سنڄاݨ، ڳول اُسار یا چتاوݨ ݙساوݨ دے نال نال آپݨی سُونہہ سنڄاݨ دا تشکیلی عمل وّی ھ ۔ یانی سماجی ثفافتی سطح تیں آپݨٖے سماجی وجوُد کُوں سمجھݨ، اُبھارݨ، نکھارݨ تیں ڈساوݨ سَمیت کئی ٻئے زاویے، کِنائے، وّرت ورتاریاں دا سیاسی سقافتی عمل وی اُنہاں دے تخلیقی شعوری دا حصہ ءِ ۔ خواجہ کُوں ایں قسم دی گمبھیر سمسیّائیں دا سامݨا نہ کرݨا پیا ھائی ۔ انگریزی اِستمار کُوں ذراء ھک پاسے رکھ کے ݙیکھوں تاں او سرائیکی وسیب دا فطری نا گرک تیں شاعر ہائی پَر سرائیکی قوم پرست شاعر نا ہئی ـ

ما سواٖئے ‘پٹ انگریزی تھاݨے’ تیں ‘جھوکاں تھیسن آباد وّل’ سرائیکی وسیب باری کہیں قسم دی غریبی، جَبر، محروُمی، اِستیصال یا مارجّنیلیٹی دا تذکرہ نئیں کریندا۔ او عشق حقیقی دے رنگ ئچ، عشق مجازی آلیکار روہی، تھل دمان دی فطری تیں تریمتاوّین جمالیات، ایندے بَدل، ساوݨ اتیں رنگ رینگیلیاں رُتاں موسماں کُوں ‘سیلیبریٹ’ کریندے ۔ اوندا دّرد، ݙُکھ، جوف، چوڑھا وَسبی یا سیاسی نئیں پرنتوُ عاشقانہ یا قلبی جذباتی ھِ جییڑا، ” نازک ڄٹیاں، پیلھوں پکیاں، لاء ڳل رُنم ہِک ہِک وݨ کُوں، روہی دےکنڈڑے، ݙکِھن کَینں دیا والیاں یا راتاں ݙُکھاں وچ جالیاں” جہیں سنگری نسری مصرعیاں ئچ خواجے دے مکمل کوٓیتائی محاسن نال ظاہر اے، یا وّت ” آیا ساوݨ، مست ڄیہاڑے ساوݨ دے، رُت رنگیلڑی، روہی دی عجب بہار ” آلے لائناں دے وجوُدی کلام ئچ او وجدوحال دے شاعر بطور نظردے ، حال حالات سیاسی اوڑ سنگوڑ دا گلِہ شکوۃ کریندا نئیں ݙِسدا۔ مارو تھل کنوں کشمیر تائیں، عرب توں عجم تئین وی او سامراجی یا ریاستی نقشہ گری مُوجب نئیں ٹھلدا بلکہ محبوبیاتی طلب وِچھوڑے یا جذب و اِلہام دی اُݙاری ئچ لاہندے ـ راگ راگنیاں دی تَخپراس اتیں رّنگ رَس ئچ لکھّیل کافیاں وی ایہو جہیں کیفیات دی موج مستی ہِن ۔

اشوُ وسیب دے اُڄڑیپے، مرکزیّتی استیصالیت دی مُزاحمت اتیں سرائیکی وسیب دی مویّاں جِیندیاں روایتاں، حِکائتاں کوں زندہ کرݨ آلا بلکہ روایتاں خَلق کرݨ آلا شاعر ھِ ، اَشوُ دا کلام سرائیکی ڄغرافیے بلکہ ثقافتی جُغرافیے ئچو جنم گِھندے، جَیندے جیوݨ دا اِستعارا سندِھوُ دریا اے ۔ اُوندا ویاس نام نہاد، وسوُں مُخالف صنعت، تجارت، ترقی، اتیں سٓرمایہ دارانہ منڈی دی بربادی دے خلاف وِرود ءِ، موئے یا ماریے ڳئے جہلم اتیں ہاکڑا دریاواں دا ویݨ اے ۔ ایں واسطے او کِکر، پیلھوُں، بگلے، ڄالیں، کاں، لالڑیاں، نہروُں ٹھنڈوں اتے پکھی پہاروُ دا رَجز وّی پڑھدے تے مرثیہ وی ۔ اُوندی روحانیت مزھبی نئیں بلکہ وسبی، سماجی اتیں ثقافتی ءِ ۔ جیوٓیں گوتم دا کشٹ روحانی نہ ہئی بَشری ہئی ـ اتیں ایہو تہذیبی لا شعُور وسبے دے لوک تصوّف کوں جنم ݙیندے، جہڑا دینیات کنوں وکھرا تل بھوئیں دا صوفیانہ مسلک بݨ ویندے ۔ اُوندی اَکھ ئچ دھرتی دے وسنیک کوہترے یا نماݨے نہی ھوندے، بݨائے ویندِن ۔ جابراں دی جبریت نال ۔ کَیہل کٹاںݨے، مور مہاݨڑیاں دا کسب عیب نئین، سوہݨپ ہِوندِے ۔ اُڈیلاں، جھلاریاں، جاتر، جُھمر ، پَربھ جوڳ تے پَربھ دھمال سندھ وادی دا آدُرتے نغارا ءِ ۔ اشو دی نظر ئچ وطن وسیب دی ایہا ‘پریزروٓیشن’ قوم پرستی دی بیٓالوجی اے ـ جہڑی کُونج، کَچھی، ٻُلہݨ، ٻُہیڑ، ڳاں، گِجھ تے اللہ وسائے کوں ہِک بُت ڄاݨدی اے ۔ (جاری)