فریاد ہیروی دھرتی دا سجاک شاعر||وقاص بلوچ

سرائیکی خطے دیں محرومیں وچو ہک محرومی سکول ایجوکیشن دا کال ہے۔ اتھاں یونیورسٹیاں کالجزبہوں قلیلویں ہِن۔ اتھاں لوک سُرتے تاں ہِن لیکن سرکار دے مسلسل منفی رویہ دے موجب انہاں دا عصری علوم نال زیادہ گانڈھا نئیں تھی سگیا۔ ایں پارو انہاں دی سُرت صرف انہاں دے مشاہدے، جذبات تے احساسات تک محدود تھی گئ ہے۔ اتھو دے لوکیں وچ جدید تقاضیں نال آہنگ سوچ تے ابجیکٹیویٹی بہوں کم ہے۔ سائنسی تے معروضی ڈھنگ دا قحط تاں پورے ملک وچ ہے لیکن سرائیکی خطے وچ ادب وی پسماندہ ہے۔ اتھاں کئ ڈہاکیں کنوں چھڑا ہکو ادب پارہ، ہِکو یونرا (Genre) شاعری رہ گئے۔ (البتہ ہُنؕ گزریل چند ڈہاکیں کنوں پروفیسر رفعت عباس، ڈاکٹر احسن واگھا، پروفیسر مشتاق احمد گاڈی، سئیں اسلم رسول پوری، سئیں عبدالباسط بھٹی جہیں دانشوریں نے سرائیکی زبان کوں بنہیں فیلڈز وچ ودھیک ودھارا اَتے زبان کوں جدت ڈتی نے)۔ ایہ شاعری اگر ساڈے وسیب وچ علم اَتے گالھ مہاڑ دا وڈا ذریعہ بنؕی رہ گئ ہے مگر بدقسمتی نال ایہ ڈھولیں، ونگیں، بوچھنؕ، وستیں، ٹوبھیں، نائیں، روہیں، جنڈیں تے بیریں دے رومانس تے جمالیات اگو نئیں ٹر سگی۔ شاید ایہ ریاست دی کیتی کرتی ہئ کہ ساڈی نفسیات دا ذائقہ اتھائیں مکا ڈتس، ساڈے مؤقف دی بُکھ اتھائیں لہا ڈتی سی۔ ساڈا سیاسی شعور، ساڈا سیاسی ادراک ساڈے "خود” دی نفی کرنؕ آلی شاعری کھا گئ ہے۔ ساڈے ذہن دیاں بلدیاں چِنؕگاں وِِسما گئ ہے۔ ایہ کاہل پرست، ڈھولا پسند شاعری ساکوں آپنؕے نشے وچ دھت کر گئ ہے تے وسیب دے شعور کوں پسماندہ کر گئ ہے۔ ایں واسطے ساڈے لوک بس چند موضوعی شعریں نال خوش ہِن کہ بس ایہو ساڈا ورثہ ایہو ساڈا کلچر ہے۔

وجدان دی راؤ جتیسی
کون اہدے قصے جتیسن

ول اساں اہدوں اگر شاعری ہی ساڈے وسیب دی نمائندہ بنؕی رہ گئ ہے تاں ایندے وچ تاں کُئ معنوی لٹریچر ہووے۔ اتھاں ڈھولا پسند شاعری دی زنزیر کوں تروڑ کیں جدید تقاضیں تیں پورا ٹھاندا شاعر تاں کُئ ہووے ۔ اینجھا شاعر ہووے تاں گھٹ کیں گھٹ ساڈی شاعری تاں عالمی لٹریچر دی پیلھی نُکھ وچ شامل تھی سگے ۔ سرائیکی دے گنؕویں ڈو چار شعرا وچو فریاد ہیروی ہک اینجھا شاعر ہے جیندی شاعری کوں جدید شاعری آکھیا ونج سگدے۔ میں اتھاں انہیں دی شاعری بارے یعنی انہیں دی لفاظی بارے کُئ گالھ نہ کریساں جیویں کہ انہیں دی زبان سادہ ہے ، متروک الفاظ دا استعمال بالکل کینی، کیوں جو ایہ گالہیں ہِک تاں تنقید کوں نان سائنٹیفک کر ڈیندین ڈوجھا مضمون بہوں درگھا تھی ویسی۔اتھاں صرف انہیں دی شاعری دی آؤٹ پٹ یا بس انہیں نظریاتی پہلوئیں دی گالھ کریساں۔ انہیں دی شاعری آفاقی شاعری ہے۔ اتھاں کوئی انفرادیت دا قصہ کینی۔ اتھاں ڈھولے ماہی دی گالھ نئیں ملدی۔ ایہ واقعہ ہک غیر یقینی ہے کہ اینجھی جاہ دا شاعر جتھاں ڈھولے دے بغیر کُئ محفل نہ سجے اتھاں مارکسی نظریے تے عقل فہم دی گالھ تھیوے۔

