(2)۔ سرائیکی فکشن اچ علامت دا ورتارا اَتے ’’چھولیاں‘‘ (1983)
سرائیکی ناول دی مختصر جھات پچھوں اینویں پتہ لگدے جیویں اے یکدم شروع تھی گئی ہووے۔ خاص کر ’‘چھولیاں‘‘ کوں پڑھ کے اینویں جاپدے کیوں جو ایں توں پہلے سرائیکی وچ ایندا کوئی تقابل موجود نہ ہا سوائے غلام حسن حیدرانی دے ناولٹ ’’گلو‘‘ (1969)اتے ظفر لاشاری دے ’’نازو‘‘(1970)یا ’’اپنی رت جو پانی تھئی ‘‘(1972)دے جیڑھے روایتی چوکھٹے دی تصویر ہن۔ مغربی ناول دے تقابل اچ مقامی ثقافتاں راہیں جدید ناول دی دریافت انہاں دے قصہ کہانی اتے شاعری دے غلبے پاروں بہوں دیر بعد وی اے نواں لٹریچر وی سب توں اتم صفت سمجھیا ویندے جیڑھا سمندر وانگوں تمام ندیاں کوں اپنے اندر جذب کرن دی صلاحیت رکھدے۔ اٹھارہویں صدی ایندا آغاز کریندی اے ۔ ایں توں پہلے صرف Don Quixote1605 ایندا پاپولر حوالہ ہا۔
انہویہویں صدی ناول دے عروج دا ویلا اے۔ جیڑھا ٹالسٹائی ، وکٹر ہیوگو ، دستو فسکی جئیں دیوقامت ادیباں کوں پیدا کریندی اے۔
ویہویں صدی تئیں ورجینیا وولف ، جیمز جوائس ، فاکنر، ہرمن ہیسے ، سارتر اتے کامیو جئیں ادیب ناول اچ ڈھیر وسیع امکانات دی دنیا دریافت کریندن۔
ہر موضوع تے ہر ترانویں ناولاں دے ایں انبار دے تقابل اچ مقامی ثقافتاں راہیں ناول دا آغاز عام طور تے ’’آنند مٹھ ‘‘ توں کیتا ویندے۔رابندر ناتھ ٹیگور اتے پریم چند توں علاوہ قرۃ العین حیدر ، عبداللہ حسین اتے خالد اختر ایندی معتبر اساری ان بھانویں جو انورسن رائے دی ’’چیک‘‘ کہیں نئیں سنی ۔ مقامی ثقافتاں کیتے ناول دے انہاں اثرات کوں اپنے اندر جذب کرن دی بے پناہ صلاحیت موجود اے۔ لاطینی امریکی ادب اچوں گبریل گارشیا مارکیز ایندی عمدہ مثال اے جئیں اپنے ناول کوں مقامیت اچوں گزاریے۔
سر سری لٹیریری تقابل اچ سرائیکی ناول دی عمر ویہہ سال وی نئیں بنڑدی سو چھولیاں چھپن نال یکدم ایویں لگیا جیویں کوئی تجربہ تھیا ہووے۔ روایتی اسلوب توں ہٹ کے چھولیاں وچ علاماتاں دا ورتارا بے بہا ہا۔ ایں توں پہلے مروجہ نصاب ایں علامتی ورتارے کوں غیر ضروری مواد سمجھیندا ہا اتے ناٹ رئیل دی تکرار پچھوں ایہو جئیں کہیں وصف توں شاکی ہا، جیڑھا ژنگ وانگوں ہیرو دے بقایا ادھے کوں اژدھا اہدا ہووے۔ کیوں جو اے علامت ہیرو کوں بادشاہ کوں کہیں ویلے وی ہڑپ کر سگدی اے ۔ قصے کہانی دی دنیا ایندے نال بھری پئی اے۔ سرائیکی ادب وچ ایندی گول کریجے تاں غلام حسن حیدرانی دی ہک کہانی ’’واہ ڈرو خان ‘‘ توں ایندی سُدھ لاہندی اے۔
