استاد محمود نظامی تے میں۔۔||وقاص بلوچ

2021 اگست دے من بھاونؕے ڈیہوار ہَن۔ استاد فریاد ہیروی دے چیمبر تیں ہیروی صاحب میڈے نال کجھ وسیب دی سیاسی تے ادبی بیداری بارے گالھ ٹریندے پئے ہَن۔ ہیروی صاحب جدیدیت دے قائل ہِن تہوں شعور دے ننویں تقاضیں نال آگاہ بیٹھے کریندے ہَن۔ میں لسانیات دا طالب علم ہوونؕ دی وجہ کیں ہیروی صاحب کیں "متروک الفاظ” دی تشریح پچھدا بیٹھا ہامی ہیروی صاحب ڈسیندے پئے ہوون کہ متروک الفاظ اینجھے اوزار دے ناں تھی سگدن جیندے استعمال دی اج دی دنیا وچ ضرورت پیش نہ آوے، یا سادہ الفاظ اچ انھیں دی افادیت ختم تھی ونجے۔ مثلاً کینؕ، ہلے، ترانگل وغیرہ۔ کیوں جو جٹ لوگ انھیں اوزار کوں اجوکی راہی وچ نئیں استعمال کریندے۔ لہذا ایہ لفظ جڈاں وی کتھائیں ورتایا ویسی متروک لفظ اکھیسی۔ اجاں ہیروی صاحب ودھیک "متروک شبدیں” دیاں ڈائمنشنز ڈساونؕ آلے ہَن کہ اتنے وچ ہک مہان ہستی دا چیمبر اچ داخلہ تھئے۔ ہیروی صاحب جیویں بیٹھے ہَن فوراً اٹھ کھڑے تھئے تے سیلوٹ کرنؕ پئے گئے۔ اور میکوں وی آکھیے نے کہ کھڑے تھی ونجو۔ میکوں استاد ہیروی دے اٹھنؕ تے سیلوٹ کرنؕ تو اندازہ تھی گئے کہ ایہ ہستی کامریڈ ہستی ہن کیوں جو سیلوٹ کامریڈ لوکیں دا ہک بئے کوں آدر ڈیونؕ دا نداز ہوندے۔ میں اجوکی دنیا وچ راہندے ہوئیں نظامی صاحب دی تصویر اور کِھل سوشل میڈیا دے توسط نال سنؕی ودا ہامی، لہذا میں انھیں کوں انھیں دے چہرے مہرے نال سنجانؕ گیدھے۔ لیکن سیلوٹ نال فوراً سمجھ گیاں کہ ایہ سوجھوانؕ نظامی صاحب ہن اور نظامی صاحب واقعی سچے مارکسسٹ ہِن۔ نظامی سئیں دے نظریات بارے زیادہ آگاہ کئنہمی۔ اصل اچ ساڈے حبس زدہ سجے ہتھ دے معاشرے وچ کھبے نظریات دی قدر نئیں کیتی ویندی۔ تہوں شاید نظامی صاحب دی خاطر خواہ ایپریسئیشن نہسے سنؕی۔ نظامی صاحب بارے ہیروی سئیں میکوں تعارف کراونؕ لگے ہَن کہ نظامی صاحب میں کیں اتنا پچھیے کہ تساں کیا کریندے او، میں آکھیے میں انگریزی زبان تے ادب دا طالب علم آں۔ بس ایہا گالھ کیتی می کہ نظامی صاحب ساگر دے موجیں وانگ وہیند اچ آۓ۔ پہلے پہل انھیں پچھیے کہ کیا پاکستان اچ انگریزی پڑھائی ویندی اے؟۔ میں انھیں دے سوال دا مطلب سمجھ گیا ہامی۔ فوراً آکھیے کہ انگریزی ادب قریب شروع تھیندے شیکسپئر کنیں۔ شیکسپیئر ڈرامے لکھین شاعرانہ بحور اچ۔ تے سائیں ساڈے زیادہ تر پروفیسرز صاحبان کوں رائمنگ سکیم دا علم کینی۔ تہوں او شیکسپئر دے ڈرامے دے ترجمے پڑھیندن۔ شیکسپئر دا لکھیا لٹریچر نئیں پڑھیندے۔ انگریزی نثر تے شاعری وچ کوئی باریک جھئیاں وی فرق نئیں کر سگدے۔ تے اتھو کیں اساں ہک مائنر جھئیاں اندازہ ایہو لا سگدے ہیں کہ انگریزی زبان تاں شاید پڑھائی ویندی ہوسی انگریزی ادب کینا۔ انھیں اپنؕے منفرد ٹھکارے نال آکھیے کہ کیا تساں سمجھدے او گورنمنٹ چاہندی اے کہ انگریزی ادب پڑھایا ونجے؟ ولا خود گالھ جاری کیتی نے کہ گورنمنٹ کڈاہیں انگریزی یا کئ ادب پڑھاونؕ دے حق اچ کینی۔ ولا پچھیے نے کہ انگریزی ادب دی مارکیٹ اچ قدر اے یا انگریزی لسانیات دی۔ میں آکھیے سئیں ویسے فیکچوئلی تاں ڈونہیں دی کینی۔ لیکن لنگوئسٹکس دی مارکیٹ اچ جاہ بنؕ ویندی اے۔ کیوں جو لنگوئسٹکس دے لوگیں کوں ان پڑھ سرمایہ داران "گرامیرین” سمجھ کیں پرائیویٹ سکولز یا کالجز وچ کم ڈے ڈیندن لیکن ادب کہیں سرمایہ داران طبقے دی چھتر چھایا ہیٹھ کم کرنؕ دا ناں نئیں۔ لٹریچر دے فروغ کیتے ضروری طور تیں ہک کمیونٹی دی ضرورت ہوندی اے جیہری بہوں خال خال میسر ہوندی اے۔ انھیں ول گالھ کیتی کہ سرکار کڈاہیں ادیب دی تڈ نہ چا سگسی۔ اوندے بعد انھیں سوسائیٹی دے تراۓ تھمبیں (pillars) دی گالھ کیتی کہ جڈاں تک "ادیب، سٹوڈنٹس تے سیاسی کارکنان” فعال ہوسن او سوسائیٹی وی سولائزڈ تے فعال ہوسی۔ جیہرے معاشرے وچ ایہ تراۓ پلرز صحیح کم نہ کریسن او معاشرہ کڈاہیں سویلائزڈ معاشرہ نہ ہوسی ، او بدبودار معاشرہ ہوسی۔