ڈھولے دیں قصیدیں دی بجاۓ انسانیت تے علم دی گالھ تھیوے۔ جتھاں آپنؕی شاعری وچ محبوب تیں قربان تھیونؕ دی بجاۓ آپنؕی انا تے خودداری دی گالھ تھیوے۔ ہیروی سئیں انا پسندی، خود نفسی کتھائیں مجروح نئیں تھیونؕ ڈیندا جڈاں جو ایکوں پٹکہ پوا کیں قدآور کر ڈیندے۔ خودداری نال شاعرانہ تعلی ڈیکھو

مستند لہجہ زبان دا ہے
حصہ ہے میڈے دیوان دا

چولا بئے دا پیندے پئے ہیں
لگدے قد توں چھوٹا ہوسی

انہیں دی انا پسندی وچ مساوات دا درس ہے۔ او محبوب اگو سر سٹنؕ ذہنی معذوری سمجھدن۔ ایہ انہیں دے معروضی شعور دی مہاندری جھلک ہے۔

غرق تھیواں، غلام کیوں تھیواں
میں تیڈی آم شام کیوں تھیواں

اپنؕے لوکیں دا رزق ہاں راہساں
تیڈے ناں تیں نیلام کیوں تھیواں

کعبے وی سجدہ کریساں سوچ کیں
ایہ تیڈا در ہے کوئی کعبہ تاں نئیں

انہیں دی شاعری دی ہِک اہم خصووصیت ہے کہ ایہ شاعری صرف ہک خطے کیتے نئیں۔ ایہ شاعری صرف سرائیکیں کیتے نئیں۔ عالمی تے آفاقی شاعری ہے۔ بنی نوع آدم دا جدید فرد چاہے او جیہری نسل، جیہرے خطے نال تعلق رکھدے ایکوں آپنؕے نال متعلق کر سگدے۔ اوکوں محسوس تھی سگدے کہ ایہ شعر اوندی خاطر ہے۔

تیکوں کارل دی ہک ہک گالھ لکھ ڈینداں
الف لیلی دا قصہ میں تاں نئیں لکھدا

کارل مارکس دی تھیوری پڑھوں
اپنؕی اپنؕی زندگی پڑھوں

شاعر دا ارتقا:

سئیں ہُنؕیں دی پیلھی کتاب "آپنؕی مٹی دا طواف کروں” وچ میں سمجھدا ہامی کہ اتھاں صرف سرائیکی وسیب دی گالھ تھیسی لیکن جیہرلے کتاب پڑھنؕ شروع کیتی ہے میکوں محسوس تھئے ایہ شاعری چھڑی وسیب دی مٹی تک محدود نئیں۔ ایں مٹی دا مطلب زمین ہے مطلب پورا سیارہ زمین۔ جگ جہان دے ہر واسی دا راشتہ چاہے زمین دے جیہرے خطے تیں ساہ گھندا پیا ہووے بھوئیں نال ڈونگھا ہوندے۔ او کتاب اچ ایں شئے دی وکالت کریندن کہ آسمان دو تکنؕ دے بجاۓ زمین کوں حیاتی دا وسیلہ بنؕاؤں۔ ایہا بھوئیں تے ایندے وسنیک ساڈے کمیں آسن جیندے نال مسئلے سانجھے ہن۔ مسئلے دیوتا نئیں حل کریندے ایہے انسان حل کریسن۔

بھوئیں توں کُئ اٹھسی خدا
بہوں وڈا امکان ہے

بھوئیں ہے شے انسان دی
بھوئیں دا سائیں انسان ہے

انسان دوستی دا دائرہ وسیع تاں تھیسی
بندہ ایں بھوئیں دا سائیں ہے، بندہ وسیع تاں تھیسی

آپنؕی مٹی دا طواف کروں وچ انسان کوں مرکزیت ڈیونؕ دی کوشش کیتی گئ ہے۔ شاعر اہدے اے انسان توں خود کوں پہچانؕ۔ تیکوں کہیں دیوتا کیں منگنؕ دی حاجت کینی۔ بس توں آپنؕے آپ دا ادراک کر، خود کوں سنجانؕ۔ توں خود اچ خدا ہیویں۔ خود مسائل دے حل کڈھ گھنسیں