’’میں ہمت کرکے بلھا کیتی پر نانگ نال اکھیں چار تھیاں تاں بدن سواہ تھی گیا۔ ہمت جواب ڈے گئی ، نانگ جیڑھے ویلے چنگی طرحاں وسوں کو نگلیا تاں وت وی اوندیاں اکھیں میڈے اُتے ہن۔ (غلام حسن حیدرانی دے افسانے ، صفحہ 113)۔
اونویں تاں ڈھیر سارے ناولاں وچ اے مواد اساطیر ، تاریخ مذہب اچوں الیندا آندے۔ پر ایندے نال دی مثال قرۃ العین حیدر دا ’’آگ کا دریا‘‘اے سرائیکی اچ ناول’’چھولیاں‘‘پہلا اہم تجربہ اے۔ جیڑھا انہاں علامتاں کوں کھولن دی بجائے خود کلامتی دی اٹکل نال انہاں علامتاں کوں ٹوری رکھدے (اے خود کلامی تہذیب نال نہ صرف اوندا تریمتاواں کلہیپ اے بھلکہ سرائیکی مزاج دا خاص پرتو وی اے۔ )بھلے ’’بالاچ‘‘گوتم نیلمبر نہ وی ہووے وت وی ایہا تانگھ تاں ہے جیڑھی مقامی ثقافتاں راہیں انہاں دی بہوں ڈونگھی مونجھ پچھوں سانجھی پئی آندی اے ۔ ایہو ای سبھ توں اتم تہذیبی وصف اے جیڑھا کہیں ’’بوہڑ ہیٹھ‘‘ تمام زمانیاں کوں سانبھ گھندے۔
بہرحال ناول دی مختصر تاریخ اچوں ’’چھولیاں ‘‘ اہم تجربہ اے ۔ فینٹیسی ممکن اے ، جدید ناول دی دنیا اچ ڈھیر اہم نہ ہووے وت وی مقامی ثقافتاں راہیں انہاں دے قصے کہانی اچوں ہک زمانے توں مزہ ڈیندی آندی اے۔ میتھوپوئک اسٹائل دے ایں ناول بارے تفصیلی گالھ مہاڑ توں پہلے خود اسماعیل احمدانی صاحب دی ایں اسلوب بارے اپنی رائے پڑھ گھندے ہیں۔
’’ دھرتی تے دھرتی واسیں تے ہر ویلے دی حرکت کنوں جیڑھیاں تبدیلیاں پیاں آندن۔ انہاں کوں ہک لمحہ (1925-1950)اتے مخصوص علاقہ سرائیکی وسیب دا۔ دے زمانی مکانی چوکھٹے وچ پھسا کراہیں ،واقعات دی کھورھی اتے تجریدی یا اگھاڑی اشکال دی ترتیب کوں کتھائیں وگاڑ تے اَتے کتھائیں بے ترتیبی کوں بنا جوڑ تے ماضی، حال ، مستقبل ،دے کھیر کوں وجودیت دے جھگنے نال ولوڑ تے ہک گالھ کیتی گئی اے۔ جیڑھی کجھ درگھی وی تھی گئی اے تہوں اینکوں ناول آکھساں ۔
کجھ علامتاں دے اولے تخیل دے اڈردے اولوں نشابر کیتے گئین۔ تہوں اینکوں سمبالک فینٹسی وی سڈیا گئے ۔ اے ہے ناول ’’چھولیاں‘‘ اتے ایندا اسلوب۔۔۔۔ (چھولیاں۔۔۔ صفحہ 18)۔ ‘‘
اتے لکھیا اسلوب ایں پورے ناول دا اسلوب اے اتے ایہو ڈکشن ای اسماعیل احمدانی سئیں دا خاص ڈکشن اے ۔ حقیقت اچ ایہو اسلوب ای ایں ناول دا سبھ توں اوکھا مقام اے جو علامتاں محض علامتاں نئیں ہوندیاں۔
ایں توں پہلے علامتاں بارے ژنگ دا حوالہ ڈیکھ گھندے ہئیں۔
