Abstract:
Saraiki literature is deep rooted in its environment. Abdul Basit Bhatti’s Saraiki Fictions are social and cultural reflection of his locality. His fictions reveal not only the ecological changes but also the factors which cause these changes. In this article, Basit’s fictions are evaluated according to Ecocriticism in perspective of ecology. It is observed that a native protects his environment. On the contrary, post colonization destroys it. In Basit’s fictions both the characters: nativity and post-colonization are introduced. Moreover as result of the deconstraction of texts of Basit’s fictions, aspects of Eco. Marxism, Ecosociology, Eco-Postcolonism have also been derived.
Keywords:
Deep Ecology, Ecocriticism, Anthropocentricism, Biocentricism, Rohi.
فلسفہ ماحولیات (Deep Ecology)بھوئیں مرکزدگٖ دا پندھیڑو ہے۔ ایہ فلسفہ بندہ مرکز (Anothropocentrism) دے فلسفے کوں رد کریندیں ہوئیں، بندے دے نال نال بٖیاں شئیں بھانویں او حیوانیہ ہووِن یا موجوداتیہ یا ول جماداتیہ انہاں ساریاں کوں برابر درجہ تے اہمیت ڈٖیندے۔ فلسفہ ماحولیات بندہ مرکزیت دے پُٹھ تے رد وچ حیات مرکزیت(Biocentrism) دی اصطلاح متعارف کرویندے، جیندی رو نال ایں دھرتی دیاں ساریاں مخلوقات تے شئیں برابر ہن۔ حیات یا جند مرکز اخلاقیات بندے تے فطرت وچ کاررشتیاں دی گٖول تے زور ڈٖیندی ہے۔ (۱)۔
ماحولیات دے سارے وگاڑ دا موجب بندہ مرکز فلسفے کوں سمجھدی ہے۔ ماحولیاتی تنقید (Ecocriticism) فلسفہ ماحولیات کولوں سوجھلا گھن کراہیں ادب تے وسوں دے طبعی ماحول دے وچ کاررشتیاں دا مطالعہ کریندی ہے۔ انہاں رشتیاں دے مطالعے دا دگھیر ہکو مقامیت (Region)آجڑیت / راعیانیت (Postorlism)، منظر نگاری (LandScape Writing)یا ول بن نگاری (Wilderness Writing)تک گُھٹا ہویا کائنی، بلکہ ماحولیاتی تنقید بیاں کئی سماجی تھیوریاں تے ادبی نظریات نال وی گٖوڑھا گٖانڈھا رکھدی ہے۔
مارکسیت، سماجیت، ساختیت، تریمت حسیت، نو آبادیت تے مابعد نو آبادیت دے کئی تنقیدی اوزار (Critical Devices)ماحولیاتی تنقید کیتے بٖانہہ بٖیل بنْدن۔ ماحولیاتی تنقید ایں نظریے تے پکا یقین رکھیندی ہے، جو بندے دیاں ثقافتی سر گرمیاں اوندے طبعی ماحول تے وی اپنْے اثرات مرتب کریندن۔ ماحولیاتی تنقید فطرت تے ثقافت دے درمیان ہک ربط ہے۔ جیہڑا ادب تے زبان دی ثقافتی ٹورکوں اپنْا موضوع بنْیندے۔ ماحولیاتی تنقید اپنْے خاص مؤقف موجب ہک سراؤں زمین نال جڑت رکھیندی ہے تے ڈٖوجھے پاسوں ادب نال۔ ایہ ایجھاں نظری ڈسکورس ہے۔ جیڑھاانسانی تے غیر انسانی مخلوق دے درمیان ہک مکالمے دی راہ پدھری کریندے۔ (۲)۔
ماحولیاتی تنقید ادب وچوں ماحولیات تے فطرت کون نشابر کریندی ہے۔ محمد اقبال آکھیا ہا:
فطرت کے مقاصد کی کرتا ہے نگہانی
یا بندہ صحرائی یا مرد کہستانی
روہی چولستان داا واسی ہوئے تے اپنْے ماحول دی عکاسی نہ کرے، ایہ کینویں تھی سگٖدے؟ روہی دے لوکیل نال جڑیا سرائیکی نثر دا ہک وڈٖا تے اہم ناں عبدالباسط بھٹی ہے۔ جتھاں انہاں دی نثر تخلیقی محاورے تے چسولی ڈکشن نال سنگری ستری ہوئی ہے، اتھاں انہاں دیاں لکھتاں وچ روہی تے اوندے ماحول دے نال نال سرائیکی وسوں دی سنبھل تے سوگھ جٖاپدی ہے۔ انہاں دیاں کہانْیاں تے افسانے اپنْی بھوئیں وچوں پھپھڑدن۔ وسوں دے سہنْپ تے کُجھپ، اتھوں دے مقامی بندے دیاں محرومیاں تے مجبوریاں دے نال نال مقامی شئیں تے ثقافت کوں وی نشابر کریندن۔
پروفیسر جاوید چانڈیو باسط بھٹی دیاں کہانْیاں دا ماحولیاتی جائزہ پیش کریندے ہوئیں لکھئیے:
”بھٹی دی ا یں دِھر وچ اوندی زبان بٖہوں اہم کردار ادا کریندی اے۔ جیڑھی کہیں وڈٖے شہر دے دوہیں تے دودڑوات آونْ دی بجائے حالی وی کترنْ دی خشبو وچوں آپنْی سکھنْی ریت کوں رنگ لیندی اے۔ اوندیں کہانیں وچ بندے کنیں زیادہ اُوندا ماحول الویندے۔ جیڑھا بندے کوں وسوں وچوں کُھلیندے۔ بھٹی دا اصل کردار اوندی وسوں اے۔ جیڑھی گزریل پنجاہ سالیں وچ بٖہوں بدل گٖئی اے تے جو کُجھ نواں اگٖوں آئے اُوندے نال بندے دی جڑت نئیں تھی سگٖھی۔“ (۳)۔
باسط بھٹی دا پہلا افسانوی مجموعہ ”وکاؤ چھانورا“، ایں مجموعے وچ شامل ہک نمائندہ افسانے دے ناں تے ہے۔ انہاں اپنْے ایں افسانے وچ روہی وسوں دے ماحول تے اوندی تہذیب و ثقافت دے بیان سانگے ہک جٖال دے چھانورے کوں چنْیئے۔ روہ وچ ہک چھانورے دی کیا اہمیت تھی سگٖدی ہے؟ایہ کہیں ایر کنڈیشن وچ باٖہونْ آلے دی بجائے ہک روہی دا واسی ای جانْ سگٖدے تے ڈٖس سگٖدے۔باسط بھٹی ایندی ڈٖس ڈٖیونْ وچ بٖہوں کامیاب رہیے۔
”وکاؤ چھانورا“ روہی دی مکدی وسوں دا نوحہ وی ہے۔ جیویں مرزاہادی رسوا لکھنؤ دی زوال پذیر تہذیب کوں بیان کرنْ سانگے اوں تہذیب دے اہم مرکز طوائف تے اوندے کوٹھے کوں چنْیا۔ کوٹھا ای ایجھاں شیشہ ہا جیندے وچوں لکھنؤ دے سارے طبقات دی اصل شکل ڈٖٹھی ونجٖ سگٖدی ہئی۔ جٖال دا چھانورا ای ہک ایجھاں شیشہ تھی سگٖدا ہئی۔ جیہڑا روہی دی تہذیب، اوندے ماحول تے سُنْپ، کُجھپ، رج کج تے اجوکیاں محرومیاں کوں نشابر کر سگٖدا ہئی۔ ایویں خواجہ فرید سئیں جٖال تے اوندے پھَل پیلھوں کوں اپنْی وسوں دی تہذیب و ثقافت تے ماحول دے استعارے دے طور تے پیش کیتا ہئی۔ جیندے وچ ہک عجب رمز لُکی ہوئی اے۔
آ چنْوں رَل یار
پیلھوں پکیاں نی وے
باسط بھٹی دا ایہ افسانہ ہک مقامی روہیلے دی زبانی بیان کیتا گٖئے۔ جیہڑا پڑھ لکھ کے شاہر تاں ونج وَسدے پر شاہر دے غیر فطری تے بنْاوٹی ماحول وچ روہی دیاں یاداں تے تانگاں اوندے جیونْ دا آسرا ہن۔ ایہ او مقامی بندہ ہے، جیہڑا اپنْی وسوں نال جڑیا ہوئے۔ ایندی سَندھ سنَدھ روہی وسدی ہے۔ مقامی بندہ اپنْی بھوئیں توں اصلوں جدا نئیں تھی سگٖدا۔