جاگسی ول ادراک دا موسےٰ
وجد اچ آۓ ہوۓ طور دیاں خیراں

آپ کوں ڈٹھے تاں بھوئیں دے ہیٹھ ہم
آپ کوں سوچے تاں فلک چھوٹا لگے

میں ڈٹھا ہا دوست سجدہ ریز ہَن
نم گیا میں آستانہ نال ہا

ایں کتاب وچ شاعر آپنؕے قاری دی توجہ نرمی نال آپ دو یعنی حضرت انسان دو ولاونؕ دی کوشش کیتی ہے۔ ایں پوری کتاب وچ انہیں دا شانت لہجہ ہے۔ کتھائیں کاوڑ نئیں کریندے۔ انسان کوں سمجھاونؕ دی کوشش کریندن کہ بھئ توں آپنؕے آپ اچ کائنات ہیں۔ توں خوف نہ کر ، جدید تقاضیں کوں خوش آمدید آکھ منزلاں تیکوں ملنؕ کیتے تیار ہن۔

آپنؕے اندر دی روشنی گولو
باہرو رات ہے اُشا کتھو آسی

منزلیں دا یقین کر پہلے
بے یقینے سراب نئیں آندے

رات دے رستے تے سجھ آیا کھڑے
ہے اجاں پہلی سحر کجھ خوف ہے

روایتی شاعری وچ ڈھولیں ، ونگیں، بیریں، نائیں نال رومانس ساڈی جدیدیت کوں ساڈے کیں چھک گِدھس، ساڈے سیاسی شعور کوں کانؕا کیتے۔ مؤقف کوں بہوں پچھوواں کیتے۔ انہیں ساکوں آلسی دا ہنر سکھاۓ۔ آلسی انگریز دی پیداوار ہے۔ کولونائزرز اردو ادبا کوں مین ورلڈ سٹریم کیں پچھو کرنؕ دی خاطر ہجر و وصال دی شاعری ڈے گئے ہَن ایویں ساکوں ماہے ڈھولے ڈتے ہانے۔ ایہ نِرا کاہلی دا فلسفہ (Passivism) ہا۔ فریاد ہیروی کوں ایں شے دا برابر ادراک تھی گئے۔ روونؕ دھوونؕ کوں انہیں مکمل طور تیں رد کیتے۔ عام بندے کولو کشے کر ڈکھاونؕ دی اِشا رکھدن۔

بھاہ دے دریا کوں پار کر کیں آ
ہنجوں نال انقلاب نئیں آندے

اتو جیویں ذکر تھئے کہ سئیں ہُنؕیں دی شاعری وچ کارل مارکس، انقلاب دے ناں ودھیک نمایاں، جاہ جاہ نشابر ہن۔ ایں کنوں صاف مراد ہے او انسان دی غربت تے انسان نال تھئے استیصال اتیں پچھتاندن اَتے غربا کوں ننویں سوچ رکھنؕ دا اہر کریندن۔

سوچ دا کئ انقلاب آسی ضرور
کچلیے ہوئیں دی حق رسی تھیسی تاں سہی

رج کیں روٹی نصیب نئیں جیکوں
کجھ تھیُس تاں دوا کتھو آسی

فریاد ہیروی علم و عقل دا پتر ہے۔ انہیں دا ذہن ابجیکٹو ہے۔ ابجیکیٹیویٹی ہی ہے جئیں ایں دنیا کوں جدید بنؕاۓ۔ جیندی وجہ کول انسان آپنؕے رہن سہن کوں سنؕہپ بخشے، بیماریاں کوں دھوکہ ڈتے اَتے خلائیں تے قبضہ کیتے۔ معروضیت دی جاہ بہ جاہ تبلیغ کریندن۔

علم ہوسی سوال کر سگسیں
فکر دی کوئی گالھ کر سگسیں

میں پڑھداں بابا میں پڑھداں
گھن بیلچہ میکوں بستہ ڈے

آخر ہک ڈینہہ کیوں دا کُئ ڈیسی جواب
گال آخر علم دی تھیسی تاں سہی

اپنؕے شہر اچ میں نہ ہوساں
شہر اچ علم دا چرچا ہوسی

کئ سقراط زمین تے وسدن
سچ دے زہر کوں پیتا ویسی

میں سمجھداں ڈارون سچ آکھ گئے
"ہینؕے تے ڈاڈھے دا قہر اے چپ تاں ہے”

علم و عقل دے حوالے نال انہیں دا مؤقف ہے کہ اردو وچ ڈو شاعر ہِن جئیں عقل ، ریزن دی شاعری کیتی ہے یعنی غالب تے فیض۔ ایں پارو او جاہ جاہ فیض و غالب دا حوالہ ڈیندن