ولا آکھنؕ لگے سٹوڈنٹس کوں ضیا دا نصاب کھا گئے، سٹوڈنٹس کوں جماعتیا بنؕایا گئے۔ سیاسی ایکٹوسٹس نال ہمیشہ جبر و استبداد تے ناروا سلوک کیتا گئے۔ چھڑے شاعر یا ادیب نال کڈاہیں سوسائٹی اگونہی نہ تھیسی۔ کڈاہیں مہذب نہ بنؕسی۔ لہذا جے تئیں تساڈے سیاسی ایکٹوسٹس تہاڈے حقوق کیتے الیندے راہسن سوسائٹی اگو تیں ویسی ورنہ مقدر پاتال اے۔ انھیں دا ڈسنؕ دا ول اینجھا تاثیر آلا، عالمانہ تے دو ٹوک ہا کہ ایویں لگدا ہا کہ نظامی صاحب دے اگو کائنات کتاب وانگ لاتھی اے جیندے ہر ورقے تیں لکھیے رموز صرف نظامی صاحب پڑھ سگدے ہووِن۔ انھیں گالھیں دوران ہیروی صاحب ای مکمل طور تیں چپ راہن شاید او چاہندے ہوسن کہ میں انھیں دیاں گالھیں ایں انہماک نال سنؕاں کہ کوئی لفظ ضائع نہ تھیوے اور ساریاں گالھیں پلو دی گنڈھ ڈے ڈیواں۔

پچھ گیدھونے کہ تساں انگریزی دے علاوہ کیا پڑھدے او۔ میں آکھیے کہ فلسفہ وی چس ڈیندے۔ آکھنؕ لگے کہ "آئیڈیا” پہلے آۓ یا کائنات؟۔ میں آکھنُ لگا کہ "آئیڈیا” کیں تہاڈی مراد "خدا” ہے۔ سئیں جھنڑک کیں آکھیے چھوڑ نہ یار توں فلسفے دا طالب علم تھی کیں عامیانہ اصطلاحات استعمال کریندیں۔ "آئیڈیا” فلسفے وچ "آئیڈیا” ہوندے میکوں اگو پتہ کینی لوک کیا مراد گھندن۔ ول میں آکھے سئیں افلاطون دے مطابق "آئیڈیا” پہلے ہے تے "لاک” دے مطابق۔۔۔ ، میں ہالی گالھ مکمل کرنؕ لگا ہامی کہ انھیں جھنڑکے اور آکھیے نے کہ مارکس تک سبھ فلوسفرز دا متفقہ فیصلہ ہے کہ "آئیڈیا” پہلے ہے۔ تہوں انھیں وچو کہیں دی فلوسفی اچ انسان دی مرکزی حیثیت کینی۔ مارکس پہلا شخص ہا جئیں انھیں کوں آکھیے وے جاہلو انسان ہے، کائنات ہے تاں "آئیڈیا” ہے۔ ڈیکھو "چیمبر” ہے تاں اساں سوچ سگدے ہیں کہ "چیمبر ” ہا ول اساں چیمبر دا کیس لڑ سگسوں ورنہ "آئیڈیا” وجود (existence) بِنا نئیں سوچیا ونج سگدا۔