”میں ہک روہیلا ہاں تہوں تاں روہی میڈٖی سَندھ سنَدھ اِچ وسدی اے پر وقت ویلے میکوں روہی کنوں نکھیڑ سٹیے نوکری میکوں بے گھر چا کیتے انویں دنیا دے کھپارے ایں ویڑھ گٖن جور وہی ونجٖنْ اوکھا تھی گٖئے۔ ہک تاں نوکری دا رولا ڈٖوجھا بٖالان دی پڑھائی ول جا ٹکانْا وی شہر بنْا بٖیٹھاں۔ ایہ جٖانْدے ہوئے وی جڈٖاں مریم پریساں پیو ڈٖاڈٖے آلے گستان در گھئی پیر اچ۔میں اماں ابے کوں وی ڈٖاڈھا آہداں جو میڈٖے نال شہر آر ہو۔ میں جڈٖاں وی ابے سئیں کوں ایہا گاٖلھ کیتی اے۔ انہاں ٹھڈا شُکارابھرولدی ڈٖتی ہے۔
ووئے پتر آ! توں چاہندیں جو اساں جیندے جی پیو ڈٖاڈٖے دیاں قبراں کنوں نکھڑ ونجٖوں۔“(۴)
مقامی بندے دی جُڑت ہمیشہ اپنْی بھوئیں نال ہوندی ہے تے دھاوڑ ہمیشاں بھوئیں دے لوکاں دا استحصال کریندے تے اتھوں دیاں شئیں دی لٹ مار کریندے، قبضہ جٖمیندے۔ آپنْی دھرتی نال جڑیا انہاں دے ہک بٖئے افسانے ”دھرتی جٖایا“ دا کردار پیرنْ ہے۔جیڑھا آباد کار نظام دین دے ظلم تے جبر کوں ایں گاٖلھوں برداشت کریندے جو اوندا سانگا اپنْی بھویں نال نہ ترٹے۔ دھرتی جٖایا ماء دھرتی توں اصلوں پرے نئیں تھی سگٖدا۔
”ابا! دھرتی ماء ہوندی اے۔ جیڑھلے ماء دا چٹا چونڈا غیر دے ہتھ آیا تاں میکوں ٹھہندی نہ ہئی۔ جو میں ماء کوں کلہا چھوڑاں ہا۔ میکوں میڈٖے ضمیر موکل نہ ڈٖتی تے قدرت نظام دین دا بٖیلی بنْایا۔ گاٖلھ تاں اُوکھی ہئی۔ کڈٖاہیں ککھ بھن نہ ڈٖوڑا کیتا ہا سے۔ سوچیم جیندیں تاں دھرتی ماء قسمت اِچ نہ ہئی، مرتے تاں لاڑاں آلا گستان سہیساں۔“ (۵)۔
باسط بھٹی دے ایہ او جند مرکزیت (Biocentrism)دے بھارو کردار ہن۔ جیڑھے بھوئیں تے بھوئیں دے بندے تے شئیں کوں برابر اہمیت ڈٖیندن۔ اپنْی بھوئیں کوں ماء دھردتی دے طور تے جٖانْدن تے ایہ سانگا ہمیشاں کیتے نبھیندن۔ جٖال دے ونْ وانگوں ایں مقامی بندے دیاں پاڑاں اپنْی بھوئیں وچ بٖہوں جھِکیاں ہوندن۔ جیکوں مُناتاں ونجٖ سگٖدے پر بے پاڑا نئیں کیتا ونجٖ سگٖدا۔وکاؤ چھانورا دی کہانْی بارے پروفیسر جاوید چانڈیو کُجھ ایں طرحاں سوجھل کیتے:
”بھٹی دی کہانْی وکاؤ چھانورا“ وستیں وچوں شہریں ڈٖہوں ہجرت کرنْ والیں انہیں لوکیں دی کہانْی اے۔ جیڑھے شہر دی بے چینی اگٖوں حالی اوندے زہر دے ہیلک نئیں تھئے۔“ (۶)۔
باسط بھٹی روہی دی منظر نگاری وچ کمال مہارت رکھدے۔اوندے مناظر وچ وسوں دی ہر ہک شئے سنگری ستھری جٖاپدی ہے۔ ایں منظر وچ وسوں دے سارے تہذیبی تے ثقافتی رنگ نِتر کے سامنْے آندن۔ انہاں دے مناظر وچ آجڑیت / راعیانیت (Pastoralism)یعنی دیہاتی زندگی تے فطرت نال جڑت واضح انداز وچ شاہری زندگی دے مقابلے وچ روہی دی سادی زندگی دا اظہار ملدے۔ روہلیاں دے ٹوبھے دی بھر نال کھڑے گوپیاں (کانیاں دے بنْے گھر) دے سامنْے اگٖواڑ تے ہک گھاٹی بٖٹ ساوی کچوچ جٖال چھانورا ماری کھڑی ہئی۔ جیندے تلے پوری روہی دی تہذیب تے ثقافت آباد ہئی۔ ایں جٖال تے اوندے نال جڑیاں یاداں دی کُجھ ایں منظر کشی کریندن۔ جیہڑی نا سٹلجیا دے درجے کوں ونجٖ اپڑدی ہے:
”روہی اِچ چھانورا اللہ دی وڈٖی نعمت اے۔ نتاں گھاٹے ونْ کتھ لبھدن۔ ایں جٖال نال میڈٖیاں یاداں میڈٖا بٖلپنْ گٖنڈھیل اے۔ جٖال کیا ہئی اصلوں ماء دی جھولی ہئی۔ جڈٖاں میں اصلوں نکڑا جیاں ہم تاں اماں سینْ کم کرنْ ویلے میکوں گھنگھوٹی اِچ پا جٖال دے ہک لڑ نال لڑکا ڈٖیوے ہا۔ جیڑھا ہک پاسوں نیو تے دھرتی نال رلیا پیا ہا۔ میں جھوٹاں وی ہا پیا تے انوٹھا وی پیواں ہا پیا۔ مال چرنْ ونجٖے ھا تاں بھیڈٖے پھَل ایں جٖال دی چھاں تلے ہک بٖئے تے سر رکھ ستے راہون ہا۔ ہاڑ ہنالے جڈٖاں لُکھاں گُھلدیاں ہن۔ تاں جھوک دیاں تریمتیں ایں جٖال دی گھاٹی چھاں تلے آ بٖہن ھا۔
جٖال ایں گھاٹی ہئی مجال کتھوں کنْانواں پووئے کوئی گندی سیوے ھا۔ کوئی پڑچھا کھیلے ھا۔ کوئی چھبٖی بٖدھے، کوئی چرخہ کتَے ھا۔ پہلے تاں کم وی نہ کھٹداھا بر سر جے کوئی کم نہ وی ہووئے ھا تاں ول ہک بٖئے دا سر ڈٖٹھی رکھن ھا۔ جٖال دے منڈھ نال چار دِلے پاٹی دے ہمیشہ بھرے رہن ہا۔ پیلھوں پکنْ دی رُت آندی تاں ہاکڑے دیاں حوراں ساڈٖے تھلے تے کٹھیاں آ تھیون ھا۔ آ چنْوں رل یار دا منظر ہوندا۔ ول ونکو ونکی دے پکھی پکھیرو، بلبلیں کاں لالیاں تے ہیڑے وی پیلھوں کھاونْ جٖال تے آ بٖہن ھا۔ (۷)۔
باسط بھٹی روہی دی ساری وسوں کوں ہک جٖال دے چھانورے تلے کٹھا کرآن کھڑائے تے ایہ ہک جٖال نئیں بلکہ پورا اکرہ حیات (Biosphere) ہے۔ جیندے وچ بندے دے نال نال جیونْ جوگٖیاں کجھ بٖئیاں شئیں وی آباد ہن۔
مسعود مظہر باسط بھٹی دی منظر نگاری بارے لکھئیے:
”باسط بھٹی دے افسانے کوں افسوں بنْیدی ہے۔ اوندی منظر نگاری تے تصویر کشی۔ ایہ کمال ہوندا حصہ ہے۔ ”کوکدے پندھ کرلاندے پاندھی“ تے ”ڈٖکھ ڈٖول“ وچ ہیں کمال نے باسط کوں منوائے۔ او تکھے تکھے برش چلیندے۔ رنگ ورتیندے، مصور وانگوں لفظاں دا ہنر ڈٖکھیندے تے ہک نقشہ اکھیں دے سامنْے ابھار ڈٖیندے۔ بٖیا کمال اوندا ایہ ہے جو موئے منظراں کوں مسالے لا ممی بنْا شو کیساں اِچ محفوظ کیتی ویندے۔ جو آونْ آلیاں انجٖانْ نسلاں تمدنی ترقی دے ایریاں اِچ منڈھی تاریخ تہذیب کوں جٖانْ سنجٖانْ سگٖین۔ (۸)۔
ماحولیاتی تنقید منظر نگاری وچ بن نگاری دی تکنیک کوں اہمیت ڈٖیندی ہے۔ جیڑھی صنعتی معاشرے دی شاہری زندگی دی بجائے غیر آباد جئیں دی تصویر پیش کریندی ہے۔ بن نگاری اوآزاد فطرت ہے، جیندے وچ او سب شامل ہے۔ جیڑھا ڈٖیکھنْ آلا ڈٖیہدے یا ول ڈٖیکھ سگٖدے۔ ایہ اساڈٖے اُتے ہے جو اساں کیا ڈٖیہدے ہیں! جنگل، بیلے، دریا، روہ روہی یا تھل دمان؟ ایہ ڈٖیکھنْ آلے دے ڈٖیکھنْ اتے ہے۔ جو او کیا ڈٖیہدے؟، اوندا مشاہدہ کیڑھی شئے دا ہے۔ باسط بھٹی روہی دا بٖہوں گٖوڑھا مشاہدہ رکھیندے۔ انہاں دیاں تحریراں وچ روہی اپنْے پورے جوبن وچ تے سنگری نظردی ہے۔ باسط بھٹی روہی دا اینویں نقشہ چھکیندے، جینویں ہک عاشق اپنْی معشوق دے انگ انگ دی سراپا نگاری پیا کریندا ہووئے۔