میں وی ہاں ، غالب دیاں کجھ غزلاں وی ہن
فیض دی تصویر گھر کجھ نئیں بیا

چہرے پڑھساں غریب لوکیں دے
فیض دی اج کتاب گھن آیاں

ایندے علاوہ عالمانہ تے کلامیانہ شاعری انہیں دے آپنؕے رنگ نال ملدی ہے ساکوں۔

میں سنیہا ڈیونؕے
سجھ کھڑا ہوسی، پتے؟

کم تاں اللہ نال ہا
جاگدا ہوسی، پتے؟

ایں کتاب وچ شاعر دا رویہ اعتدال پسندانہ ہِے۔
ہُنؕ آندے ہیں سئیں ہُنؕیں دی ڈوجھی کتاب تیں جتھاں انہاں دا رویہ بالکل ایکٹو ہے۔ پیلھی کتاب وچ جتھاں بندہ انہیں دے نرم لہجے نال سجاک نئیں تھیا اتھاں آ کیں سمجھاونؕ کیتے اوندے نال رویہ سخت رکھیندن۔ اتھاں کاوڑ وی کریندن، بندے نال جھیڑا وی لیندن۔ اتھاں آ کیں ہک ایکٹوسٹ دے طور تیں آپنؕے آپ کوں نشابر کریندن۔

دوستو جاگو الاؤ، چپ کجھ وی نئیں
فیضؔ دی شاعری سنؕاؤ چپ کجھ وی نئیں

ہیروی صاحب مرشدی مریدی دے وِچھے طوق معاشرے وچ ترڑیندے پئن۔ انسان تے غلامی دے لگے قدغن چھڑیندے پئن۔ حبیب جالب دی مشہور زمانہ "ظلمت کو ضیا، صرصر کو صبا بندے کو خدا کیا لکھنا” دے مدعے دی طرز وچ انہیں دا

ایں لحظے کوں زمانہ میں تاں نئیں لکھدا
توں بہوں کجھ ہئیں قصیدہ میں تاں نئیں لکھدا

کہیں ریتل کوں دریا میں کڈاں آکھیے؟
کہیں پتھر کوں شیشہ میں تاں نئیں لکھدا

توں آ گئیں تاں میڈیں اکھیں دیوچ بہہ ونج
اگر سوچئ ترانہ میں تاں نئیں لکھدا

کجھ سماجی اقدار کنیں بغاوت اتیں اشعار ڈیکھو

اے رزق تیڈی آتما دی سو دفعہ قسم
مر گئے ہیں اپنؕی سوچ کوں کاسہ نسے ڈتا

ہک بھاگوند دی آکھ تے عمرا تاں کر کھڑوں
افسوس اپنؕے بال کوں بستہ نسے ڈتا

اتو جیویں میں عرض کیتے انہیں دی شاعری کہیں ہک خطے دے کلچر دی نمائندگی نئیں کریندی لہٰذا انہیں شاعری وچ برملا آکھیے کہ چھڑا ہک خطے دے رومانس کیں نکل کنیں دنیا دی جدیدیت کوں گلکڑی پاؤ۔

دنیا توں انج رہ کرائیں نندریں توں کیا ملی؟
ہُنؕ ہیں "گلوبل ورلڈ” دا حصہ سجاک تھی

پچھلی کتاب وچ انہیں بندے دے سجاک تھیونؕ دی گالھ کیتی ہے۔ اتھاں او انسان کوں نہ صرف سجاک تھیونؕ دا بلکہ مزاحمت دا ہِک وکھرا رستہ ڈکھیندن۔ اتھاں انہیں دی اواز وچ کافی سختی ہے

بندہ عجیب شئے ہے! کوئی بد نصیب شئے ہے
بندہ ہا بھوئیں تے ٹرنؕاں، بندہ خدا دو ٹر پئے

خدا فلک تیں نہ رادھا راہسی
خدا دا بھوئیں تیں قیام تھیسی

دھرتی دے لوک جیہرے چھڑی روایتی شاعری کریندن یا چھڑی روایتی موضوعی شاعری دی چس چانونؕ سکھین، انہیں کیتے لکھدن کہ

ہنؕ تاں ہر کُئ کانشس تھی کیں جیندے سنگتی
ہنؕ نہ کہیں دی مونجھ دے وچ کُئ ڈوہڑے لکھے

آخر تیں میں ہیروی صاحب دے اندر جیہری عاجزی انکساری ڈٹھی ہے اوندے بارے خو ڈسیندن کہ عاجزی کیویں کہیں اندر در آندی ہے۔ ایہ بالکل فلسفیانہ رمز وچ ڈسیندن

آگہی ہے عاجزی دی ہم سفر
عاجزی ایویں نئیں ملدی دوستو