ہاکڑہ، چولستان اتیں وادی سندھ دی مُنڈھلی تہذیب۔۔۔مشتاق گاڈی

ہاکڑہ، چولستان اتیں وادی سندھ دی مُنڈھلی تہذیب

وادی سندھ دا مُنڈھ کچھی دے میدانیں وچ "مہر گڑھ” دے مقام اُتیں بدھیندے جڈاں اتھوں دا واسی پیلھی واری جَو دی رڑھ رہاونڑ سکھیا، سادہ تھاں تھپے بنڑاونڑ دی ٹیکنیک اُساری تے مال منی پالنڑ لگا۔ اے لگ بھگ ساڈھے اٹھ ہزار سال پیلھوں دی گالھ ہے۔

ایں مُنڈھ کنیں جیڑھا تہذیب دا بوٹا پھپھڑا تے وت ودھ کنیں ہڑپہ، موہنجو دڑو، ڈھولا ویرا، رکھ شاہی، کالی بھنگن تے اُتھال جہیں وڈے قدیمی شہریں دا روپ گیدھا، اوندا مقام چولستان (بہاولپور) ودھ سمجھیا ویندے۔

اے دور سَت ہزار سال کنیں شروع تھی چار ہزار چھی سو سال تائیں جاری ریہا تے ایندے پچھوں وادی سندھ وچ شاہری تہذیب دا آغاز تھیا جیندے شہریں دے ناں اُتیں ڈتے کھڑن۔ انہیں وچ چولستان وچ گنیریوالہ دا 80 ہیکٹر دے رقبہ اُتیں کھنڈا شاہر وی ہئی۔

چولستان وچ ایں تہذیبی ودھارے دی بنیاد ہاکڑہ دریا سمجھیا ویندے۔ ایں دریا بارے ؓبہوں ساریاں جیالوجیکل، ہیڈرولوجیکل، آرکیالوجیکل، میتھیکل تے ہسٹاریکل سٹیڈیز ہن۔

ہندوویں دا خیال ہے جو اے رگ ویدا دا سرسوتی دریا ہے جیڑھا چولستان تے تھرپارکر دے ٹبیں وچ جھیلاں بنڑا کنیں گُم تھی ویندا ہئی۔

کُجھ سکالرز آہدن جو اے ہماچل پردیش کنیں واہنڑ آلا گھاگھرا دریا ہے جیڑھا ہریانہ، انڈین پنجاب، راجستھان کنیں واہندا ہویا چولستان تے وت دیرہ بگٹی ہلز کنیں خیر پور، نواب شاہ، سانگھڑ، تھر پارکر کنیں تھیندا رنڑ آف کچھ وچ ڈیلٹا بنڑیندا ہئی تے اے انڈس ریور سسٹم کنیں انج ہئی۔

کُجھ بئے ریسرچرز تے سکارز آہدن جو اے اصل وچ ستلج دریا ہئی جیڑھا اپنڑی منڑ وٹیندا ریہا تے ہک ویلھے ہاکڑہ دے اجوکے چینل۔ بیڈ وچ وہندا ہئی۔ کُجھ حالیہ ریسرچ تاں اے وی آہدی ہے جو اے دریا نو ہزار سال پیلھوں ای سُک گیا ہئی تے وادی سندھ دے لوکیں خاص کر چولستان تے کچھ وچ ڈھولا ویرا وچ اے بہوں ودھیا "ہا ئیڈرالک انجینرنگ” ہئی جیندے نال اتھاں انسانی آبادیاں ممکن تھیاں۔

سچ جو وی ہے پر چولستان وچ وڈے آبادیں تے شاہریں دے زمینی ثبوت اج وی موجود ہن تے آرکیالوجی دے ریکارڈ وچ ہن۔ اے وی گالھ پکی ہے جو وادی سندھ دی شاہری تہذیب دا مُنڈھ اتھاوں بدھیا گیا۔

اے وی درست ہے جو ہڑپہ تے موہنجودڑو دے شاہریں دے وچالے چولستان وچ گنیریوالہ دا شاہر ہئی جیڑھا انہیں دی شاہراہ کوں ملاوڑا ہئی۔

ہیٹھوں کُجھ نقشے ڈتے ہوئین۔

پیلھا نقشہ ڈسیندے جو وادی سندھ دی سَت ہزار سال پچھوں (ابتدائی ہڑپائی دور) چولستان کنیں شروع تھیا تیں اتھاں ڈھگ وسوں ہئی۔ ڈوجھا نقشہ ڈسیندے جو چولستان دے علاوہ دریائے سندھ دے پچھادھوں "وہوا” وی ہک وسوں بنڑ چکیا ہئی تے ایندے نال راوی دے پوادھی کنارے ہڑپہ دے نال نال کئی آبادیاں وسیج چُکیاں ہئین۔

تریجھا نقشہ وادی سندھ دے "شاہری دور” کوں ڈکھیندے۔ ایندے وچ وی چولستان دی وڈی خاص اہمیت ہئی۔ چھیکڑی نقشہ اوں لگ بھگ ساڈھے ترائے ہزار سال پیلھوں دا ہے جڈاں وادی سندھ دے اکثرا شاہر دھڑ تھی گئے تے آبادی دا رُخ گنگا جمنا وادی دو تھی گیا۔