اشولال دی شاعری ،ماحولیاتی پڑھت (2)۔۔۔یوسف نون

اشولال دا چوتھا مجموعہ ”سندھ ساگر نال ہمیشاں“ ہے (پہلا درشن)، (۲۰۰۲ء) جیڑھا سندھ وسوں دے دریاواں ایندے لینڈ سکیپ تے پکھی پہارواں کوں آپنْا موضوع بنْیندے۔ اشو سئیں لکھیندن:

”ایں درشن وچ ترائے لوڑھیاں سندھ (وبھ) چندر بھاگی (پندھراں) ستلج (بٖارہاں) تے انہاں دے نال نال انہاں دیاں کتھاواں اِن۔ ایہ سارا کم انجھو انجھ تھی کے وی ہک لاگٖ اے۔ ترے دریاواں جہلم، راوی، اتے ہاکڑا دیاں صرف کتھاواں ہن۔ کتھا کیسر جہلم راہیں کشمیر دی کتھا ہے۔ سُکھ ویاس دیاں صرف ڈٖوں نظماں چندر بھاگٖی دی لوڑھی دا حصہ ہن۔ انہاں لوڑھیاں دا موضوع صرف اتنا ہا جو سندھ صادقاں چنانہہ (چندر بھاگٖی………… جیکوں میں تریمتا نویں رنگ وچ ورتے) عاشقاں راوی راشکاں …… سو سندھ صدق جلال اے۔ چندر بھاگی عشق تے سوہنْپ اے…… راوی وانگوں ستلج دا بٖیاں موئے دریا دا بیان اے…… جیڑھا تصوف دی اصطلاحیں سارے دا سارا سوہنْا اے۔“(۵)

            پنجواں ”سندھ ساگر نال ہمیشاں“ (ڈٖوجھا درشن) جاتر تے لاہریاں دی شاعری ہے۔ ایں شاعری وچ سندھ وسوں دا پربھ، ایندیاں درگاہیں تے ایندا میوزک ورتیا گٖئے۔ اشو دی شاعری وچ ایہ ساریاں شئیں ایں بھوئیں توں نسردِن تے پھپھڑدن:

”جند مرکزیت“/ ”حیات مرکزیت“ (Biocentrism):

            ایہ ”فلسفہ ماحولیات“ (Deep Ecology)دا ہک ارتقائی نظریہ ہے جیڑھا ماحولیاتی سائنس دا ہک اہم پُکھ ہے۔ ایہ ”انسان مرکزیت“ (Anthropocentrism)پسندی دے فلسفے کوں بے نقاب کریندے، جو انسان ایں کائنات دی اہم تے اشرف مخلوق شئے ہے۔ ماہرین ماحولیات دے نیڑے ایہ نظریہ ای ماحولیاتی مسائل دی اصل وجہ ہے۔ ماہرین ماحولیات ایں گٖالھوں ایں نظریے کوں تنقید دا ہدف بنْیندن تے ایندے رَد وچ ”جند مرکزیت“ دی اصطلاح پیش کریندن، جیڑھی متوازن ہے۔ ایہ بندے دے اشرف المخلوق ہوونْ دے نظریے دی ردِ تشکیل کریندی اے۔

ماہرین حیاتیات ایں گٖالھ کوں منیندن جو ہکو انسان ای ایں بھوئیں تے ارتقاء دا مقصد اولیٰ اصلوں کائنی۔ ڈارون وی ایں گٖالھ کوں منیدے جو بندہ ہک چھیبٖل/ کائی توں وَدھ اہم کائینی۔ فطرت پسنداں دے نیڑے فطرت وچ کجھ وی اُچا جھکا، پہلا، ڈٖوجھا تے چنگٖا مندا اصلوں نئیں ہوندا۔ فطرت وچ تاں حیاتی ہوندی ہے جیڑھی ہک توں بعد بٖئی شکل وچ جٖاپدی ہے۔ ایں ”وسوں“/ ”کرہ حیات“ (Bio Sphere)دی کوئی شئے بے مقصد کائینی، ہک پھپھوندی جیڑھی ساریاں شئیں توں حقیر سمجھی ویندی ہے، او وی مُک ونجٖے تاں ایندے نہ ہوونْ دی وجہ توں جنگلات مُک ویسن، جنگل مُکسن تاں ساری آب و ہوا معدنی نظام تے ماحولیاتی توازن وِگٖڑ ویسی تے درجہ حرارت ودھ ویسے، جیندے نال ساری ”وسوں“/ ”کرہ حیات“ (Bio Sphere)دا حیاتیاتی نظام تہس نہس تھی ویسے۔

ایں توں ہٹ کے بندے بارے کرسٹو مینز آکھیئے جو ایندے غائب تھیونْ یا مُکنْ نال باقی جانداراں دی اکثریت تے اصلوں کوئی فرق نہ پوسے۔ (۶) ایں تصور وچ کائنات دی ہر مخلوق برابر، ہک جُز تے آپس وچ گندھی ہوئی اے۔ حیات مرکز اخلاقیات انسان تے فطرت دے رشتے تے زور ڈٖیندی ہے۔ اشو دی شاعری دا بندہ ایں بھوئیں جٖایا ہے، او ایں وسوں دے مور مہانْے، جھبٖیل، کہیل، کٹانْے ہن۔ جنہاں بشر مرکزیت (Anthropocentrism)دی بجائے جند مرکز (Biocentrism)دا رشتہ ایں بھوئیں نال جوڑیا ہویا ہے۔

اشو لال دی شاعری بندہ مرکزیت سماج دیاں خامیاں تے خرابیاں کوں واضح کریندی ہے۔ بندہ آپنْی وسوں دا آپ دشمن ہے۔ اونکوں ایہ اصلوں نی پتہ جو جیڑھی تباہی او مچیندا ہے، ایندے آپنْے حق وچ کتلی خطر ناک ثابت تھیسے۔ ”کتھا ہرنْ“، ”کتھا سارنگ“، ”کتھا ہنس“، ”کتھا کونج“، تے ”کتھا بٖلہنْ“ دے نال نال انہاں دریائے سندھ اوندے بٖیٹ بٖیلاں دیاں کتھاواں وی بیان کیتن۔ انہاں کتھاواں وچ انسان مرکز سماج دے انسان دے ظلم، تے فطرت دی بھن تروڑ تے سفا کی دا بیان کیتے نے:

ایہ وی بھل گٖئے ہیں کیں ماریا ہا

کئیں کٹھا ہے ایہ وی بھل گٖئے ہیں

جیں بھؤ آپنْے دی بھال وچوں

بندے نال بندوخ بنْائی ہے

وسوں آنْ اُجٖاڑی جیں آپنْی

جیں لیہہ آپنْی وسمائی ہے

جیں ویچی ہے مُل کوڈٖیاں دے

ہتھوں جنت آپ ونجٖائی ہے

اوں آدم کوں دلوں خون آپنْا

اساں ماف کیتا، اللہ ماف کرس

(کتھا ہرن )

            اشو سئیں انسان کوں او مورکھ قرار ڈٖیندے جیڑھا آپنْے ہتھوں آپنْا سبھ کجھ مکائی ویندے۔ انسان پُھل پکھی تے ساری وسوں آپ ای برباد کر ڈٖتی ہے۔ انسان کوں شایت پتہ کائینی یاول او سبھ جٖانْ کے وی غافل ہے، جو ایں واسطے اوں پھل کسیر دے ڈٖے کے دھتوریاں دا وپار کیتے۔ اوں پھلاں دی بجائے کنڈیاں دا وپار کیتے۔ سکھ تے سکوں ونجٖا کے مشکلات تے ڈٖکھ خرید کیتین۔

کیا ولدا ڈٖیوں کئیں لکھی ہے

ہتھ مورکھاں دے تقدیر آپنْی

کتھاں کھل آکھوں پُھل پکھیاں دی

ہتھوں آپنْے دور اڈٖا بٖیٹھے

پھل کیسر نال دھتوایاں دے

کتھاں آپنْے یار وٹا بٖیٹھے

کنڈے چا بٖیٹھے ایں کنڈ اتے

اوں کنڈ اتے کنڈ چا بٖیٹھے

                                                                                                                        (کتھا کیسر)

انسان آپنْی ضرورت موجب ڈیم تے بیراج بنْا تے، نہراں وچوں کڈھ تے دریا سکا چھوڑن تے درخت نویں لانونْ دی بجائے پہلے آلے وی ختم کر چھوڑن۔ دریا جیڑھے سیڑھ مار تے واہندے ہَن اُو ہنْ جھاگٖے بنْ تے رہ گٖئیں، جنگل جیڑھے اتلے گھاٹے ہن، جو انہاں وچوں نانگ وی نہ ٹپ سگٖدے ہن، ہُنْ انہاں جنگلاں دے گھانگھے پٹ ڈٖتے گئیں، ہُنْ ایہ جنگل صرف لانگھے بنْ تے رہ گٖئین:

تھیا دریا جھاگٖا جھاگٖا

تھئے جنگل لانگھے لانگھے

وسوں آپ اُجٖاڑی متراں

وسوں آپنْی دے وابھا نگے

سوہنْاں سندھ سائیں تیڈٖے نانگے

            اجٖ ایں دنیا دا وڈٖا مسئلہ ماحولیاتی ہے۔ ماحولیات دے حوالے نال اساکوں کئی طرحاں دے مسائل دا سامنْا ہے۔ انسان انہاں مسئلیاں تے کہیں بٖئی مخلوق یا فطرت کوں ڈٖو نئیں ڈٖے سگٖدا، اوں ایہ ساری بربادی آپ آپنْے ہتھوں کیتی ہے۔ ایں بھوئیں دی بربادی دا ذمے دار آپ انسان ہے۔

ڈھنڈیں پور کے سوہنْاں سندھ سائیں

کتھاں ٹھیکے تے چھل چڑھ گٖئی اے

بٖہہ ڈٖوھ ڈٖیووں کیہاں کرلاں تے

ہتھ کرلاں دے مچھی آپ لگٖی

      (کتھا بٖیٹ)

            اشو سئیں دی شاعری دا مقامی بندہ نہ چھڑا فطرت دوست ہے بلکہ او فطرت دا ہک جزو ہے، فطرت نال جڑ تے ای اوندی بقا تے خوشی ہے۔

ایں ونْ دے نال نہال اساں

اوں ونْ دے نال نہال اساں

اے وی پڑھو:اشولال دی شاعری ،ماحولیاتی پڑھت (1)۔۔۔یوسف نون

جاری ہے۔۔۔۔۔

ویب ڈیسک

See author's posts