”جڈٖاں ساونْ وس پوندا تاں روہی وی وس پوندی، ٹوبھے تار متار تے ڈٖاہڑ بھریج کھڑدے۔ لوارے گھاہ نکل آندے، بکھڑا ڈٖوھدک مونیاں لمب او عینْ مزا کر پوندے۔ چھپری پھیل گنڈھیل اولیٹی، دھامنْ سنْھ دھرتی کون کجٖ پوندے۔ وِسا ہلڑا بُھرٹ مرٹ سٹ لاٹھی چا پوندے۔ تُرخاں گھوڑے ولھ بٖوپھلی قطرنْ دا تاں کوئی شمار نہ ہوندا۔ جڈٖاں مینہ وسدے تاں ونْ وی وس پوندے۔ مورا اکاہنہ کنڈا کرینہہ وی مینہ وچ نہال تھی کھڑدے۔ پھوگ لانْالانْی کھا رکھپ وی رنگ چا وٹیندے۔ سیٹوں تے کھنبیاں نکل آندیاں جھولیاں بھر بھرچنْ آندے ہاسے۔ چیتر اِچ کرینہہ ایں پھل چیندے جو لڈٖیج پوندے۔
ایویں لگٖدا ہا۔ جیویں نویاں کنواریں ہار سنگار کر اجرکاں ویڑھی کھڑیاں ہوون…… روہی دے پکھیاں دی شان ای عجب ہوندی ہئی۔ تتر، بھی تیتر، گٖیرے، چنڈور بغیڑیاں بھاونْیاں رتاں اِچ ہک ونْ توں بٖئے ونْ تے بٖہندے۔ پوہ مانگھ اِچ پردیسی پکھی ساڈٖی دھرتی دے مہمان آتھیندے۔ کونجاں، تلور، باز، کشمیر ے انہاں دیاں اڈٖاریاں میکوں چنگی طرحاں یاد ہن۔ انہاں دی آمد نال روہی دے رنگ نرالے تھی ویندے۔ جیڑھے کریہنہ تے مورے تے بٖہندے انہاں تلے انہاں دے پرکِر پوندے۔ رنگ برنگی کھنَب ایویں لگٖدے جیویں کہیں ریت تے موتی کیر رکھیئے ہوون۔ ہر رت دا رنگ نرالا ہوندا ہا۔ روہی دے چیبھڑ کھکھڑیاں تے متیرے اِج وی میکوں یاد ہن۔ ول کڑودے پتے وی جاء جاء ڈھگ لگٖے پئے ہوندے ہن۔“ (۹)۔
پچھلے اقتباس وانگوں ایہ اقتباس وی لمبانْ پکڑ گٖئے۔ باسط سئیں دی نثر اتنی چسولی ہے،جو پڑھن آلے دے مزاج تے بھارو نئیں تھیندی۔ میں سمجھداں جو باسط سئیں دی منظر نگاری دا خلاصہ کرنْ انہاں دی نثر دا کفر ہوسے۔ اینویں جٖاپدے جو سرائیکی نثر او تخلیق نئیں کریندے بلکہ اوندے اُتے نازل تھیندی ہے۔ روہی دی تہذیب تے ثقافت اوندے منظر نظارے باسط سئیں دا ناں سٹلجیا ہے۔ جیندے ہک ہک جز کوں چس چاء چاء کے بیان کریندن، جیویں موتی کریندے پئے ہووِے۔
”وکاؤ چھانورا“ ماحولیاتی سنگوڑ دی کہانْی اے۔ اساڈٖے وسیب دیاں مکدیاں شئیں وچوں ہک جٖال داونْ وی ہے۔ ایہ ماحولیاتی سنگوڑ ترقی راہوں یا مقامی بندے کوں مجبوریاں، محرومیاں وات ڈٖے کے مقامی بندے تے روزی لڈٖا گٖئے۔ جٖال وسیبی بندے وانگوں وسیبی ونْ ہے۔ ایندا سائنسی ناں (Salva doraoleoides)ہے۔ ایں ونْ دی سائنس تے طب وچ اپنْی خاص اہمیت ہے۔ ایں ونْ دی قدامت دا اندازہ ایں توں وی لایا ونج سگٖدے۔ جو ایں وسوں دے بندے ویاس جی دا قدیم سنسکرت رزمیہ جیکوں ہندو مذہب وچ مذہبی اہمیت ہے۔ ”مہابھارت“ دی اٹھویں کتاب دے ترہیویں باب دی چوینویں شعر وچ ایں ونق دا ذکر ملدے۔ ایہ ونْ اپنْی قدامت پاروں اپنْے گٖوڑھے ماحولیاتی تے سماجی رشتے وی رکھدے۔ جٖال جیڑھا ساڈٖے وسیب دا اپیرا تھیونْ آلاونْ ہے۔ ایہ مزاحمت دی علامت وی بنْدے۔ ایہ ونْ سنج کر ہ کُر تے ریت وچ، جتھاں تلوں دا پانْی زہر تے کوڑا ہے، اتھاں وی ساوا سوکھا جٖاپدے۔ ایندی چھاں دے نال نال ایندا پھل اتھوں دے واسیاں کیتے کہیں وڈٖی نعمت تے میوے توں اصلوں گھٹ کائنی۔ ونْ دی مزاحمت کہیں بندوخ نال نئیں ہوندی۔ اوندا پھَل تے اوندی چھاں اُوندی حفاظت کریندن۔(۱۰)۔
سوچنْ دی گٖال ایہ ہے۔ جو جٖال دے ونْ دی چھاں، ایندے پیلھوں ایں ونْ دی بقا کیتے مزاحمت کیوں نئیں بنْدے؟، یاول ترقی راہویں اساڈٖیاں ترجیحاں وٹیج گٖئین؟، میکوں یاد ہے۔ جو شیر شاہ بائی پاس توں شجاع باد آلے پاسے ترے چار کوہ دے پندھ تے ریلوے لائن دی پٹڑی نال میڈٖی وستی ہے۔ ایں پٹڑی نال میڈٖی وستی دوں آندیں کچا راہ ہئی۔ جتھاں کلہا بندہ ٹر سگٖدا ہا۔ یا سائیکل چل سگٖدا ہئی۔ ایہ رستہ ولے کھاندا جٖال جلوٹیاں دے آندری بٖاہری لنگھدا ہا۔ پٹڑی دے ڈٖو ہائیں پاسوں گھاٹے جٖال جٖلوٹے ہن۔ جہناں توں لوڑ موجب سکی لکڑوی وستی آلے مریندے ہن۔ تے پیلوں دے موسم پیلوں دیاں بہاراں وی لٹیندے ہن۔ آندا ویندا پاندھی انہاں جٖالیں دی چھاں تلے سہی وی کڈھیندا ہئی۔ ول اُو ویلا آیا جو سڑک نکلنْ پئے گٖئی تے ایں سڑک ہک ونْ وی ناں چھوڑیا۔
ایہ وی یاد پوندے جو اساڈٖے گھر دے پچھاڑوں ڈٖوجھے کلے وچ ہک بٖہوں وڈٖا جٖال دا ملھا ہئی۔ جیڑھا ہمڑاں دی زمین وچ پورے کلے تے دھگٖرایا پیا ہا۔ ایں قدیمی جٖال کوں ہر کوئی کرڑا تے جناں آلا ملھا آہدا ہئی۔ ایں جٖال دا ایڈٖا رعب ہئی، جو کوئی وی پیلھوں چنْنْ کیتے وی نیڑے نا ویندا ہا۔ اساں سکولوں آؤں ہا تاں ڈر کولوں ترئے کلے دا ولا مار کے گھر پُجٖوں ہا۔ ول ہک ڈٖینہوار سکولوں آیوسے۔ تاں ایہ ملھا کپا ٹکا پیا ہئی۔ ولدی ڈٖینہوار زمین آباد تھی گٖئی۔ باسط سئیں دا افسانہ ”وکاؤ چھانورا“ کئی واری پڑھیئے تے ہر واری اپنْے پچھاڑوں آلے جٖال دے کرڑے ملھے دے کپ ٹُک دا منظر اکھیں اگٖوں آنْ کھڑا تھیندے۔ ہُنْ تاں جٖالیں گستان وچ نظردن۔ پیلھوں کھادیں وی ہک مُد تھئی ہے۔ ہُنْ تاں پیلوں دا ذائقہ تے چَس وی زبان بھلدی ویندی ہے۔
سئیں نصر اللہ خان ناصر لکھدن:
”ایں کتاب دی سب توں اہم کہانْی ”وکاؤ چھانورا“ اگٖواڑ تے کھڑے بظاہر بے قیمت جٖال دے ونْ دے گرد گھمدی اے۔ جیڑھی روہلیاں دیاں محرومیاں، ونْ دا وکنْ یاکپیجٖنْ روہلیاں دیاں محرومیاں دا بٖہوں وڈٖا حوالہ بنْ تے کہانْی وچ ابھریئے۔ روہی دی زندگی وچ چھاں ہک انْ مُل شئے ہے۔ ایندا وکنْاں آخری مجبوری ہے۔ بے وسی، محرومی تے لاچاری ڈٖکھ درد دی کیفیت دا اظہار اے۔“ (۱۱)۔
طبقاتی فرق تے محرومیاں راہیں ماحول وچ آونْ آلا وگٖاڑ سماجی تے ماحولیاتی مارکسیت دا خاص موضوع ہے۔ ماحولیاتی تریمتی حسیت وانگوں سماجی تے ماحولیاتی مارکسیت ایندی وجہ بندہ مرکز نظریئے کوں قرار ڈٖیندی ہے۔ بندے دے ہتھوں بندے تے ماحولیات دی تباہی طبقاتی فرق تے غلبے دی منطق ہر شئے دا استحصال کریندی ہے۔ (۱۲) اَج اساڈٖے وسیب دے لوکاں کولوں وسائل دی کمی ہے۔ اساڈٖا بندہ تے ماحول سرمائے دی غیر مساوی تقسیم دے دروہ دا شکار ہے۔ بٖاہروں آونْ آلے آباد کار تے اساڈٖی ریاست وسائل مُکا کے تے مسائل ودھا کے سرمائے تے ماحول دی طلب رسد دے وگٖاڑ دا موجب بنْدی پئی ہے۔ مقامی بندے دے نال نال ساری ماحولیاتی بے وسیلی وی نشابر تھیندی ہے۔ صادق بلوچ ابے دی بیماری دا سنْ کے شاہروں پندھ کر کے روہی اپڑ دے تاں اوکوں جٖال دا چھانورا کپیا لاتھا ملدے۔ ول ایندے بارے اپنْی اماں کولوں پچھدے:
”ہیں اماں! ایہ جٖال کیوں کپوائی ہیوئے؟“
اماں ولدی ڈٖتی؛
”اَوے پترآ! پیو تیڈٖے دا آپریشن ڈٖسائے نے ساکوں رقم دی لوڑ ہئی۔ تیکوں تا ں پتہ ہے۔ کتواں سال اے۔ روہی وٹھی کائنی۔ مال ڈٖھانڈا ودھنْوں کھڑ گٖئے۔ اُتوں سوکڑے دی بیماری مال مکائی ویندی اے۔“ (۱۳)۔
”وکاؤ چھانورا“ فقط سماجی مجبوریاں سانگے ہک جٖال دے مُکنْ دی داستان نئیں۔ ایہ پوری ماحولیاتی وسوں (Bio Sphere)دے وگٖاڑ تے سنگوڑ دی کہانْی اے۔ ایں افسانے راہوں باسط بھٹی دا ماحولیاتی سماجی تے مارکسی شعور تے حسیت نشابر تھیندی اے۔ ونْ طرانویں مقامی بندے دیاں پاڑاں وی اپنْی بھوئیں وچ لتھیاں ہوئن۔ ڈٖونہائیں دی بقا اپنْی بھوئیں نال سلہڑ ہے۔ ڈٖوہائیں کیتے اپنْی بھوئیں اپنْیاں پاڑاں نال جڑیاں رہونْ بٖہوں ضروری ہے۔ ایہ بھوئیں، ماحول تے ونْ اوندے سونہیں تے جٖم پل دے سنگتی بٖیلی ہن۔
مقامی بندے دی اپنْے ماحول تے اوندی وسوں نال ازل دی جڑت ہے۔ وسوں دی ہر ہک شئے دے ڈٖکھ کوں اپنْا ذاتی ڈٖکھ تے کرب سمجھدے۔ وسوں دا مکنْ اوندے اپنْے وجود دا مکنْ ہے۔ ایں سانگے افسانے دا اخیر ماحولیاتی کرب کوں وجودی کرب وچ وٹا ڈٖیندے۔ ایہ افسانہ نگار دا وجودی کرب اپنْے وجود کوں کلہا اہمیت نیں ڈٖیندا۔ بلکہ اپنْے وجود کوں کپے ٹکے جٖال دے ونْ دے سانویں تولیندے ہوئیں بندہ مرکزیت دے فلسفے کوں رد کریندے۔
”اماں اجٖاں گاٖلھ کھڑی کریندی ہئی تے میں بے سُدھ گزریل یاداں اِچ گُم کھڑا ہم۔ بھیڈ ے لِیلے بے فکرے ٹپوشیاں ودے مریندے ہن۔ کتا منہ تے نلا رکھ واڑی اگٖوں ونجٖ ستا ھا۔ تھلا کپیل پانداں نال بھریا پیا ھا۔ جٖال دے منڈھ دی کھٹی کھڈ میکوں قبر وانگوں پئی لگٖدی ہئی۔ گھڑیاں تے مٹی جٖائی پئی ہئی ویڑھا سنج ھا میں بے سدھ ہم۔ جتوالاں اُٹھ قطارے تاں میکوں اینویں لگٖا جیویں کہیں میڈٖے وجود دے ٹوٹے کر اٹھاں تے لڈٖ ڈٖتے ہوون۔“ (۱۴)۔
آخیر تے میکوں ڈاکٹر ناہید اختر دا اردو افسانہ ”ماں، پیڑ اور چھاؤں“ یاد آندا پے۔ جیندے وچ پتر ماء دے ہٹکنْ دے باوجود بٖوہے اگٖوں کھڑے چھانورے کوں فقط ایں گاٖل اُتے کپ ٹُک سٹیندے جو پکھو ایندے اَتے آبٖہندن تے گٖند کریندن۔ نال کن وی کھاندن۔ عارف چھانورے دی چھاں دے نال نال ماء جھئیں ٹھڈڑی چھاں توں وی محروم تھی ویندے۔ باسط سئیں دا افسانہ ماحولیاتی اعتبار نال بٖہوں وڈٖا افسانہ ہے۔ ”وکاؤ چھانورا“ عالمی ادب رکھنْ دے ڈٖاہ دا ہے۔
ایں مجموعے دا ڈٖوجھا افسانہ ”دھرتی جٖایا“ نو آبادیاتی تے مابعد نو آبادیاتی ماحولیات تے سماجی، مارکسی ماحولیات دے حوالے نال بٖہوں اہم ہے۔ ایہ ہراوں دھرتی جٖائے پیرنْ دی کہانْی ہے۔ جیہڑا آنونْ آلے دھاروڑاں پناہ گیراں تے آباد کاراں توں متاثر تھئے۔ چھڑا ایہ مقامی بندہ ای متاثر نئیں تھیاء۔ ایں بھوئیں دا ماحول وی متاثر تھئے۔ ”فلسفہ ماحولیات“ فطرت دے کنوارے پن (Virginty) دی اہمیت تے زورڈٖیندے۔ فطرت جیویں ہے۔ اوکوں اونویں ای رہونْ ڈٖیونْا چاہی دا ہے۔ فطرت وچ ملاوٹ نئیں ہوونْیں چاہیدی۔ماحولیاتی تنقید خالص بن (Virgin Wilderness) دی ادب راہوں گٖول کریندی ہے تے نال ای نا خالص تے کھوٹ ہوونْ دے اسباب وی لبھدی ہے۔ روہی تے تھل اساڈٖے وسیب دے خالص بن ہن۔ انہاں بناں کوں کال کریہہ نئیں مار سگٖیا۔ تھل تے روہی کیتے بارش کہیں وڈٖی نعمت کولوں گھٹ کائنی پر ترقی راہویں روہی وچ کڈھیاں گٖیاں نہراں، ایں وسوں کوں رنگ لانونْ دی بجائے موت دیاں قاصد ثابت تھئین۔ جیڑھی وسوں کوں کال کریہہ تے تَس نہ مار سگٖی ہئی۔ اوکوں پانْی نال مار یا ویندا پئے۔
اشو لال ایں سانگے لکھدن؛
”مقامی اکثریت ہمیشاں توں اپنْے وجود بارے سچیندی آندی اے۔ جو ترقی سہولت توں ودھ اوندے کیتے چھڑا حیرانی دا باعث بنْی اے۔ موٹر وے (کالا باغ ڈیم) گریٹر تھل کینال، سی آر بی سی…… وغیرہ تاں بالکل نال دی حیرانی اے۔ شاید ایہ او ویلا نئیں جڈٖاں سودگراں دے بہروپ اِچ مقامی ہنر ونداں دے ہتھ کپنْے پوون۔ بھلکہ اے تاں آہدن جمہوری کلچر دا پروردہ اجٖوکا ویلا اے۔ جیہڑا مقامی ثقافت راہیں کالونیل ازم دیاں نویاں شکلاں پیا وٹیندے اَتے مقامی اکثریت اَج وی اونویں بے وس اَتے مونجھی ماندی اے۔“ (۱۵)۔
کہیں آکھیا ھا جو تاریخ وچ کردار حقیقی ہوندن تے واقعات کوڑے تے فکشن وچ کردار کوڑے ہوندن تے باقی سارا کُجھ سچ ہوندے۔ اُتلے اجٖوکے معروض کوں باسط سئیں فکشن دے روپ وچ ”دھرتی جٖایا“ دی شکل وچ پیش کیتے۔ ایہ دھرتی جٖائے پیرنْ دی کہانْی اے۔ جیہڑا آباد کار نظام دین دے ظلم جبر دا شکار ہے۔ اتلے ظلم تے جبر دے باوجود نظام دین دے گھر کوں نئیں چُھڑیندا۔ کیوں جو اُوں دھرتی جٖائے دے جٖم پل دی اوہا جاء ہے۔ جتھاں نظام دین قبضہ گیر ہے۔ او بھوئیں کوں دھرتی ماء منیندے تے ظلم جبر تاں برداشت کرنْ قبول کریندے پر ماء دھرتی توں جدا تھیونْ ہرگز برداشت نئیں کرسگٖدا۔
باسط بھٹی اجٖوکی روہی دے مقامی بندے دی بے وسی تے بے وسیلی کوں ”جادو ئی حقیقت نگاری“ دی تکنیک وچ پیش کیتے۔ ایہ بے وسی تے بے وسیلی ترقی دے راہویں مقامی بندے اُتے مسلط کیتی گٖئی ہے۔ پیرنْ اپنْی ہڈٖورتی سنْویندے:
”ہک ڈٖیہاڑے سُنْیج پئی جو سرکار روہی اِچ نہریں کھٹویندی پئی اے۔ ڈٖاڈٖھے خوش تھیوسے جو مُدتاں دی تسی ریت تے پانْی آسی دھرتی ساوی تھیسی…… میڈٖے ڈٖاڈٖے بہشتی کوں جو ووڑپئی اکھیس؛
مار بٖیلی رُل گٖیوسے، کیوں سئیں آکھیس۔
بھلے مانسو!