اوندے بعد ہیروی صاحب کیں اجازت گیدھی سے ایہ اہدے ہوئیں کہ اج وقاص میں نال چاہ پیسی میڈے ڈیرے تیں۔ نظامی سئیں تے میں نظامی صاحب دے ڈیرے ول ٹر پئے۔ اتھاں ڈیرے دے بِنھیں شخصیات نال تعارف تھیا۔ اتھاں نظامی صاحب آکھیا میڈا ہک بیا سنگھتی اے تیڈے جیڈا اوکوں سڈیندوں اوندے نال گپ لیندوں۔ اوں ساڈے سنگھتی دا ناں بلاول ہے۔ بلاول نال لہور ایجوکیشن یونیورسٹی دے ہوسٹل میڈیاں کجھ ملاقاتں ہَن۔ تہوں بلاول تے میں ہک بئے کوں چنگی طرح جانؕدے ہاسے۔ بلاول سڈیج گیا اوں آونؕ نال آکھیا نظامی صاحب وقاص تاں خواجہ فرید سئیں بارے ہک کالم لکھ چھوڑیے جیہرا شاید ناہی لکھنؕا چاہیدا۔ نظامی صاحب چوں کہ سوشل میڈیا نال ان ٹچ ہوندے ہَن لہذا میڈے کیں خواجہ سئیں بارے لکھی گالھ دا مدعا پچھیا۔ میڈی ہمت کینا ہئ کہ میں سئیں سامہنؕے کجھ الاوں کیوں جو میں علمی حوالے نال پہلے ہی نظامی صاحب کیں مرعوب تھیا بیٹھا ہامی۔ نظامی صاحب میڈو منھ کر کیں، زور ڈے کیں پچھیا "امراءلقیس” کون ہا میں آکھیے سئیں عربی دا کلاسیکل شاعر۔ آکھے نے جیویں میں تیڈے کیں پچھیے کہ امراءالقیس کون ہا تے تئیں آکھیے عربی دا شاعر ، ایویں کہیں عربی کیں جیہرے پچھیا ویسی خواجہ فرید کون ہے تے او آکھسی سرائیکی دا شاعر۔ ایہو خواجہ سئیں دا مقام اے جیہرا ہنؕ خواجے سئیں دے علاوہ کہیں بئے سرائیکی کوں نئیں مل سگدا۔ لہذا خواجہ دی نفی کرنؕ سرائیکی دی نفی کرنؕ ہے۔ ایہ بہوں وکھرے تے مہانؕ طریقے نال میں "فریدیت” سکھدا پیا ہامی۔ میں سمجھداں کہ اتھو ودھ، اتھو چنگا پیر فرید دا تعارف نئیں تھی سگدا۔ آکھنؕ لگے کہ تساں خواجہ سئیں کوں بئ جہت نال پڑھو کجھ چیزاں نتر آسن۔ ول انھیں خواجہ سئیں دے ڈو چار شعر پڑھے جنہیں دے فنی محاسن تیں گفت گو کیتی نے۔ جیندے وچ ہک شعر ایہ ہا کہ

جڈاں عشق فرید استاد تھیا

سبھ علم عمل برباد تھیا

آکھنؕ لگے کہ وڈا شاعر او ہوندے جیہرا معنی کوں آدھل کر ڈیوے۔ اتھاں ڈیکھو کہ خواجہ سئیں کیویں عشق کوں استاد دا مقام ڈے کیں اوندا معنی علم عمل دی بربادی دی طرف گھن آئے۔ اتھو پہلے عشق دے معنی "علم عمل دی بربادی” آلے نہ ورتیے ہوسن۔ ایہو شاعر دا کمال ہوندے۔ خواجہ سئیں نال حافظ، غالب، میر دا موازنہ کرنؕ لگے۔ آکھنؕ لگے توں انگریزی دا سٹوڈنٹ ہیں تیکوں انھیں دی سمجھ نہ آسی ول میکوں مِلٹن دی "پیراڈئز لاسٹ” دے مصرعے سنؕیندے گئے، میں فرطہ ء حیرت اچ بڈدا گیاں انھیں کوں ملٹن، کیٹس، کولرج ازبر ہَن۔ اینجھا انگریزی لٹریچر میں پہلی وار پیا سنؕدا ہامی۔میں جیہرے فیلڈ تیں گالھ کیتی نظامی صاحب کوں جامع تے یکتا پاتا۔ نظامی صاحب بین الاقوامی شخصیت ہَن۔ او وسیب دے عبقری (polymath) ہَن۔ ایہے گالھیں سنؕدا بیٹھا ہامی کہ گھرو جلدی دی کال آ گئ ہئ۔ واپس میکوں نظامی صاحب کیں مجبوراً اجازت گھنڑی پئے گئ ہئ۔ میں سئیں کہ اجازت گھندا پیا ہامی کہ آکھنؕ لگے میں دعا منگساں توں تونسہ کالج لیکچرار لگ تیکوں روز ملسوں۔ میں وی ایں سک اچ اٹھیاں کہ میکوں راہبر مل گئے، میکوں استاد مل گئے میں روز انھیں کوں ملساں۔ آہ میں ولا نظامی صاحب نال نئیں مل سگیا۔