“ Symbols are not allegories and not signs they are amages fo contents which for the most part transcend conscious .( Symbols of transformation. Page 77)
انت انہاں علامتاں دی تقدیس پچھوں اوں جہان کوں کھلیجے جیڑھا سنگڑیا کھڑے تاں حیرانی تھیندی اے جو کیویں “ Water represents maternal depth” پیر جادوئی تخلیقی قوت اے ۔ ایندا وڈا چھوٹا ، کالا چٹا یا ساوا نیلا ہوون اپنے اندر معرفت دا ہن جہان رکھدے ۔ اے تفصیلات اسطوری اسلوب اچ شاعری دا ہک زمانے توں حصہ پیاں آندین ۔
انہاں کوں ہک جاہ کٹھا آن کریجے تاں پتہ لگدے جو کیویں ’’اژدھاہیرونال اوندا بقایا ادھا اے‘‘‘ چندر ما اے ، سجھ پیو اے وغیرہ وغیرہ ۔
علامتاں دی ایں طاقت کولوں ہٹ کراہیں جیڑھی لٹریچر اچ ہک مُد توں موثر پئی آندی اے ۔ زبان اچ مرکبات در مرکبات لفظی سنگھار دی طاقت وی جیڑھی بارہویں صدی تئیں سنسکرت ادب دی بنیادی سنگھارتا ہئی اتے ’’کادمبری ‘‘ دی شکل اچ ایندا آخری ادیب ’’بان‘‘ اے (جئیں ڈی ڈی کوسمبی دے لفظاں اچ سنسکرت کوں مارڈتے)۔ ناول چھولیاں اچ وی زبان دی اے طاقت غالب اے۔ فارسی ،عربی لغت دے بلا روک ٹوک استعمال توں علاوہ اے قسماں کھاندا ’’اسطوری اسلوب ‘‘ خطابت اتے مردانگی دے جوہر کوں اپنے نال رلا گھندے جیڑھا ’’مناجات ‘‘ دا اہم حصہ پیا آندے۔
’’اکھ کھول ، باہر تے اندر دی وی نقطے وچ لکیر ، لکیر وچ حرف سنجانن سکھ ، لفظ اچ معانی کوں ڈیکھ معانی وچ مطلب گول ، تشریح ،تفسیر پھول ۔۔۔ سوچ (چھولیاں ۔۔ صفحہ 26)
اے تاکیدی اسلوب مذہبی لٹریچر دا سبھ توں اتم وصف اے جیڑھا پورا جملہ اتے مکالمہ نئیں بنن ڈیندا ۔ ایندے محاورے نال صرف چرن الیندن جیویں اکثرہا شاعری وچ ہوندے۔ تہوں ناول ’’چھولیاں‘‘ ول ول اپنے قاری کوں نثری نظم نثری نظم دے گمان آلے پاسے چھک نیندے۔ جتھاں ہر شے دی قید توں آزادی ہوندی اے اتے ایہا جاہ ناول دی ڈوجھی وڈی مشکل اے۔ علامت در علامت ، معلومات در معلومات اپنے تروٹویں چرناں اچ ایں تاکیدی اسلوب دا سفر اپنے نال خود کلامیاں رلا کے ٹردے۔ سنگھاری ہوئی لفاظی توں علاوہ فعل دی اسم در اسم تیز فضیلیت پورا جملہ نئیں بنن ڈیندی جیڑھی مقامی ثقافتاں راہیں انہاں دے قصے کہانی دی فطری روانی اے۔ انہاں علامتاں دی زمانی ٹور ایندے کرداراں کن اتنی تکھی اے جو بار بار اے اپنے قاری کوں کہیں چھپاکے وانگوں نظم دی وہیند اچ وہا جلدی اے جتھوں ایندے کردار غائب تھی ویندن۔ اے شاید فینٹیسی دا کمال ہووے پر جدید ناول دی دنیا اچ ایکوں ڈھیر سود مند نئیں خیال کیتا ویندا۔ مقامی ثقافتاں راہیں انہاں ثقافتاں کوں کھولن اتے سمجھن وچ مروجہ لٹریری نصاب وی کوئی مدد نہیں ڈیندا تہوں انہاں دا بے دریغ استعمال کرداراں کوں اپنے پچھوں لُکا گھندے۔ اے ناول ’’چھولیاں‘‘ دی چھوٹی جیڈی وسوں ’’نورپور‘‘ ابھر نئیں سگدی۔ انہاں علامتاں استعاریاں کارن اوں شعور تئیں رسائی بہوں اوکھی تھی ویندی اے اتے ’’چھولیاں‘‘ دا ڈھیر سارا مواد اپنے علامتی تجربے پاروں لُکیا ریہہ ویندے۔ قاری کوں او سبھ مواد خود گولنا پوندے جیڑھا انہاں علامتاں کوں کھولیں بناں ہتھ نہیں آندا۔؟؟
تاریخ کہیں واقعے کوں سدھا سامنا اتے ادھورا بیان کریندی اے اتے ایں گالھ تے وی چھڑا کھلن جوگی اے جو قصیاں وچ کیڑی کیویں ہاتھی کوں اپنے سراندوں ڈے کے سمدھی اے ۔ پر ایہو سچ اے جو ’’اژدھا قصے وچ ہیرو دا بقایا ادھا اے‘‘اتے اے وی سچ اے جو تاریخ چھڑا واقعات بندی دی تعلیم نئیں انہاں واقعات دی نویں تشریح ہتھوں ڈھیر اہم گالھ اے۔
بندے نال ایندے اساطیری دور توں لا اج تئیں انہاں قصیاں کوں پھرولوں تاں واقعات در واقعات جاتی کانشیسنیس توں علاوہ اے بندے نال ایندی ان جاتی ان کانشیسنیس بارے وی مکمل ٹوہ لا سگدن جینکوں کھولیں بناں اے شعوری جہان ادھورا اے۔
جیویں یاد پوندے اپنی وستی نال ڈو وساخاں ہن وڈی وساخ دے قصے چھوٹی وساخ توں الگ ہوندے ہن۔ اے قصے مولوی صاحب گھن باہندا ہا۔ حضرت موسیٰ تے فرعون ، یوسف زلیخا ، حضرت سلیمان تے ملکہ سبا ۔۔۔۔ صالحؑ دی ڈاچی دا قصہ ۔۔۔ خاج خضر تے موسیٰ ۔۔۔ اے قصے عہدنامہ قدیم اچوں ، انجیل قرآن اچوں تھیندے مولوی صاحب نال روز دی خطابت دا معمول ہن ۔ ہک دفعہ مولوی صاحب نال کہیں دا جھیڑا وی تھیا ہا ایں پاروں واقعہ اے ہا جو حضرت سلیمان اے ڈیکھن کیتے جو ملکہ سبا دیاں لتاں تے وال ہن یا کائناں؟ شیشے دا ہک تلا بنوایا ہا (اے خبراں انہاں کوں ہُد ہُد آن پچیندا ہا)اتے جڈن او آئی تاں تلا اچ پانی سمجھ کے گھگھرا اُتاں کیتس تاں پتہ لگیا جو واقعی ہُد ہُد دی گالھ سچ اے ۔ گالھیں وچوں گالھ ہوندی اے وستی دی ہر چلھ پتھاری تے ایں جھیڑے دا ذکر ہا۔ اتے گالھ ودھدی ودھدی بال صفا پوڈر تئیں ونج پُجی تاں مولوی صاحب چڑ گئے اتے وساخ تے ڈانگ سوثا پئے گیا۔ ۔۔۔ ایں واقعے توں بعد اے پتہ لگیا جو قصے وچ کوڑ اتے سچ دا وی کوئی مقام آندے۔ جتھاں مزے توں ودھ قصے اچ فساد کھنڈاون دی وی پوری صلاحیت موجود ہوندی اے ۔ پر وت وی اساں بال سارے اینویں یقین کریندے ہاسے جو کیڑھی واقعی ہاتھی کوں اپنے سراندوں ڈے کے سمددی اے ۔ ایہو جئیں کتنے قصے ہن ۔ واشک نان گدا ، وگ ڈنڈن دا ، گنجڑودا قصہ ،گنجی لیلی ، سہاگن ڈُہاگن ، اناراں بادشاہزادی ، نولوں راج کمار دا قصہ ، کاں تے پُھلا ، ۔۔۔ پر ایں قسم دے سارے قصے چلھ پتھاری تے عموماً نانیاں ماسیاں اہدیاں ہن یا وت چھوٹی وساخ تے بال انہاں کوں دہریندے راہندے ہن۔ جیندا انتظام سیفل دے سپرد ہا۔ جیڑھا مولوی صاحب دی وساخ دو کڈاہیں مونہہ نہی کریندا بالاں نال اوندی ہر رات قصیاں نال روشن ہئی۔
قصہ پئے چھڑدا ، لوٹا پئے رڑھدا ۔۔۔۔ الیندے رہوائے او قصہ شروع کرن توں پہلے بالاں کوں قصے دے طلسم اچ گھن آندا ہا۔ جی بھئی جی ۔ ۔۔۔ ای شاید اوندا انعام ہوندا ہا۔۔۔ جیندے جواب اچ ولا ولا نہال تھی کراہیں سبھ کوں منجھیں دا کھیر پلویندا ہا۔ کئی کئی راتیں او مسلسل قصے آکھی رکھدا ہا۔ عمرو عیار دی زنبیل دے قصے ، ڈائینیں دے قصے، درویشاں ، جوگیاں ،چوراں سادھاں ،بادشاہواں دے قصے ، سارے قصے اونکوں اینویں یاد ہن جیویں اوں خود بنائے ہوون۔ الا ، اشارے ، شاعری او قصے اچ ہر ون ورتیندا ہا۔ وستی دے بزرگ اوں کنوں چھرکدے ہن۔ کیوں جو اونکوں عشق محبت دیاں سب داستاناں وی آندیاں ہن۔
ہیر رانجھا، سسی پُنوں ، سوہنی ماہینوال ۔۔۔ اے سبھ او قصے ہن جنھاں کوں گھتن کیتے ہر سال کروڑ لال عیسن توں فقیر وسایا تے اوندی ٹولی ’’شبیرو گرمانی‘‘ دی چونک تے ست راتا آن ڈیندی ہئی۔ انہاں دا خاص قصہ ہا شہزادہ سیفل اتے بدیعل البانو دا۔۔۔ بھانویں لطف علی دے بیت سمجھ نہ ہن آندے ۔۔ پر قصہ سارا سمجھ آویندا ہا۔ بھری پُری وساخ ، ڈھیر سارے لوک ، ویلھ در ویلھ چس۔۔۔ دھمی تئیں کناں اچ فقیر وسائے دا الا پیا آوے ہا۔
تھی ہسوار بیڑیاں دے اتے تھی چلے چلن ہارے ووئے
دھوڑ ڈسے دریا دے اتے بیلی جھگ دریا پیا مارے ووئے
ما پیو کوں روندا چھوڑیس بے وس ندی کنارے ووئے
وستی دے نال وساخ دریا برد تھئی تاں شاہر آگیوسے پر اپنی وستی تے اوندے قصے ہمیشاں نال رہ گئے ۔ سکول ، کالج ، لائبریری ، کتاباں ای کتاباں ۔۔۔ پر انہاں کتاباں وچ اپنا کوئی وی قصہ نہ ہا۔
اے وی پڑھو:قصے کہانی دے سرسری مطالعے اچوں(1)۔۔۔اشولال
جاری ہے۔۔۔
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر