‘جݙاں کوئی ٻولی مر ویندی اے تے سمجھو ‘ہک قوم مر ویندی اے، بھگوان روندے، اتے خدا نیر وہیندے’، اے اُو کیشوُ ملتانی آہدے جیندے وݙ وݙیرے ١٩٤٧ دی وَنڈ فساد ویلے مُلتان چھوڑ ڳئے ہَن، اے جوان پُورے ھندوستان اِچ اڄ وی سرائیکی زبان بچاوݨ دی جوت جڳئی ودے ـ سچ اے ہے جو دنیا وچ کہیں وی ٻولی کوں مرݨا نئیں چاہیدا، ٻولی نال سماج، تریخ اتیں فکرجُڑی ھوئی ہوندی اے، کیشُووی سمُورے مُلخ اچ جاہ جاہ ونڄ سرائیکی لوک لبھیندے تے ہُناں دے لَݙ پلاݨ دی کہانی سݨدے، ٻہوں سارے بھلے ٻُݙھڑے ٻڈھڑیاں سرائیکی وسیب دے مندِر، مُنارے، بُرڄ چُٻارے تے چوک بزاراں ڳنڈھ ٻدھی ودِن، جنہاں دے نال ڳول پرچول، سُکھ رنڄ تے سرائیکی رنڳ سبھے نال نال ٹُردِن، تاں جو ساکوں سرائیکی وسیب دی جَڑ بنیاد ، پَر پَرار اَتیں وںڈ وٹارے دا پتہ لڳے ، دھرم ایمان توں ہٹ کے کُجھ سنسکاراں (ریت رواجاں) دی سُدھ پووے تے رَل مِل سارے اڳوں دی سوچ سوچن ۔
وچھڑیاں لوکاں وچوں شیت ای کوئی ڄݨا ہوسی جیکوں دربار رُکنِ عالم دے نال سُنگڑیا ہویا مندر پَرہلاد وسریا ہووے، ملتان دے قدیم ناویں اِچو ہِک پرہلاد پور وی ہئی، اوُ پرہلاد جیڑا قبل اسلام آپݨے بابے دے دھرم مخالف بھگوان واحد تے یقین رکھدا ہئی، روایت اے جو دیّابتی آلے تہواردیوالی دا آغاز پرہلاد دے کشٹ دی یاد پچھوں تھیا ہئی ـ (ہندو اساطیر اچ اے رام دی راوݨ کوں یا حق دا باطل کُوں شکست ڈیوݨ نال منسوب اے) ۔ افسوس جو١٩٩٢ اچ ایُودھیا دی بابری مسجد ڈھاوݨ دے بدلے جنونی مسلمانیں ایں مندر دا تقریبا” ملبہ بݨا چھوڑیا ہئی تے ݙوہیں برابر تھی کھڑیے ۔ توتلاں مائی دا مندر، جیڑھا حرم گیٹ دے نال اے، گَھٹ لوکاں کو یاد اے، آہدن جو اورنگ زیب بادشاہ ہک دفعہ اِتھاں مسیت بݨاوݨ دی نیت کیتی تے اندر ٻیٹھی مُورتی آپوں آپ ٹُر کے کُھوہ وچ ٹپ مار ڳئی ہئی، اللہ بادشاہ ہے جو ایں سَمے ہِیں مندر دے پُڄاری دی پُوڑی نال بادشاہ دا مَرگ ہَرجیا پُتر بَچ پیّا تے بدلے اِچ اوآپݨے ارادے کولوں باز آڳیا۔ این مندر بارے ہِک شعر مشہور ہے۔
"؎ ہنگلاج پَچھم شاستری، توتل گھر ملتان – نگر کوٹ ݙکھ بھڄݨی تے تریہے دیوّ پردھان”
ڈھیر ہندو ایندا پاٹ چاوݨ چاہندن، جیویں مُلتان واسی اجمیر شریف دی زیارت کرݨ چاہندِن، ـ جوڳ مایا تے رام تیرتھ دا ذکر وی مُہاجرت کر ونڄݨ آلے ٻہوں ہندواں توں سُݨئے، پہلا مندراندرون ملتان کنوں ہک میل پُوادھ اچ ہے تے اُنویہویں صدی دی اڳیتی اچ دیوان ساوݨ مَل پُراݨی بنیاد تے نواں کھڑا کر کے ایندا درشن عام کر ݙِتا، البیرونی دی ‘کتاب الہند’ مطابق وی ملتان وچ ہندواں دا مہا دیوتا ‘آدیتیّہ (آݙتہ)’ ہا جیندی اَکھیں دی جاہ ݙو ہیرے جَڑیے ہوندے ہَن، لیکن ایں دیوتا دا تزکرہ ہُݨ صرف قصے کہانیاں اچ باقی رہ ڳئے، ۔ سورج کُنڈ دا تلاب ریلوے سٹیشن کنوں چار میل پچادھو ہوندا ہا، ہندوپُرکھیں دا عقیدہ ہئی جو اِتھائیں سُورج دیوتا اَسمانوں لہہ آکھیا ہَس ‘جو کُوئی اِتھاں اشنان کریسی مُراداں پائیسی’ ۔ ہݨ اے تلاب سُک مَریے، دولت گیٹ دے ٻاہروں ساوݨ مَل دی گُم گَشتہ سمادھی وی اے، او سانوݨ مَل اے جیڑا آپݨے پُتر سمیت ١٨٢٠ دے نیڑے نیڑے مُلتان دا حاکم ہَئی، ٻس ݙہاکہ اڳوں پچھوں ملتان کݙاہیں پنجاب دا انگ نہ رہیا ہا، چُوڑی سرائے اچ جین مندر، ٻوہڑ گیٹ دے ٻاہر شوّالہ مندر اتیں چوک بزار اچ ہنومان دا مندر ہئی۔ ھݨ اے سب لݙا ونڄݨ آلئیں دی ٻس مونجھاں اچ سلامت ہِن ۔
سُونم، ضلع سَندور، دی لِلوتما اکھیندی اے جو ‘میݙا ݙاݙا ریاستی (بہاولپوری سرائیکی) ٻولیندا ہئی تے جیں ویلے او پاکستانی سرائیکی کلام یا ڳاوݨے سݨدا ہئی تے اوندے اکھیں اچو نیر کِرکِر پوندِے ہن’ ۔ ایویں وِنود داوّرا جی آہدن جو، ‘دلی اچ ماء ٻولی کٹھ دا کانڈھا عام ہوندے’ کیوں جو "ماواں ، وَیداں تے راجیاں دے گھر پُچھ کے نئیں اویندا” پَر نال نال اوایں ݙکھ دا وی ساجھا پرچانواں کریندن جو”بھارت وچ سرائیکی دا کُوئی ولی وارث، وطن وسیب کوئینی، سرائیکی پنجاب کنوں کیرالہ تئیں کھینڈو کھانڈ تھی ڳین، ٻال ہندی یا ریاستی زباناں الویندن تے سرائیکی لِکھت دا رواج کائینی، ٻس ماتر بھاشا دا لیکھا صاف تھیوݨ آلا ہے، ” تھی سڳدے اُنہاں دے علم اچ ہووے جو پاکستانی سرائیکی وسیب اچ ایندا سنبھال ودھارا چلدا پئے، اتیں انڄ صوبے دی تحریک وی تکڑی تھی چُکی اے ـ کُجھ ٻئے ذرائع کنوں پتہ لڳدے جو ہُݨ ہندوستانی سرائیکی وی لکھت پڑھت دا شوق کریندے پئین۔ پِر ݙکھ دی ڳال اے ہے جو پُراݨے ملتانی سرائیکی وسیب بارے کوئی لکھت پڑھت دا مہاندرا کم کوئنی چھوڑ ڳئے ـ
"ممبئی واسی ششی جی آہدی اے: "کون ڄاݨدے جو وَیدک زمانے کنوں مُلتانی سبھیتا ہی پہلی آریہ سبھیتا ہے، ٻالیں کوں اتہاس بھاشا دا گیان ݙیوݨ دا رواج مُکدا پئے تے راج نیتی، سَنگھ پریوار وٹا پھیر کے مفاد پرستانہ ڳالہیں ݙسیندِن، ۔ سچ اے ہے جو صدئیں کنوں اوم شانتی اوم دا پاٹ نَرسنگھ بھگوان، جیندا مندر حرم گیٹ دے نال ہے، کنوں چلیا آندے، ایندے کنوں پہلے دیّا بتی بغیر آرب مُولستھانی صرف اوم اوم دی سادھنا کریندے ہَن” اوندا نانا گوپال داس ڳاندھی ملتان واسی ہئی، "اوندی آپݨی زبان اچ، ” سن ٤٧ دی گھٹنا وݙی اوکھی ہئی، اساں ݙو ٹریناں کَٹیڄ کے اوندیاں آپ ݙِٹھیاں، پراساݙے سارے پریوَار کوں وی میاہربان مسلمانیں گُونیاں اچ ٻَدھ کے ٹرکاں تے لݙوا چھوڑیا تاکہ کہیں قاتل کوں شک نہ تھیوے، اَساں اِتھاں آکے ہک ٻئے کو حولے حولے لبھیا، تے سارے بچ ڳیوسے۔ کُجھ ملتانئیں بھارت اچ آپݨی چنڳی جاہ بݨائی ہے مثلا” ِبشم پتاما، پدما کھنہ، گیتا کپور وغیرہ، مگرسمسیائیں اُتھاں وی ہَن، اِتھاں وی ہِن، بندہ جو تھیا، بندہ راہسی تے سمسیاواں وی رہسن، بھانویں اوکوں راج نیتک کرو، بھا شا کرم کرݙیو، یا دھرم کرم کر ݙیو، ایویں تے نئیں مہابھارت اتیں رام کتھا بݨ گئی” ۔ "تقسیم فساد توں پراں، جَیسی بائی آپݨے انج قصے سݨریدی ا یے، اوکوں ہندو دیو مالا دے سارے سرائیکی قصے یاد ہِن، بندہ سݨ کے حریان تھیندے جو رامائن مہا بھارت دے تل وطنی قصے وی ہن جنہاں دا وجود پاکستانی سرائیکی وسیب اچ ہݨ ختم تھی چکئے، مثلا”
"شیوجی بھولا، پار وتی، ڈَھَل مُکناں کھیڈݨ ٻیٹھے، سچ ٻول پتراء کئیں جیتیا، کئیں ہاریا، مان دیو ہاریا، پاروتی جیتیا، ای کیہاں سراب چا ڈتی،” ۔ پوری کتھا سرائیکی اچ اے ۔ ۔ ۔
جیسی بائی ݙئی ݙبودھر (شیوجی پاروتی دے سرائیکی ناں) دے قصے، نونہہ سس دے قِصے، زناوراں تے پکھیاں دے قصے۔ ۔ ۔” اتیں کئی ٻئے قصے سݨریندی ہے جنہاں کُوں محفوظ کرݨ دی لوڑھ ہے ناتیں اوندے جی نال اے ورثہ وی مر ویسی ۔۔۔۔
ممبئی اچ اڄ وی ملتان سبھا ئیں تھیندین تے او کھاوݨ پیوݨ، گپ شپ دے نال جَے ملتان دا پاٹ وی پڑھدن، گوپال داس ہوریں ݙسیندن جو ملتان اِچو محرم دے وݙے وݙے تازیے نکلدے ہَن، جلوس اِچ ہندو وی نال ٹُردے ہَن، تقسیم توں پہلاں گھٹ توں گھٹ ١٢ـ١٣ اخبار ہندوُ کڈھدے ہَن تے ونڈ دے نال سب بند تھی ڳئے، سہارن پور دا سابقہ ریلوے ملازم سِدھو رام دھینگڑاں آھدے جو لیّہ اچ کوئی ھندو مسلم فساد نہ تھیا ہئی، البتہ پٹنہ اچ ہک گݙی مقتول مسلماناں دی میں آپ ݙٹھی، لال جی دے مندرنال گردوارہ ہئی جتھاں صغراند اچ اساں سارے ویندے ھا سے۔ ساݙے پیو دی دُکان دے سامھݨے مسیت ہئ تے مولوی ساݙے کول گپ شپ کرݨ آ ٻہندا ہا ۔ ۔ ۔ ۔ ”
بھارتی حیدراباد دی پچادھی اُبھی پاسوں تلنگانا، سرکُنڈا اتیں آندھرا اچ مِلا مِلوُ کے پنج ہزار دی ابادی آلا
ہک قبیلہ وی آپݨے اُ پکوں سرائیکی بلکہ ملتانی سݙویندے تے آپت دے مَنگ پرنیویں پچھوں آپݨی ٻولی تے ریت رواج بچائی ودے ـ وکھرپ اے ہے جو اُنہاں کوں انگریز راج تے ونڈ تقسیم دی کوئی خبر سُدھ کائینی، اُنہاں دے وݙیرے آہدِن جو اساں سن ٤٧ کولوں وی سَو سَوا سَو سال پہلے ڳویں چریندے چریندے اِتھ آ پہنچیے، ذیادہ تر لوگ ڳوندِن وڄیندِن اتیں کُجھ روایتی ݙوہڑے ٹَپے یاد رکھی ودِن ـ
حیرت دی ڳالھ اے جو ‘جَے شِری رام، جَے ملتان’ ہک طراں بسم اللہ ہے جیندے نال ٤٧ دی ونڈ اچ دلی اتیں ݙوجھے شہریں ٹُرُونڄݨ آلے ملتانی اڄ وی آپݨی ڳالھ شروع کریندن ۔ مثلا” رام چند بَترا دا ملتان ‘پیراں ولیاں داملتان "ملتانِ ما بہ جنتِ اعلٰی برابر اَست” ہووݨ دے نال نال پرہلاد تے نر سنگھ اوتار دا مُولستھان تے رِگ وَید دا ویل استھان وی ہے[1] ـ اوہو مُولستھان جِتھاں توتلاں مائی، سورج کُنڈ اتیں، جوڳ مایا، نرسنگھ بھگوان دے مندر اتیں رام تیرتھ وی ہَن ـ ۔ ۔ ملتان اوہ جاہ ہے جیندے بارے ڳالھ اتہاس اچ سکندر مقدوُنی دا ماریا ونڄݨ درج اے تے ڈوجھا واقعہ شیت داستان کہ ‘چنگیز خان وی اتھائیں مار مکاؤ پھَٹ کھا، پچھواں سفر کر، راہ اچ مَر مُکیا[2] ۔ ۔ ۔ ۔
دِلی دے رام چند دا سِن ہݨ لَڳ بَھڳ ٨٥ سال ہوسی، پراُونکوں سارے مندر، ساریاں جاہیں ونڈ دے کہرام قتلام سمیت یاد ہِن ـ سوھݨی مٹھی سرائیکی اچ او ساریاں ڳالہیں ݙسیندے، جیندا چوݨواں ذکر اتھاں کافی اے: "میݙا جنم اگست ١٩٣٣ اچ میانوالی تھیا، تے میݙے پتا جی استاد ہَن، انہاں دا تبادلہ جتوئی (مظفرڳڑھ) تھیا ہئی ، تے اُتھوں ملتان تھی آیا ، ملتان کنوں ہناں دا ٹرانسفر حصار تھی ڳیا، حصار او ݙاہ سال رہ ڳئے، جتھوں مَیں آریہ مندر سکول اچ چھیویں کیتی، ـ ـ ساݙا ہِک ہمسایہ گرامو فون دا کم کریندا ہئی ـ اوندے ٻال ساݙے پِتا جی کولو ٹیوشن پڑھدے ہَن، جَیں ویلے ؤنڈ بَلوے شروع تھئے، او ساڈے پِتا جی کولوں آیا تے آکھُیس ‘ماسٹر جی بلواہ پئے ڳٗے تیں اساں نئیں چاہندے جو کوئی تہاکوں ہتھ وی لاوے، تساں ساݙے ٻچیاں دے گُرو ہو تے ساڈے وی گُرو ہو’۔ ـ ۔ خیر انہاں اپݨی جان تلی تے رکھ کرائیں ساݙی رَکشا کیتی ۔ ۔ تے ول اساں لُکدے چُھپدے اتھاں پونہتے۔ ۔ ۔
ہک ٻیا رام چندر مَتی تل، ملتان دا راہوݨ آلا ہئی ـ اوندے حافظے اچ وی ٹھڈا مِٹھا مُلتان محفوظ اے، او آہدے "ساݙا سکول چار میل پراں ہئی ـ اَساں میل کَھن مفتے بس تے لڑکیے ویندے ہاسے اتیں باقی پندھ مٹی دُھوڑ اچ جھا ڳدے ہاسے، اُستاد ساݙا ہندو ہئی تے مُنشی مسلمان ـ ھندو مسلماناں دی کندھ نال کندھ ہئی تے عید ہولی کٹھے منیدے ہاسےـ گھراں وچ آوݨ ونڄݨ ہئی تے ہک ٻئے کوں ہولی دیوالی تے عید دیاں میل مبارکاں ݙیندے ہاسےـ راڄ نیتی نکھیڑا پاتا، ونڈ تھی پئی، اساں اُتھو ہک بس تے ٻہہ ملتان چھاوݨی پُڄیے، تے اَگاں ٻئی بس تے چڑھ پیوسےـ ٻیٹھیں ییٹھیں چِرک تھی ڳیا تے بس ناں ٹُری ـ ݙر بھوء تھیا جو کوئی مُسلاء مارݨ ناں آ پووے ـ ہک بندہ اُٹھیا تے اوں ڈریور کوں آکھیا ‘ٹُردیں یا تیݙی لاش تلے ریڑھاں’ ول او ُٹُر پیا ـ رستے وچ اکھیونے جو ِسر نیئں کڈھنݨا، مُتر شُتر سب اندروں کر ݨے، ٻس دھکے دھوڑے کھوندے اِتھ آ پڄیے ۔ ۔ ۔ اے ڈسݨ ضروری ہے جو سارے ہِکو جھیں نا ہَن، جِتھاں مارݨ آلے ہن، اُتھا بچاوݨ آلے وی ٻہوں مسلمان ہَن۔ اُتھاں گھیو مکھݨ کھیرکھنڈ کھوندے ہاسے، اِتھاں جو مِلدے، او ٻکری کوں ݙیو تاں او ہا وی منہ پھیر ونڄے” ـ
آھدن جو اندرون ملتان اچ ہندواں دی آبادی ذیادہ ہئی ـ کُجھ تے حملے تھئے، کُجھ ݙربھو کنوں چھوڑ ڳئے تے کُجھ ایں نیت مُراد تے ڳئے جو حالات نارمل تھیسن تاں وَل آِسوں ۔ ۔ ۔ مظفر ڳڑھ اچو ونڄݨ آلے کُجھ سرائیکی ہندوجتوئی دے ہک نواب نصراللہ خان دا ضرور تذکرہ کریندن جو او ݙاڈھا بھلے مانس نواب ہئی ـ بلوَے فساد ویلے اوں آپݨی وستی دے چودھار بندوق بردار گُھڑ سوار کھڑال ݙتے تے آکھیُس ‘خبردار جیں کہیں میݙے ہندو مزارعیں کوں ہتھ لایا اوندی خیر کوئنا ہوسی’ اوندا ہک بِھرا وی ہئی، نواب شفیع خان، او آپݨے نصراللہ خان دا اُلٹ ہئی ۔ چاہندا ہئی جو ہندویں دا قتلام کیتا ونڄے ـ اے سݨ، نصراللہ خان اونکو ں ڈَھک چھو ڑیا، اتیں جیہ تک اساں اٹاری نہ پُڄ ڳیوسے، اونکوں ناں چھوڑیُس، اوآہدے نواب نصراللہ دا پوترا اساݙے گھرآیا ہئی، آہدا ہا جو ‘ تساں ٹُر آئے وے، اساں ہیرے ونڄا ٻیٹھے ہیں تے کولے پلے پا ٻیٹھے ہیں’ ۔۔۔
ایویں پچھوڳی ڄال آلے دی راہوݨ آلی پنجانوے سالہ ‘ماتا لیکھی بائی’ ݙسیندی اے جو "ڄیں ویلے ٤٧ دی مار کاٹ شروع تھئی تاں میݙے سوہرے دا ہک سنگتی دایّہ ہئی، او ساݙے دَر تے آکے ٻہہ ریا تے اکھیوس ‘جیڑا ایں پریوارکُوں ہتھ لَیسی او پہلے میݙی ڳِچی کپیسی، پِچھے کہیں ہندو دی’ ۔ تاں اساں پہلوں کروڑ پکا ، پچھاں ملتان تے ول جالندھر توں تھیندے ہوئے پاݨی پت پُڄوسے”۔ ۔ ۔ دلی دے یشپال ہوریں دی اماں آہدی اے "جو اتھاں لَکھ ھے پر، ساکوں ملتانی جیوݨ ول نئیں مِلیا، جاہیں تے ونڈیدیاں آندن پر ایتھاں کاوزقلم اتے لوک سب کجھ ونڈیج ڳیا، سوال اے ہے جو کیا سنسکریتی یا ٻولی ای ونڈیڄ سڳدی اے؟”
مارکا ! مسئلہ دھرم ایمان دے سچ کوڑ، انصاف بے انصافی دا فیصلہ کرݨ نئیں، قصے کہانیاں اتیں سینہ بہ سینہ واقعات، بیانیے ناں صرف سبالٹرن (عوامی) تاریخ مرتب کریندن بلکہ اے انتہائی جاندار انسٹروُمنٹ ہوندن لوکائی ورثے کوں اڳو ٹورݨ دا، سائینس اور ٹیکنالوجی دے ایں کاسموپولیٹن دور وچ علم اور بولی دا سوال عالمی اتیں وݙا سوال بݨ ڳئے، مگر ترئے ڳالھیں طے شُدہ ہن: ہِک جو آئیڈیالوجی یا قومی ریاستی سُپرا سٹرکچر کنوں ہٹ کے زباناں اتیں ثقافتاں دا ورتاراتے ڳانڈھا ڳُوڑھا ہوندے جیندی کاٹ کُتر نئیں کیتی ونڄ سڳدی؛ ݙوُجھا علم دا ڈھانچہ زبان دی ٹِھل تے کھڑا ہوندے، زبان ودھسی تےعلمی سفر دا ودھارا وی تھیسی، نہ تاں ݙوہیں کٹھے جڳ اچو سُدھارویسن ۔ تریجھی ڳال جَدید قومی ریاستی تجربے دی ہے، قوماں تے مُلک وَنکو وَنک ریاستی اسباب، تجربیاں اتیں شناختاں نال بݨئن تیں ٻیاں اندرونی شناختاں بݨدیاں پَین اتین بݨدیاں رہسِن ، اِنہاں کوں ہݨ قبول کرکے دوستانہ اتیں برادرانہ مراسم نال اڳوں ٹورݨ نال تریخ، ثقافت، ٻولی، تے لوکاں، سب دا بھلا ہے ـ ۔
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر