1960ء دے ݙہاکے دی سرائیکی ادبی تحریک اتے اوُندے کُجھ موھری اڳواݨ|| اظہر لشاری

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

پاکستان بݨݨ پچھوُں تل وطنی زبان اتے تل وطنی لوکاں دے معاشی اتے سیاسی حقوق تے پہلی واری بنگالیاں دھاڑ پِٹکار گھتی۔ بحیثیت اکثریتی آبادی بنگالیاں دا ملکی وسائل ئچ ودھیک حصے دا مطالبہ پنجابی مہاجر حکمران طبقہ کوُں سرو وارا ناھی کھاندا۔ بنگالیاں دے اکثریتی آبادی دے دعوی کوُں کمزور کرݨ کیتے، پنجابی مہاجر حکمران ٹولے قومی وحدت دے ناں تے 1955ء ئچ ‘ون یونٹ’ لاکراھیں مغربی پاکستان دے تمام صوُبے ھِکی صوُبہ (مغربی پاکتسان) ئچ ضم کر ݙتے اتے اردو زبان کوُں قومی وحدت دا ذریعہ بݨاوݨ تے زور آݨ ٻدھا۔ ایندے نتیجے ئچ چھوٹے صوبیاں (خاص کر سندھ) ئچ پنجابی مہاجر ݙڈھپ دا ھِک احساس اُبھرا۔ ایہیں احساس دا اظہار ون یوُنٹ دے خلاف تحریک ئچ تھیا۔ صوبائی خود مختاری دے مطالبے تے پختون، بلوچ، سندھی اتے بنگالی سیاستداناں دا سٻدھ تھیا اتے لوکاں دے لسانی اتے علاقائی حقوق دے مطالبے زور ٻدھا۔

اِیں پس منظر ئچ 1960ء دے ݙہاکا ئچ ساݙے وسیب ئچ ھِک معجزہ تھیا۔ ملتانی، ریاستی، دیراوالی، تھلوچی، ڄٹاکی اتے خبر ناھیں ٻئے کتلے علاقائی نانواں نال سنڄݨیجݨ آلی زبان دے ھِک ناں ‘سرائیکی’ تے ساݙے سوُجھواݨاں دا اتفاق رائے تھیا اتے اِیں زبان دے ودھارے کیتے ھِک تحریک دا منڈھ ٻدھیجا۔ آؤ 1960ء دے ݙہاکے دی اِیں سرائیکی ادبی تحریک تے ھِک جھاتی پیندے سے۔

اے او ݙہاکاءِ جݙاں ملتان اتے بہاولپوُرئچ پہلی واری کجھ سرائیکی ادبی تنظیماں پُھٹیاں جنہاں سرائیکی کتاباں رسالے چھاپݨ اتے میلے کانفرنساں کرݨ شروع کیتیاں۔ 1961ء ئچ سائیں ریاض انور بزم ثقافت بݨائی۔ بزم ثقافت بݨاوݨ دا مقصد سرائیکی زبان ئچ کتاباں اتے کلامِ فرید دا انگریزی، اردو اتے بنگالی زباناں ئچ ترجمہ چھاپݨ ھئی۔ بزم ثقافت دے پلیٹ فارم توُں، سائیں ریاض انور جشن فرید میلہ اتے خواجہ فرید کانفرنساں شروع کیتیاں۔ جشنِ فرید آپݨے ویلے دا ھِک وݙا میلہ ھا جیڑھا 1960ء دے ݙہاکے ئچ لڳ بھڳ ھر ݙوُ سالاں پچھوُں تواتر نال تھیندا ریہا۔ اِیں میلے ئچ وسیب توُں علاوہ مُلک دے ٻنہاں حصیاں بشمول مشرقی پاکستان توُں وی مندوبین شرکت کریندے ھَن۔ سائیں ریاض انور دا تعلق ضلع مظفرڳڑھ نال ھئی۔ سائیں ھوݨیں پیشہ دے اعتبار نال وکیل ھَن اتے اردو ئچ شاعری وی کریندے ھَن۔ لہور لݙیج ونڄݨ توُں بعد اُنہاں دے اے سارے آھر انت تھئے۔

لڳ بھڳ انہائیں سالاں ئچ سرائیکی زبان دے ودھارے کیتے ملتان ئچ ھِک ٻیا آھر شروع تھیا۔ سائیں اے کے بلوچ سرائیکی اکیڈمی بݨائی اتے سائیں میر حسان الحیدری ایندے پہلے صدر بݨے۔ سرائیکی اکیڈمی مضافاتی قصبیاں دے ادبی تنظیماں کوُں ھِک ڈھلی ڈھالی سلھاڑ ئچ سلھاڑݨ دا کم شروع کیتا۔ سائیں خان رضوانی (ھِک صحافی) دے سیکریٹری بݨݨ پچھوُں، سرائیکی اکیڈمی ثقافتی پروگرام سترݨ شروع کر گِدھے۔ اِیں دوران سائیں اے کے بلوچ ھِک ادبی رسالہ (جیندا ناں ‘اختر’ ھا) کڈھݨ شروع کر گِدھا۔ اوائل ئچ تاں ‘اختر’ سرائیکی اکیڈمی دا ھِک نیوز لیٹر ھا، جیڑھا بعد اِچ ھِک ادبی رسالہ بݨ ڳیا، جیندے ئچ شاعری، افسانے اتے تنقیدی مضامین چھپدے ھَن۔ 1971ء ئچ اے کے بلوچ دا ملتان توُں کوئٹہ شفٹ تھی ڳئے۔ کجُھ عرصے بعد، اُنہاں دے والد سائیں نوُر احمد فرید ‘سرائیکی ادب’ ناں دا ھِک رسالہ چھاپݨ شروع کیتا، جیندے ئچ اردو زبان ئچ لکھے مذھبی مضامین وی چھاپے ویندے ھَن۔

1964ء ئچ برگیڈئیر نظیر علی شاہ بہاولپوُر ئچ سرائیکی ادبی مجلس بݨائی۔ اِیں تنظیم 1965ء ئچ ‘سرائیکی’ دے ناں نال ھِک ادبی رسالہ کڈھا جیڑھا ھِک ݙھاکے کن ودھیک عرصے تئیں چھپدا ریہا۔ سرائیکی ادبی مجلس ملتان دیاں تنظیماں توُں کجُھ وکھری ھئی۔ ایندیاں سرگرمیاں زیادہ تر بہاولپوُر دے معاملات نال متعلق ھوندیاں ھَن۔اِیں دور ئچ چونکہ سرائیکی ئچ چھپݨ آلیاں زیادہ تر کتاباں شاعری دیاں ھوندیاں ھَن، نثر چھاپݨ دا واحد وسیلہ ایہے ادبی رسالے ھَن۔

1969ء ئچ ون یونٹ ختم تھیوݨ پچھوُں اِیں تحریک ھِک نواں رنگ پکڑا۔ ون یوُنٹ ختم تھیوݨ توُں بعد ریاست بہاولپوُر دا پنجاب ئچ الحاق کر ݙتا ڳیا۔ ریاست بہاولپور دی بحالی کیتے ھِک تحریک چلی جیندے اکثر اڳواݨ بعد ئچ سرائیکی سیاسی تحریک دا حصہ بݨ ڳئے۔