اجٖئی خوش ودے تھیندے وے۔ ایہ نہریں تہاڈٖے کیتے کائنی۔ ایویں سمجھو تہاڈٖیاں قبراں ہنْ جیڑھے آفسر انہاں کوں کھٹویندے پن۔ انہاں دی قوم تے انہاں دیاں نسلاں نہریں دے پانْی نال مڈٖیاں چئی آسن۔ ساڈٖی سنگت اکھیندی ہئی میاں پرانْے لوک اِن، انہاں کوں کیا پتہ۔ بس گٖالھیں بٖیٹھے سنْو…… آہدے ہن اساں دھرتی جٖائے…… بس ووئے پتر آ! ایڈٖوں نہریں کھٹیندیاں آیاں اوڈٖوں چکاں دے چک اسردے آئے۔ اُوپرے انْ سونھہیں کھورے چہرے آونْ پئے گٖئے۔ اُو لٹ پئی جو رہ رب داناں۔ اساں پانْی دی آس رکھی پر گاٖلھ ڈٖاڈٖے بہشتی آلی پکی چک کیا اسرئیے۔ نہریں دے چکاں اچ آ گٖیوسے۔“ (۱۶)۔
مابعد نو آبادیات دی نقل مکانی تے ماحولیات دی زمینی اخلاقیات وچ دل چسپی دی وجہ توں ڈٖوہائیں دے درمیان چھک وٹ پوندی ہے۔ ہک پاسے ”آفاقیت“ (Cosmopoltanism)دا دیھ ہے تے ڈٖوجھے پاسوں“ حیاتی مقامیت(Bioregionalism)دی وسیب تے وسوں نال جڑی سوہنْی اصطلاح ہے۔ جیہڑی انتظامی سرحداں کوں رد کر کے فطری تے قدرتی سرحداں اسریندی ہے۔ ایہ سرحداں پانْی ہوا، موسم، زنارواں تے طبعی حالات، زمینی خصوصیتاں اُتے اسردن۔
آفاقیت تاں ہک ایجھاں سیسار ہے۔ جیہڑا مقامی ثقافتاں، تہذیباں تے ماحول کوں نگٖلنْ تے ساریاں کوں ہک لوانْ کرنْ چاہندے۔ حیاتیاتی مقامیت، مقامی وسوں اوندی زبان تہذیب تے ثقافت کوں سنجٖانْ ڈٖیندی تے مقامیت دے سارے پکھاں داا ٓدر کریندی ہے۔ باسط بھٹی مقامیت نال جڑیا تخلیق کار ہے۔ جیہڑا جانْدے جو ایں دھرتی تے ہمیش توں دھاوڑ آباد کار تے استعماری طاقتاں ترقی راہویں آن قابض تھئین۔
ایہ باسط بھٹی دا ”ڈوڑا ماحولیاتی شعور“ ہے۔ جیہڑا انہاں دے شعوری چھک تانْ نال ایں نتیجے دے پجٖھدے جو مقامی وسوں نو آبادیات یا کہیں بٖئی مرکزی طاقت توں ڈٖھگ متاثر تھئی ہے۔ ”ڈوڑا ماحولیاتی شعور“ ای ہے جیہڑا دھاڑے ماراں، آبادکاراں تے استعماری طاقتاں دے مرکز دا پک ڈٖیندے۔ جو کینویں استعمار مقامی بندے کوں ولھیٹ وچ ڈٖے کے اوندے چکاٹ، بٖکاٹ کڈھویندی اے۔ ترقی مقامی بندے دا وسیلہ بنْنْ دی بجائے ہتھوں اوندے وسائل وی ہڑپ کر گھندی ہے۔
”اساں پانْی دی آس رکھی پر گٖالھ ڈٖاڈٖے بہشتی آلی پکی چک کیا اسریئے نہریں دے چکاں اِچ آ گٖیوسے۔ ول ساڈٖیاں ہڈٖیاں پسلیاں دا کڑکاٹ ای نہ سنْیج پیا۔ نہ کہیں سر تے ہتھ رکھیا۔ نہ کوئی ولی وارث بنْیا۔ لاہور تئیں بھج بھج ہٹ پیوسے۔ حیاتی ساری دی کمت دفتراں کچاہریاں اِچ مُک گٖئی۔ کوئی راہ نہ نظردی ہئی۔ سردیاں سرداریاں ہوندے یتیمی آ گٖئی۔ ماء دھرتی تے دھاڑاپئے گٖیا۔ چھیکڑ دی باقی گٖائیں ڈٖاچیاں وکنْ پے گٖیاں۔ وڈٖکیاں آکھیا بھلے مانسو! حالی وی ویلا ہیوے۔ بناں ٹپ جٖلوں، حیاتی وی بچ ویسی تے مال وی سنگت ول وی آس دا ڈٖیوا نہ مسمنْ ڈٖتا۔ ساکوں ایہ فونک جو اساں منڈھ قدیم دے واسی، اساں بُکھ تریہہ نبھائی۔ جٖلدیاں بٖلدیاں ٹبٖیاں تے جوانی ونجٖائی۔ ساڈٖا حق کون مریسی۔ ساڈٖا کوئی کیا کریسی۔ پر ایہ سب ساڈٖا وہم نکھتا۔“ (۱۷)۔
بٖاہروں آنونْ آلا دھاڑو، استعماری طاقت یا سرمایہ دا کڈٖاھاں ماحول دوست نئیں تھی سگٖدا۔ او ہمیشہ ذاتی فائدے دی خاطر وسوں دے توازن کوں وگٖاڑ کے رکھ ڈٖیندے۔ او اپنْے حرص،لالچ، طمع وچ آ کے ایں بھوئیں کوں غیر آباد تے ہک سنجٖ بیابان بنْاونْ وچ پورا زور لیندے۔ وسوں دے ونْ وٹیاں کوں مکیندے۔ جنگلی جانووراں دا شکار کریندے تے دھوئیں دیاں تھوھیناں چھوڑ کے ماحول دے سنگوڑ دے نال نال ایندی آلودگی دا موجب بنْدے۔ مارکسی ماحولیاتی فلسفہ سماج طرانویں ماحولیات دے استحصال دی گٖال ٹوریندے۔ ماحول دی غیر مساویت اوندا عدم توازن ماحولیاتی تخلیق کاراں سماجی تے مارکسی نظر نال وسوں کوں ڈٖیکھنْ تے مجبور کریندے۔ باسط بھٹی ماحول دے وگٖاڑ کوں ایں نظراں نال ڈٖٹھے:
”ساہندے ڈٖوں ساونْ گزریئے،مینہ دی ہک پھینگ نہ وٹھی۔ روہی دی دھرتی کربلا بنْ گٖئی۔ لاڑاں آلا ٹوبھا پانْی کوں ترس گٖیا۔ مال اِچ مریکا پیا۔ ساڈٖے پھُل ایانْے ساڈٖیاں اکھیں اگٖوں روہی دی جلدی بٖلدی ریت تے تتڑی دے دانْیاں وانگوں بھونیج گٖئے۔“ (۱۸)۔
ایہ گھٹی (قلت) بھانویں فطرت دی دنیا آلے پاسے ہووئے یا ول سرمایہ دارانہ نظام وچ، اتے چھڑی سادی معروضی حقیقت نئیں ہوندی۔ بلکہ ایہ ارادی عمل تے سرمائے دے ذرائع (Capitalistic Form) دا تفاعل ہے۔ ایہ گھٹی اپیری نئیں ہوندی یا کہیں فطرتی نظام نال سامنْے نئیں آندی۔ بلکہ کیپٹلیزم دا ہر ہک شئے،ہر ایک حرکت دے کنٹرول تے قابو ہوندے۔ باسط سئیں ایں ساری اجٖوکی معروضی صورتحال تے سرمایہ دارایت دے اجٖوکے ہتھ کنڈیاں کوں چنگی طرانویں سمجھدے تے تخلیقیت دا رنگ ڈٖیندے۔ ایہ نظام ایڈا بے رحم اے جیندیاں تاں کیا، مویاں تے وی اصلوں رحم نئیں کھاندا۔ پیرنْ دھرتی جٖایا جیکوں ایں بے رحم نظام نے اپنْی دھرتی تے پرایا کر ڈٖتے۔ او واحد متکلم کوں اپنْی ہَڈٖورتی سنْاونْ بعد اللہ کوں پیارا تھی ویندے تاں واحد متکلم کوں فکر پوندی ہے۔
”لاڑا ں آلو ٹوبھا تاں کڈٖو کڑاں نظام دین دے رقبے وچ رَل تے سُک سُکا تے لُک گٖیا ھا۔ ٹوبھے دی بھرنال لاڑاں آلا گستان وی بے انصافی تے ظلم دے ہلیں تلے ہلوڑ تھی گٖیا ھا۔ میکوں سمجھ نہ پئی آندی ہئی۔ جو ایں دھرتی جٖائے دی لاش کیڈٖے ونجٖ پوراں۔“ (۱۹)۔
باسط بھٹی دے بٖئے ڈٖو افسانے ”ادھار“ تے ”نذرانہ“ وی سرمایہ داریت دی اصل تے کوجھی شکل کوں سامنْے گھن آندن۔ مقامیت توں گھن تے عالمی سطح توڑیں سرمایہ داری نظام نے تریجھی دنیا دے مُلکاں،تے لوکاں کوں سرمایہ داریت دے سودی نظام وَٹھا ہوئے۔ سرمایہ داری نظام اپنْیاں پاڑاں پکیاں کرنْ سانگے مذہب تے طاقت دا آسرا گھندا رہ گٖئے۔ علم دین سودوی بٖیاں کولوں چوکھا کھاندے تے اپنْا ڈھیر وقت جماعت نال وی لیندے۔
افسانہ ”ادھار“ سرمایہ داراں دے ایجھے کوڑھ دی تصویر چھکیندا ہے۔ ”نذرانہ“ امریکہ جہیں سپر پاور ملک دے جنگی جنون کوں ننگا کریندے۔ ایہ سارے ہتھ کنڈے کیپٹلیز کوں ودھارا ڈٖیونْ سانگے ہن۔ بندے اپنْے لالچ خاطر جنت جہیں ایں دھرتی کوں دوزخ بنْا ڈٖتے۔ ایہ بھوئیں، ایہ کرہ جند تاں ہے۔ جتھاں بندہ تے بٖئے حیاتیات دی بقا جڑی ہے۔ بندہ ایکوں برباد کرنْ وچ گھٹی نہیں پیا کریندا۔ ایہ ایٹم بم، تابکاری دا زہر، کیمیاوی تے جراثیمی ہتھیاراں نال لڑیجنْ آلیاں جنگاں، ایہ سبھ بندے دا خود کش عمل ہے۔ ایندی آلودگی تے تخریبی عمل دے اثرات کرہ حیات دے پوندے پین۔ اینویں ای ”رودھے“ جاگیردارانہ نظام (Feudalism) دے جبر دے خلاف اُچا تھیندا آلا ہے۔ اساں تاں اجٖاں جاگیرداراں دے کھلے تلوں وی نہیں نکل سگٖے تے اتوں نو آبادکاری سرمایہ داری تے استعماریت ساکوں آنْ وَٹھے۔
ایہ سارے نظام ہکو ایں وسوں دے بندے کیتے دروہ دا موجب نئیں بلکہ ایہ پوری وسوں، ماحولیاتی تے حیاتیاتی کُرے کیتے زاہر ہن۔ ایہ سارا او ٹولا ہے۔ جیڑھا اپنْے مفاد تے نفعے کیتے کُجھ وی کر سگٖدے۔ جاگیر داری نظام جنگل بیابان پَدھر ے کر کے زمیناں آباد کر کے رڑھ واہی کیتی ہے تے بندے کوں غلام یا ول بَدھل نوکر رکھ تے جبری کم گھِدس تے ماحول دیاں بٖیاں شئیں کوں بے دردی نال مُکا ئیس۔ سرمایہ دار انہ نظام اپنْی چالاکی دا ایجھاں جٖال ونْیئے جو اَج مقامی بندہ نہ نکل سگٖدے، تے ناں ای پھتک سگٖدے۔ہوا تے پانْی جیڑھا غریب شودے کیتے مفت ہئی۔ اوندے وچ وی زاہر گھول ڈٖتا گٖئے۔
باسط بھٹی دا ڈٖوجھا افسانوی مجموعہ ”بندہ، بھاہ، ہوا تے پانْی ہے۔ جیندے وچ چھوٹے چھوٹے افسانے ہن۔ ایہ چھوٹیاں چھوٹیاں کہانْیاں روز ویلے دی زندگی وچوں پھپھڑدِن۔ ایہ کہانْیاں انہاں دی ہڈٖورتی وی ہن تے جگ ورتی وی۔ میڈٖے خیال وچ ایہ افسانچے ملتان آنونْ توں بعد تخلیق تھئین۔ ایں گاٖلھوں انہاں دے موضوعات پہلے مجموعے توں نویں تے وَکھ ہن۔ باسط سئیں ہنْ روہی توں ہٹ تے شاہر دی مصروف زندگی وچوں کہانْی کشید کرنْ دا گروی سِکھ گھِدے تے شاہراں وچ رہونْ آلیاں دے روپ بہروپ کوں وی جانْ گٖئین۔باسط بھٹی ”بندہ، بھاہ ہوا تے پانْی“ دیاں کہانْیاں وچ شاہر نال سونہہ تاں بنْائی اے۔ پر او اپنْی روہی کوں وی اصلوں نئیں بھلیئے۔ روہی انہاں دا لاشعور ہے۔ کوئی وی ادیب اپنْے لا شعور کولوں متاثر تھئے بغیرنئیں رہ سگٖدا۔ انہاں اپنْے ایں افسانوی مجموعے دے دیباچے دا عنوان وی ”جے تئیں جیسوں کیچ ڈٖو تنْسوں“ رکھیئے،
ایندے وچ دیہات، وستی تے شاہر دی زندگی دا فرق ڈٖسیندن:
”وستی چھوڑ شہر آ یوسے تاں وستی وسدی ہئی۔ جاگٖدی ہئی۔ آباد تے شاد ہئی۔ نور حضور ویلے ککڑ بانگاں ڈٖیندے، کھوہ دی کچی مسیت اچوں مولوی اللہ وسائے دی بانگ ہوا دی کنڈ اُتے سوار تھی روح اِچ لہہ ویندی۔ پرہ بٖاکھدی کانواں دی کاں کاں نال اکھ کھلدی۔ منجھیں رنگدیاں، گٖائیں ڈھکدیاں، بٖکریاں بٖاکدیاں، لسی ولڑیندی، گھبٖ گھبٖ مٹی دا گھبٖکار ہاں ٹھریندا۔ ساڈٖے ویڑھے ہیڑے تے شارک لالیاں شور کریندیاں۔ مال اِچ ڈٖوبھی پوندی، ڈٖوہاوے بھرییندے مال چھڑدا، بٖال مدرسے ویندے۔ اتھاہوں ساڈٖی حیاتی شروع تھئی۔
پندھ در پندھ، خوشیاں غمیاں، دھابٖے، دھوڑے، اکھاوتاں سکھاوتاں، لہایاں چاڑھیاں، زندگی پندھ کریندی رہی۔ ہک ڈٖینہہ روزی رزق دے جھلوڑے ملتان آ سٹیا…… ملتان آئے ڈٖاہ سال گزرگٖئین۔ پرہ ہنْ وی بٖاکھدی اے۔ لوک ہنْ وی اشاک تھیندن نہ کاں کرلاندن، نہ ککڑ بانگاں ڈٖیندن۔ نہ ویڑھے ہیڑے تے شار ک لالیاں آشور کریندن۔ نہ چڑیاں چلکدن۔ نور حضور دے ویلے محلے دی گٖلی اِچ موجود چار مسیتاں دے سولہاں سپیکراں اِچوں بانگ ملدی اے۔ ہتھوڑا سر اِچ ٹھا آ تھیندے۔“ (۲۰)۔
ایہ باسط سئیں دا نا سٹلجیا ہے، جیڑا انہاں کوں اپنْی وسوں تے ماحول نال جوڑی رکھدے۔ انہاں کوں انہاں دا ماحولیاتی شعور ہے، جیہڑا شاہر رہونْ دے باوجود، اپنْے ماحول توں اوپرا نئیں تھیونْ ڈٖیندا۔ ڈٖوجھے مجموعے دا نمائندہ افسانہ وی ”بندہ، بھاہ ہوا تے پانْی“ ہے۔ ایں کہانْی وچ باسط سئیں کہانْی کاری دے نویں گٖنْ ورتن۔ انہاں دی ایہ کہانْی فینٹسی دا شاہکار ہے۔ باسط سئیں ایں افسانے وچ ڈٖو پندھ کیتن، تے ڈٖوہائیں روہی دی تتی ریت دے پندھ ہن۔ انہاں پندھاں دی منزل تاں ہک ہے پر دگٖ تے نوعیت وکھو وکھ ہے۔
