تعلیمی پالیسی 2021 اَتیں مادری زباناں۔۔۔امجد نذیر

جِتھاں علم وتعلیم دی ڳالھ چلدی اے بھاشا دا سوال ہروبھروُ اُبھردے، کیوں جو بھاشا واسطہ ہے تفہیم و ترسیل دا اتیں نالہی نال ہر بھاشا آپ مکمل فِکروفہم وی ہے، کلچر وی ہے اتیں اِتہاس وی، مِشل فُوکو تاں اے تک وی آہدے جو ‘ہر فرد ، ہر سماج ہک زباں اچ جیوݨ جوڳ نِبھیندے، اُوندی سوچ سنڄاݨ تے پَرکھ پرچول کوں سمجھݨ واسطے اوں زباں اِچو ٻاہر نِکل کے ݙیکھݨ ضروری ہے، جہڑا شئیت مُمکن کویئنی’ مگرلسانیاتی فلسفیانہ پیچیدگی دے علاوہ اے سوال اَساݙے جَہیں مُلکاں دا، جِنہاں اچ ہک کنوں زیادہ ٻولیاں، بولیاں اتے سمجھیاں ویندن، اُچیچا سوال ہیہ جو ٻالاں کوں رسمی تعلیم کیہڑی سطح تک، کیہڑی ٻولی اِچ اتے کیویں ݙتی ونڄے؟ قومی اتیں عالمی زباناں کیویں نال چل سڳدِن، اگر عِلمی زاویے نال نال سیاسی پہلُو وی مدِ نظر رکھیا ونڄے تاں ایہ سمسیّا مزید گُنجلک پوتھی بݨ ویندی ایہ ، کیونکہ بصد افسوس اساݙے پاسے بعض اوقات شِکشا کنوں نیتی دا پرشن زیادہ سِر کڈھ کھڑدے ـ ایں سبب وی اساں مِن حیث القوم و قومیّتاں تعلیم، بشمُول سائینس، سماجی علُوم، حِرفت، ٹیکنالوجی ہر شعبے اچ دنیا تے کیا جنوبی ایشیاء اچ وی پچھو رہ ڳئے ہَیں ـ

مختصرا” دسمبر ٢٠٢٠ اچ وزارتِ تعلیم آپݨی نّویں تعلیمی پالیسی ٹہاوݨ دا عِلان کیتے ـ خیال راہوے جو ہݨ تک پاکستانی سرکاراں کوئی درجن بھر پالیسیاں سِتر چکی ایہ ، آخری پالیسی ٢٠٠٩ اچ سِتری ڳئی ہئی، اوندے بعد ٢٠١٧ اچ وی ہک ادھوری پدھُوری پالیسی بݨائی ڳئی ہئی جیکوں لانچ کیتے بغیر تَرک کر ݙِتا ڳیا ھائی ـ ٢٠٠٩ آلی پالیسی اُتے عمل درامد حالی پورا نہی تھیا جو نوّیں پالیسی دا مژدہ عوام کُوں سݨن کُوں مِلدا پئے ـ نالہی اے ذکر وی ضروری ایے جو موجودہ سرکار ایکوں مارچ ٢٠٢١ اچ آپݨے طور مزاکرات ، مباحثے اتے مشاورتاں مکمل کرکے لاگو کرݨ دا ارادہ ٻدھی کھڑی اے ـ

اکثر لوکاں کوں ایہ وی خبر ہوسی جو مزکورہ حکومت یکساں قومی نصاب پہلے ہی لانچ کر چکی اے، جیندے کلاس اول تا پنجم دا نصاب اور درسی کتب شائع تھی ڳئے ـ ششم تا ہشتم دا نصاب و درسی کتب ٢٠٢٢ اچ اتیں نہم کنوں انٹر میڈئیٹ دا نصاب و درسی کتب مارث ٢٠٢٣ متوقع ہیہ ـ اِتھاں ݙو ڳالہیں ݙساوݨ ضروری ہن: ١ـ جو یکساں قومی نصاب یکساں کوئنی بلکہ اے فقط سیاسی بَرے بازی ہے حقیقتا اے ہیہ جو محض ترائے چار مُشترک مضامین یعنی، اردو، انگریزی، اسلامیات اتے مطالعہ ء پاکستان پڑھاوݨ دے علاوہ باقی سارا نظام اِنصرام اوئین چلدا رہ ویسی کیونکہ سابقہ حکومتاں وانگُر ایں حکومت دا وی تعلیمی شرح، کوالٹی اور بجٹ ودھاوݨ دا کوئی ارادہ کوئنیں ٻس شوار شرابہ بلکہ جُھوٹ فریب ودھیک اے ـ

البتہ آپݨے بَیک گَراونڈ پیپر اِچ نوّیں تعلیمی پالیسی پنج کنوں سولہ سال تک بہوں وݙی تعداد اچ ٻالاں، بالخصوص ٻالڑیاں دی، سکُولاں توں محرومی کُوں تسلیم کریندی اے، اے وی مَنیدی اے جو اَساݙا تعلیی نظام بوسیدہ، فرسودہ، غیر معیاری اَتیں موری بند اے ـ جیکوں کم ازکم جدید دور دے کثیر شْعبہ جاتی رُحجان مطابق سائینس، آرٹس اَتیں کامرس دی گُھٹن زدہ تِرشولی حدود قیود کنوں آزاد کرݨ دی اشد ضرورت ہیہ ـ طالب عِلماں کیتے علم و فن، سائینس و ٹیکنالوجی اتیں کاروباریّت دے نویں در کھولݨے چاہیدے ہِن، وغیرہ وغیرہ ، ایں پس منظر اچ کْجھ ڳالہیں درست، کْجھ قابل بحث اتیں کُجھ تے نظر ثانی دی ضرورت تھی سڳدی اے مگر میں ڄاݨ ٻُجھ کے ایں پہلوُ کوں مختصر تے ضرورت کنوں ذیادہ سَوکھا کر ݙسائے تاکہ میں آپݨے اصل موضوع تے آسڳاں جیکوں مجوزہ پالیسی تقریبا” کمزور تے پُھسپھسا چھوڑ ݙتے ـ او اے ہے جو تعلیم و تدریس واسطے اردو اتیں انگریزی دی ترقی یافتہ موجودگی اِچ مادری بھاشاواں دی کیا اہمیت ہے ـ مجوّزہ یکساں نطام تعلیم آلیکار مجوّزہ تعلیمی پالیسی ذریعیہ تعلیم بارے کوئی واضح موقف اختیار کرݨ دی بجائے تھوڑا ٻہوں ٢٠٠٦ دی پالیسی وانگُر سماجی سائینس دے موضوعات کوں اردو اتے سائنسی مضامین کُوں انگریز اچ یا انگریزی اصطلاحواں نال پڑھاݨ دا مشورہ ݙیندی اے ـ مادری زباناں دی پالیسی بارے صوبیاں کوں اختیار ݙیندے جو او اردو یا مادری کوئی وی زبان ابتدائی سطح تے اختیار کر سڳدن، ششم کنوں اردو اتیں نہم دہم دہم کنوں سارے سائنسی مضامین انگریزی اِچ پڑھاوݨے چاہیدے ہِن، ضروری نئیں جو سارا لیکچر وی انگریزی زبان اچ ݙتا ونڄے ، البتہ اصطلاحات تصورات ضرور انگریزی اچ پڑھاوݨے چاہیدے ہِن تاکہ اعلٰی سطح تے انگریزی اچ ٹرانزیشن اسان رہ ونڄے ـ جنم جنم دی ایہ سوال حالی زیر بحث ھائی کہ سینیٹ ہردرجے تک عربی زبان دا بِل منظور کرکے عڄیب و غریب مخمصہ کھڑا کر ݙتا ڳئے ـ بحر حال ہݨ زیرنظر پالیسی اُتے علمی و تعلیمی حلقیاں اِچ مجوزہ پالیسی دے سارے پہلواں، بشمول زبان و ذریعیہء تعلیم دے، بحث مباحثہ جاری ہے ـ ایندے کولوں پہلے کہ پاکستان اچ ذریعیہء تعلیم اتے مادری زباناں دی علمی و تعلیمی اِستعداد یا امکانات بارے کوئی رائے قائم کیتی ونڄے، زباناں اتے تعلیم دے نظریاتی رشتے بارے ہِک ݙو غالب نظریات دی مختصر شرح ضروری ہیہ

آپݨے گُنجلپ مُوجب زبان دے ڈھیر سارے نظریات ہن مگر موضوع مطابق فِلحال ݙودا تزکرہ ضرورے اے ، ھک "انسٹرومینٹل” یانی ‘عملی نظریہ’ اتے ݙوجھا "کلچرل” یا ‘درڳیا پدھریا ویا نقطہء نظر’ ـ پہلے دے مطابق زبان آلہء کار یا ٹُول کنوں ودھ اہمیت نہی رکھدی، ہیں واسطے تساں ٻال نال جہڑی زبان الاؤ ٻولو اوہ اوھا زبان سکھ ویندے اتیں ہک کنوں زیادہ ٻولیاں ٻولو تے او ایہ بغیر کہیں رکاوٹ دے پولی گلاٹل بݨ ویندے، ایندے بحترین مثال کوئٹہ تے سب شاہر ہن جنہاں اچ تقریبا” ہر شہری چار پنج زباناں ارام نال الاء گِھندے ـ اتے مہاجرت کرݨ آلے ہک کنوں ݙوجھی نسل اچ آپݨی ٻولی مکمل بُھل سڳدن اگر پیوء ماء اولاد اچ آپݨی مادری ٻولی مُنتقل نہ کرݨ ـ

اگر اَساں ہسپانیہ دی جنوبی امریکیائی نوآبادیت دا حوالہ ݙیووں تا اڄ ݙیہاڑے او آپݨیان درجناں مادری پدری تل وطنی زُباناں ترک کرے ہسپانوی زباں کوݨ آپݨا تݨ مݨ دھݨ تے طرہِ امتیاز تصور کریندن تیں ایندے وچ پہوں وݙا ادبی، سماجی اتیں سائینسی کم وی تھی چکئے ـ اُنہاں وِچو کِنہاں کوں اے پتہ وی ناں ہوسی جو اُنہاں دے پیُو ݙاݙے دی وسیبی ٻولی کہڑی ھائی اتی کِتھاں مر کھپ ڳئی اے ـ پُرتگالی، عربی، تُرکی، فارسی اتے انگریزی زباناں جنہاں دا ٻولیکار کئی مُنطقے سامراجیت ھاپ کریندے رہ ڳئین اُتھاں دی اکثراء مادری زباناں کوں یا تیں کھا ڳئین یا ول اُنہاں کوں ثانوی درجے دیاں گھٹ عزت آلیاں غیر علمی و غیر تعلیمی زباناں بݨا کے رکھ ݙتے ـ درج بالا نظریہ کاراستدلال کریندن جو مَادری بھاشا تے خوامخوہ زور ݙیوݨ دی بجائے اوں بھاشا کُوں علم و تعلیم دا ذریعیہ بݨاوݨا عقلمندی ایہ جِہڑی زبان اِچ علم و تعلیم دی "ریپازیٹری” یا خزانہ ذیادہ ہووے ـ مادری زباناں نال نال ٹُرسڳن تے ضرور ٹرݨ یا ٹراؤ ورنہ شعرو اَدب دے ورت ورتارے یا روائتی فکری داستانوی ادب دے علاوہ کُوئی سائنسی، تکنیکی یا اُتم تخلیقی کم نئیں کیتا ونڄ سڳدا ـ انسٹرو مینٹل نظریے دے ما تحت اے وضاحت ضرورے اے جو او کہیں وی ٻولی بھاشا دے سائنسی و تخلیقی پوٹنشل کنوں انکاری کوئنی بلکہ اُنہاں دا خیال اے جو ہݨ اڄ دی سائنسی سرمایہ دارانہ سیاست وچ غالب زباناں (قومی یا عالمی) کنوں ہٹ کے اے زباناں آپݨے علمی، تخلیقی اتیں سیاسی سفر اچ بہوں پچھو رہ ڳئین ـ ناں تے کوئی حکومت اُنیں تے پیسا خرچ کرݨ کیتے تیار ہیہ ناں ہݨ وقت باقی اے جو نسلاں دی پڑھت لکھت ضائع کر کے صِرف پچھو رہ ونڄݨ آلیاں مادری زباناں دی ترقی تے کم کیتا ونڄے ـ اگر آدُروقار کُوں نال سلاڑو تے نینگر نسل ماء ٻولی کیتے آپݨے سماجی وقار دا سودا کرݨ تے تیار کوئنی ـ

لہٰزا علمی و تعلیمی دائرہءکار وچ زیادہ کنوں ذیادہ ایہ کرݨا چاہیداء ہے جو مادری تے قومی زبان کُوں بطور سبجیکٹ پڑھایا ونڄے تے انگریزی یا ترقی یافتہ غالب ٻولی کُوں ثانوی اتیں اعلٰی درجے تک مکمل ذریعہء علم و تعلیم بݨاوݨ دی لوڑھ ہیہ ۔ اگر قومی زبان ہی ہسپانوی، فرانسیسی، یا چینی زبان آلیکار ترقی یافتہ ہووے تاں مادری زباناں اُتے قومی زبان کوں ترجیح ݙتی ونڄے تاکہ علم و عقل کوں تکھئین ودھارا ݙتا ونڄے ـ ہیں دلیل دے تحت کجھ لوگ ہندوستان یا پاکستان اچ ہندی یا اُردو کُوں ذریعہ تعلیم بݨاوݨ دا مشورہ ݙیندَن جبکہ اُنہاں دا مخالف دھڑا انگریزی کوں لکھت پڑھت دی بھاشا بݨاوݨ دے اݨ ڳݨت سائنسی ،علمی و عالمی استفادے ڳݨویندے تے مثالاں ݙیندے ـ مستزاد اِیہ جو انگریزی نہ صرف علمی و سائنسی بلکہ رابطے دی عالمی زبان وی ہیہ ـ عالمی زبان نہ ہووݨ دے با وجود ہسپانوی یا فرانسیسی کالونئیل اثر اچ را ہوݨ آلے مُلکاں اچ وی ایہو جَہیں مِلدی جُلدی بحث جاری ہیہ ـ

ݙوجھا یانی کلچرل نقطہء نظر اِسرار کریندے جو زبان محض کمیونیکشن دا ٹُول نہی بلکہ اِیہ انسانی نفسیات، مزاج، تاریخ، جغرافیہ، ثقافت، ماحول بلکہ کہیں وی سماج دے مکمل فکرونظر، شعورلا شعوراتے نفس وذہنیت دی عکاس ہوندی اے ـ زبان آپݨے پلُو اِچ مکمل تاریخی ہوش ہواس گِھن کے آوندی ہیہ ، شبد ، اظہار، اَکھاݨ، مُحاورے آپݨے سماج دا علمی عقلی نقشہ پیش کریندی اے ، ایں خیال دا اڳواݨ سوجھواݨ فراینسیسی ماہرسماجیات و لِسانیات مِشل فوکُو تے کُجھ ٻئے ماہرین ہِن ـ اُنہاں دے خیال اِچ ذباناں نہ صرف صدیاں دے علم و افکاردا استعارا ہوندن بلکہ ” لوکی زبان اِچ راہندن، حال ویہار کریندن، ایہ اُنہاں دا ورلڈ ویٓوُیا جہانی خاکہ تشکیل ݙیندی اے ـ فرد اتے ذبان دا ڳانڈھا انسٹرومنٹل یا مکینکل نہی ہوندا بلکہ طبعی یا فطری ہوندے، ثقافت ذبان اِچ چُورمستُور ہوندی اے، ذبان دا مادی مفاد کیتے اَچںڑچیتی مکینکل خاتمہ عوام کوں پاڳل پُوںڑے دی حد تک لایانی، بے معنی اتے تاریخ ثقافت کنوں خالی کر سڳدی اے ـ جنوبی ملکاں دی عدم ترقی دا سبب اُنہاں آپݨی مادری زباناں کوں ترک کر ݙیوݨ اے ـ اِنہاں دے نزدیک علم و تعلیم دا بہترین ذریعیہ مادری زبان ہی تھی سڳدی اے نہ کہ کوئی قومی یا عالمی زبان ! کتھاں جو کہ کوئی ٻاہرلے خطے دی اݨ ڄاݨی زبان دا ایجنڈا چاء آوے ـ

قومی، مادری یا عالمی زبان دے ذریعیہ تعلیم تے مزید بحث کنوں پہلے، پہلے سٹرہک اچ ہی عربی زناں کوں خارج از بحث قرار ݙے ݙیوݨا چاہیدا اجو ایندا ساݙے ملک معاشرت نال کوئی رشتہ ڳانݙھا کوئینی ، جتھان تک اسلام دا تعلق ہے تاں دنیا اچ ݙوعرب کنوں زیابہ لوک عبرانی ڄاݨیے بغیر اگر مسیحی تھی سڳدن، ھک عرب دے قریب اگرگوتم دی پالی ٻولی ڄاݨیے ٻغیر بدھ تھی سڳدن تاں جہڑے مسلمان ہن اوہ عربی ڄاݨیے ٻغیر وی مسلماں رہ ویسن ۔ عربی زبان دی غیر متعلقہ بحث کوں چھوڑ کے اگر زبان دے ݙوجھے نقظہء نظر کُوں تسلیم کرݨ دے باوجود وی اے بھاری بھرکم علمی تعلیمی سوال باقی رہ ویندے جو اڄوکی دنیا اچ کوئی وی سماج انڄ پنڄ کاروباری یا علمی جزیرے اچ حیاتی نہی کریندا پیا نہ کر سڳدے ، ٹیکنالوجی زمان و مکان کوں مزید سنگوڑ کے رکھ ݙتے ـ ایں دوڑ اچ تھوڑا ٻہوُں قومی زباناں تاں نال ٹر سڳدن مادری زباناں دا احاطہ محض شعرو شاعری یا کہاݨی افسانیاں دے گِردا گِرد گھٹ کے رہ ڳئے ـ اگر انہاں اچ مکمل تعلیم ݙتی ونڄے تیں ریاضی، آئی ٹی کیمیاء، حیاتیات، طبعیات دے کئ نویں پیدا تھیوݨ آضے علماں بارے کیا تھیسی ـ

جنہاں ملکاں مثلاْ چینی، کورئین، جاپانی، ترکی یا فارسی یا تے ٻہوں ترقی کر ڳئین، یا اُنہان دیا سراکاراں بے پناہ وسائل خرچ کر کے ہر نویں سماجی، ادبی، اتیں سائینسی تخلیق دا فورا” معیاری ترجمہ کرو گھندن تاں انہاں کافی حد تک آپݨی علمی تے قومی بھاشا دا مسئلہ حل کر گھدے مگر چھوٹیاں مقامی زباناں اُتھاں وی کم مائگی دا شکار تھی مردیاں پئین ـ اساݙیاں حکومتاں خالی خولی سطحی نعرے مارݨ دے علاوہ سنجیدگی نال علم تعلیم تے درکار سرمایہ خرچ کرݨ کوں تیا کوئینی بلکہ کلاس ایجوکیشن یا پرائویٹ ایجوکیشن کوں زیادی کنیوں ذیادہ ودھارا ݙیندیاں پئین تاکہ تعلیم آنہاں دی ذمہ داری ہی نہ رہ ونڄے ۔ تہاکوں اے سݨ کے حیرت نہی ٹھوݨی چاہیندی جو این وڳت ملک اچ ٤٤٪ تعلیم دی ذمہ داری پرائویٹ سکول چائی کھڑن ـ

قصہ کو تاہ اساݙے سوال دا ھک عملی حل ، جیندا میں آپ وی کافی تک قائل ہاں ـ ایہ ہیہ جو ترائے ٻولیاں نال نال ٹوریاں ونڄن ـ مادری بھاشا، اردُو اتے انگریزی ـ ریاضی اتیں سائینس کوں انگریزی اچ بھانویں نہ ہی پڑھایا ونڄے تان مرکزی تصورات ضرور انگریزی اچ بیاں کیتے ونڄن، انگریزی پڑھاوݨ سمجھاوݨ اتے انگریزی زبان وچ پڑھاوݨ اچ وݙا فرق اے مادری زباں تے اردو اث انٹر تک (ہشتم دے بعد اپژنز سمیت) سماجی علوم و ادب پڑھایا ونڄے ـ اساتزہ دی متعلقہ زبان تے گرفت بہتر کیتی ونڄے ـ اگر کوئی مادری یا قومی ذبان کوں آپݨی اعلٰی تعلیم یا تخصیص واسطے اڳاں ٹورݨ چاہندے تاں اوندے واسطے مکمل پروفیشنل مواقع ہووݨی چاہیدے ہن ـ آخر اچ میں اے وی عرض کر چھوڑاں جو اے کوئی حتمی آخری مستند طریقہ کار یا جویز نئیں ـ زریعہ تعلیم بارے دنیاء اچ اتے اساݙے ملک اچ کئی آراء موجود ہن ـ اینہہ واسطے پڑھیے لکھئے شخص کوں کھلی دعوت اے جو اوہ آپݨی رائے ݙیوے تاکہ اے ڳتھی آپݨی آوݨ الی نسل کیتے سلجھائی ونڄ سڳے ـ بہ مصداق مرزا غالب :

صلائے عام ہے یاران نکتہ داں کیلئے