ٍٍ پہلا روہی دا پندھ زمینی تے جسمانی ہے تے ڈٖوجھاہوائی تے تخیلاتی۔ پہلا پندھ سارے گھر دے بندیاں نال جیپ اَتے ڈیراورکولوں اگٖاں روہی دا ہے۔ ایں پندھ وچ انہاں دی مشوم پوتری وی نال اے۔ جیہڑی اپنْی مشومیت سانگے روہی تے اجڑی مشوم فطرت بارے اپنْے ڈٖاڈٖے نال مکالمہ کریندی ہے۔
”ابو بابا! ایہ ٹوبھا کیوں سُگ گٖئے؟“
ول ہک دم بٖولی۔
”ایہ گوپے خالی کیوں کھڑن؟“
”اتھوں دے وسدے کیڈٖے گٖئین؟“
میں ڈٖسیا؛
”پتر! جڈٖاں مینہ نی وسدے، پانْی نی ہوندا، اتھوں دے وسدے گھر بٖار چھوڑ پانْی دی گٖول اِچ نہری علاقیاں آلے پاسے ٹر ویندن۔“
او ول بٖولی؛
”بابا! ایہ لوگ اپنْی موٹر کیوں نی لوا گھندے؟“
میں اونکوں سمجھیندے ہوؤے آکھیا؛
”بابا جانی! اتھاں زمین دے تلے پانْی بٖہوں کوڑا اے۔ بلکہ زہر ہے۔ ایہ پانْی انسان پیوے۔ کوئی زناور پیوئے۔ یا پکھی پرندہ، فوراً مر ویندے۔“
”سچی گاٖلھ ہے؟“
”ہا بابا!“
او حیران تھئی بٖولی“
”بابا! ایہ روہیلے اتھاں کیوں راہندن؟، جتھاں پیونْ دا پانْی وی کائنی۔گرمی زور دی پوندی اے۔ اتھاں لوکاں دے گھر وی ککھ کانیاں دے ہن۔؟“ (۱۲)
آہدن جو فطرت مشوم ہوندی اے۔ ایہ مشومیت فطرت دیاں شئیں کوں پریت دے رشتے وچ جوڑی رکھدی اے۔ ایں افسانے وچ ہک مشوم بٖال فطرت نال جڑدیں دیر نئیں لیندی۔ اینویں لگٖدے۔ جو فطرت نال ایں بٖال دا گٖانڈھا تے سانگھا ازل دا ہے۔ تریمتی ماحولیات(Ecofeminism) مرد توں ودھ تریمت کوں ماحولیات دے ڈھیر نیڑے جٖانْدی ہے۔ ہک تریمت وچ اپنْے ماحول تے فطرت نال ہک مرد توں ودھ جڑت ہوندی ہے۔ تریمت تے بھوئیں وچ کئی مشابہتاں ہن۔ ایں سانگے بھوئیں کوں وی دھرتی ماء آکھیا ویندے۔ ہک مشوم دھرتی جٖائی اپنْی مشوم وسوں دا ڈٖکھ دلوں محسوس کیتے۔
ایں افسانے وچ ڈٖوجھا پندھ فینٹیسی (Fantasy) دے زور تے کوئی معراجی یا مکشوفی تجربہ نئیں۔او فینٹیسی دے زور تے عالم بالا یا انْ ڈٖٹھی دنیا دا پندھ کرنْ دی بجائے، اپنْی بھوئیں، اپنْی روہی د اپندھ کریندن۔ ایں فینٹیسی دے زور تے کیتے گٖئے پندھ وچ دانتے وانگوں لا طینی شاعر ورجل یا ول محمد اقبال وانگوں مولانا رومؒ کون مرشد معنوی بنْا تے نال نئیں ٹردے۔ جیویں دانتے اپنْی مشہور زمانہ تصنیف طربیہ خداوندی (Divine Comedy)تے محمد اقبال جاوید نامہ وچ اپنْے مکشوفی تے معراجی پندھاں دا انہاں کوں رہنما بنْایا ھا۔
باسط سئیں ایہ پندھ اپنْی مشوم پوتری نال کریندن۔ ایں پندھ وچ کوئی راہ سلوک دیاں منزلاں طے نئیں تھیندیاں بلکہ ڈٖوہائیں ڈٖاڈٖا پوتری ہوا تے پانْی بنْ تے بھوئیں دی بھاہ وسمیندے تے زمین زاداں دے ڈٖکھاں دا دارو ودے کریندے ہوندن۔ باسط سئیں اپنْی پوتری کوں جڈٖاں ایہ جانْ کاری ڈٖیندن، جو بندہ بھاہ ہوا تے پانْی سبھے کُجھ ہوندے تاں پوتری کوں روہیلیاں دی بُکھ تَس دا خیال آندے، تے او ہوا بنْ تے اڈٖاری مار پانْی طرانویں وس کے روہیلیاں دی تَس مٹاونْ چاہندی ہے۔
پوتری دی ایں خواہش کوں باسط سئیں عالم تخیل وچ فینٹیسی دے زور تے ایں پورا کیتے؛
”بابا! توں آکھیں نوٹ آپاں ہنْیں جُٖلدے ہیں۔ میڈٖی پوتری آکھیں نوٹ میڈٖے سینے نال لگٖ گٖئی۔ ایہہ گاٖلھ میڈٖی پوتری جٖانْدی ہئی یا میں جٖانْدا ہم جو اساں ڈٖوہیں اُڈٖدے ویندے ہیں۔ اُڈٖدے اُڈٖدے ڈیراور ٹپ گٖیوسے۔ اگٖوں مسو آلا ٹوبھا آ گٖیا۔ ٹوبھے اَجٖ بٖہوں تھوڑا پانْی رہ گٖیا ہا۔ ول وی چدھاروں زناور چردے ودے ہن۔ گوپیاں دے بٖاہروں روہیلے موجود ہن بولیاں، بھیڈٖاں، گائیں، تے اُٹھ وی ڈھیر سارے ودے ہن میڈٖی پوتری ٹوبھے اِچ تھوڑا پانْی ڈٖیکھ مونجھی تھی گٖئی۔
آکھیس؛
”ٹوبھے اچ تاں تھوڑا پانْی رہ گٖئے۔ روہیلیاں اُتے ول کوئی مصیبت نہ آ ونجے۔ آؤ! آپا ں زور دا وسدے ہیں۔“
اچا چیت بدلاں دے گجٖکار شروع تھی گٖئے۔ منہ زور مینہ وس پیا۔ ٹوبھے تار متار تھی گٖئے۔ اتھاں موجود مال کڈٖنْ پئے گٖیا۔ روہیلے، گوپیاں اِچوں بٖاہر نکل آئے۔ انہاں منہ اسمان در کر اپنْے ہتھ چا شکرا نے دیاں دعائیں منگیاں، میڈٖی پوتری۔ ایہ منظر ڈٖیکھ ڈٖاڈھی خوش تھئی۔
”بابا! میں ایہ ٹوبھا کڈٖاہیں نہ سکُنْ ڈٖیساں۔ ایہ جھوکاں ہمیشاں آباد راہسن۔ میں ہر ہنالے اتھاں آ مینہ زور وسیساں۔“ (۲۲)
ایہ ہک زمین زاد دی اپنْی بھوئیں نال محبت تے جڑت ہے، جو ہوا تے پانْی بنْ گھلدا تے وسدا ودے۔ آکھیا ویندے جو کائنات، فطرت تے انسان ساریاں شئیں انہاں عناصر اربعہ، مٹی، پانْی، بھاء تے ہوا نال بنْین۔ ایں سانگے بندے وچ انہاں عناصر دیاں خصلتاں موجود ہن۔ باسط بھٹی اپنْی مٹی روہی کیتے۔ ایں دھرتی جٖائی اپنْی پوتری نال ہوا تے پانْی بنْ کے اپنْی بھوئیں دی بھاء تے ایندی تَس کوں مٹیندے ودن۔باسط بھٹی روہی تے تَس تے اوندی بے وسیلی کوں بیان کرنْ کیتے کمال طریقے نال فینٹیسی دی تکنیک آزمائی ہے۔ ایہ او تکنیک ہے جیندے نال فینٹیسی نگار امید دی شعاع کوں اپنْے کیتے سوجھل بنْیندے تے انہاں کوں ایجھاں پیش کریندا ہے جو او عام حالات وچ نظر آنونْ آلیاں خاص رشتیاں کولوں ودھ نشابر تھی کراہیں سامنْے آندی ہے۔ (۲۳)
ایں افسانچے دے حوالے نال سئیں محمود مہے لکھدن؛
”بندہ، بھاء، ہوا تے پانْی مامے باسط دا انویں شاہکار افسانہ ہے۔جینویں ”وکاؤ چھانورا“ ہئی۔ ایندے وچ لکھاری دی اپنْی دھرتی، وطن، وسیب نال محبت ہک واری ول ابھرتے سامنْے آئی اے۔ او اپنْی محبت تریجھی نسل کوں منتقل کریندا پئے۔ بھانویں جو ایں مجموعے دے باقی افسانے زیادہ تر معاشرتی برائیاں بارے ہن۔ پر ایہ افسانہ اوں دھرتی بارے ہے۔ ماما ہمیشہ جیندے وسنْ دے خواب ڈٖیدھے۔“ (۲۴)
باسط بھٹی دی اپنْے وسیب، وَسوں تے بھوئیں نال محبت، جیہڑی انہاں کوں ورثے وچ ملی ہے۔ انہاں صرف تریجھی نسل توڑیں ای منتقل نئیں کیتی بلکہ انہاں اپنْے ایں پندھ دا ساتھی اپنْی ہک مشوم پوتری کوں بنْا کے تے بھوئیں نال محبت تے جڑت دا عرفان ڈٖے کے ثابت کیتے۔ جو ہک تریمت کوں گیان ڈٖیونْ پوری وسوں کوں گیان ڈیونْ ہے۔ نپولین آکھیا ہا۔ جو میکوں پڑھیاں لکھیاں ماواں ڈٖیوؤ میں تہاکوں چنگی تے کامیاب قوم ڈٖیساں۔ ایں سانگے باسط بھٹی ”بندہ،بھاہ، ہوا تے پانْی“ وچ اے گیان اَج دیاں دھیریں تے مستقبل دیاں ماواں توڑیں منتقل کرنْ دا اَہر کیتے۔ ماواں ای ہن جیہڑیاں اپنْی مٹھی لولی سانگے قوم پرستی تے اپنْی بھوئیں نال محبت تے جڑت دے جراثیم آنونْ ٓالی نسل دی گھُٹی وچ گھول کے ای اجٖوکے دروہ وچوں کڈٖھ سگٖدن۔ ایندے وچ کوئی شک کائینی جو ”بندہ،بھاہ، ہوا تے پانْی“ باسط سئیں دے افسانہ نگاری دی فنی تے موضوعی لحاظ نال معراج ہے۔ بلاشبہ ایہ باسط بھٹی دا شاہکار افسانہ ہے۔
ایں مجموعے وچ شامل افسانچہ ”پیراں دی کتی“ دے جتھاں بٖئے کئی سماجی پُکھ ہن۔ اتھاں ایں افسانے کوں ماحولیاتی حوالے نال وی ڈٖٹھا ونجٖ سگٖدے۔ بندہ ایجھاں وحشی ہے جو او اپنْے اندر دے درندے دی تسکین سانگے گنگدا ماں کوں بٖدھ کے انہاں کوں پھٹو پھٹ تے خونو خون کر ویندے۔ پیر دا پھٹول کتی کوں گاڈٖی وچ ہسپتال چا ونجٖنْ انسانیت تے ہم دردی سانگے اصلوں کائنی۔ ایں افسانے وچ بدھے ریچھ تے وفادار نوکر نبلے دا حال سامنْے اے۔
باسط سئیں دے افسانے دی ٹور جاری ہے۔ انہاں دا پندھ نئیں مُکیا۔ اپنْی وسوں تے دھرتی نال انہاں دی جڑت حالی قائم ہے انہاں دیاں لکھتاں وسیب دیاں ریتاں روائتاں، تہذیب تے ثقافت تے ماحولیات دے آر کائیو(Archive) دا درجہ رکھدن۔ او جتھاں مُکدیاں شئیں، محولیاتی سنگوڑ دا نوحہ کریندن۔ اتھاں انہاں شئیں دی اپنْیاں یاداں تے ناسٹلجیا دے آسرے اپنْیاں نثری لکھتاں وچ سانبھ وی کریندے ڈٖسدن۔ جیہڑیاں آنونْ آلیاں نسلاں کیتے سانبھل ہن۔ باسط سئیں ”مکلاندی مت دا مسیحا‘‘ بنْ مست الست تھی نعرہ لیندے۔
”جے تئیں جیسوں کیچ ڈٖو تنْسوں“
اے وی پڑھو:عبدالباسط بھٹی دے افسانیاں دا ماحولیاتی، سماجی، ثقافتی تے تہذیبی تناظر(4)۔۔۔یوسف نون
حواشی و حوالہ جات
۱۔ اورنگ زیب نیازی، ڈاکٹر، ماحولیاتی تنقید، نظریہ اور عمل، لاہور، اردو سائنس بورڈ، ۲۰۱۹ء، ص۲۳۸
۲۔ شیرل گلا ٹفیلٹی، ماحولیاتی تنقید، آغاز و ارتقاء اور امکانات، مشمولہ، ماحولیاتی نتقید، نظریہ اور عمل، مترجم ڈاکٹر اورنگ زیب نیازی،ص ۱۵ تا ۲۰
۳۔ جاوید چانڈیو، پروفیسر، وکاؤ چھانورا، پرائے قصے وچوں نویں کہانْی، مشمولہ وکاؤ چھانورا، عبدالباسط بھٹی، احمد پور شرقیہ، سمل پبلی کیشنز، ص۲۷، ۲۸
۴۔ عبدالباسط بھٹی،وکاؤ چھانورا، احمد پور شرقیہ، سمل پبلی کیشنز، ص۱۲۲
۵۔ ایضاً،ص۸۰
۶۔ جاوید چانڈیو، پروفیسر، وکاؤ چھانورا، پرائے قصے وچوں نویں کہانْی،ص۲۶،۲۷
۷۔ عبدالباسط بھٹی،وکاؤ چھانورا،احمد پور شرقیہ، سمل پبلی کیشنز، ص۲۳،۲۴
۸۔ مظہر مسعود، پروفیسر، مکلاندی مت دا مسیحا، مشمولہ،وکاؤ چھانورا، ص۱۴
۹۔ عبدالباسط بھٹی،وکاؤ چھانورا، احمد پور شرقیہ، سمل پبلی کیشنز، ص۱۵۲،۱۴۲
۱۰۔ اشولال، گوتم نال جھیڑا، لاہور، فکشن ہاؤس، ۲۰۱۹ء،ص۱۲
۱۱۔ ناصر، نصرا للہ خان، کہانْی وچوں ان لکھی کہانْی، مشمولہ وکاؤ چھانورا، ص۱۰
۱۲۔ گریگ گیرارڈ، ماحولیاتی تانیثیت، ماحولیاتی مارکیست اور سماجی ماحولیات، مشمولہ، ماحولیاتی تنقید، نظریہ اور عمل، ص۲۹۲
۱۳۔ عبدالباسط بھٹی، وکاؤ چھانورا، ص۱۸۲،۱۸۱
۱۴۔ ایضاً، ص۱۸۲
۱۵۔ اشو لال، ترقی اِچوں غیر ترقی دی ویلا تے مقامی خدشات، مشمولہ وسوں ویہڑے، اشولال نمبر، مدیر، محبوب تابش، شمارہ نمبر ۳۲، ڈیرہ غازی خان، شادن لنڈ، نومبر۲۰۱۹ء،ص۴۷۴
۱۶۔ عبدالباسط بھٹی، وکاؤ چھانورا، ص۷۵تا ۷۷
۱۷۔ ایضاً، ص۷۸،۷۷
۱۸۔ ایضاً،ص ۷۸
۱۹۔ ایضاً،ص ۷۰
۲۰۔ عبدالباسط بھٹی،بندہ بھاہ ہوا تے پانْی، احمد پور شرقیہ، سرائیکی انسٹی ٹیوٹ آف لینگویج آرٹ اینڈ کلچر، اکتوبر ۲۰۱۹، ص۸،۷
۲۱۔ ایضاً،ص۷۵
۲۲۔ ایضاً،ص۷۴
۲۳۔ فارسٹر، ای۔ایم، ناول کا فن، مترجم، ابوالکلام قاسمی،لاہور، عکس پبلی کیشنز، ۲۰۱۹ء، ص۱۹۲
۲۴۔ عبدالباسط بھٹی،بندہ بھاہ ہوا تے پانْی، ص۲۳
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر