فلسفہ ماحولیات (Deep Ecology)بھوئیں مرکزدگٖ دا پندھیڑو ہے۔ ایہ فلسفہ بندہ مرکز (Anothropocentrism) دے فلسفے کوں رد کریندیں ہوئیں، بندے دے نال نال بٖیاں شئیں بھانویں او حیوانیہ ہووِن یا موجوداتیہ یا ول جماداتیہ انہاں ساریاں کوں برابر درجہ تے اہمیت ڈٖیندے۔ فلسفہ ماحولیات بندہ مرکزیت دے پُٹھ تے رد وچ حیات مرکزیت(Biocentrism) دی اصطلاح متعارف کرویندے، جیندی رو نال ایں دھرتی دیاں ساریاں مخلوقات تے شئیں برابر ہن۔ حیات یا جند مرکز اخلاقیات بندے تے فطرت وچ کاررشتیاں دی گٖول تے زور ڈٖیندی ہے۔ (۱)
ماحولیات دے سارے وگاڑ دا موجب بندہ مرکز فلسفے کوں سمجھدی ہے۔ ماحولیاتی تنقید (Ecocriticism) فلسفہ ماحولیات کولوں سوجھلا گھن کراہیں ادب تے وسوں دے طبعی ماحول دے وچ کاررشتیاں دا مطالعہ کریندی ہے۔ انہاں رشتیاں دے مطالعے دا دگھیر ہکو مقامیت (Region)آجڑیت / راعیانیت (Postorlism)، منظر نگاری (LandScape Writing)یا ول بن نگاری (Wilderness Writing)تک گُھٹا ہویا کائنی، بلکہ ماحولیاتی تنقید بیاں کئی سماجی تھیوریاں تے ادبی نظریات نال وی گٖوڑھا گٖانڈھا رکھدی ہے۔
مارکسیت، سماجیت، ساختیت، تریمت حسیت، نو آبادیت تے مابعد نو آبادیت دے کئی تنقیدی اوزار (Critical Devices)ماحولیاتی تنقید کیتے بٖانہہ بٖیل بنْدن۔ ماحولیاتی تنقید ایں نظریے تے پکا یقین رکھیندی ہے، جو بندے دیاں ثقافتی سر گرمیاں اوندے طبعی ماحول تے وی اپنْے اثرات مرتب کریندن۔ ماحولیاتی تنقید فطرت تے ثقافت دے درمیان ہک ربط ہے۔ جیہڑا ادب تے زبان دی ثقافتی ٹورکوں اپنْا موضوع بنْیندے۔ ماحولیاتی تنقید اپنْے خاص مؤقف موجب ہک سراؤں زمین نال جڑت رکھیندی ہے تے ڈٖوجھے پاسوں ادب نال۔ ایہ ایجھاں نظری ڈسکورس ہے۔ جیڑھاانسانی تے غیر انسانی مخلوق دے درمیان ہک مکالمے دی راہ پدھری کریندے۔ (۲)
ماحولیاتی تنقید ادب وچوں ماحولیات تے فطرت کون نشابر کریندی ہے۔ محمد اقبال آکھیا ہا:
فطرت کے مقاصد کی کرتا ہے نگہانی
یا بندہ صحرائی یا مرد کہستانی
روہی چولستان داا واسی ہوئے تے اپنْے ماحول دی عکاسی نہ کرے، ایہ کینویں تھی سگٖدے؟ روہی دے لوکیل نال جڑیا سرائیکی نثر دا ہک وڈٖا تے اہم ناں عبدالباسط بھٹی ہے۔ جتھاں انہاں دی نثر تخلیقی محاورے تے چسولی ڈکشن نال سنگری ستری ہوئی ہے، اتھاں انہاں دیاں لکھتاں وچ روہی تے اوندے ماحول دے نال نال سرائیکی وسوں دی سنبھل تے سوگھ جٖاپدی ہے۔ انہاں دیاں کہانْیاں تے افسانے اپنْی بھوئیں وچوں پھپھڑدن۔ وسوں دے سہنْپ تے کُجھپ، اتھوں دے مقامی بندے دیاں محرومیاں تے مجبوریاں دے نال نال مقامی شئیں تے ثقافت کوں وی نشابر کریندن۔
پروفیسر جاوید چانڈیو باسط بھٹی دیاں کہانْیاں دا ماحولیاتی جائزہ پیش کریندے ہوئیں لکھئیے:
”بھٹی دی ا یں دِھر وچ اوندی زبان بٖہوں اہم کردار ادا کریندی اے۔ جیڑھی کہیں وڈٖے شہر دے دوہیں تے دودڑوات آونْ دی بجائے حالی وی کترنْ دی خشبو وچوں آپنْی سکھنْی ریت کوں رنگ لیندی اے۔ اوندیں کہانیں وچ بندے کنیں زیادہ اُوندا ماحول الویندے۔ جیڑھا بندے کوں وسوں وچوں کُھلیندے۔ بھٹی دا اصل کردار اوندی وسوں اے۔ جیڑھی گزریل پنجاہ سالیں وچ بٖہوں بدل گٖئی اے تے جو کُجھ نواں اگٖوں آئے اُوندے نال بندے دی جڑت نئیں تھی سگٖھی۔“ (۳)
باسط بھٹی دا پہلا افسانوی مجموعہ ”وکاؤ چھانورا“، ایں مجموعے وچ شامل ہک نمائندہ افسانے دے ناں تے ہے۔ انہاں اپنْے ایں افسانے وچ روہی وسوں دے ماحول تے اوندی تہذیب و ثقافت دے بیان سانگے ہک جٖال دے چھانورے کوں چنْیئے۔ روہ وچ ہک چھانورے دی کیا اہمیت تھی سگٖدی ہے؟ایہ کہیں ایر کنڈیشن وچ باٖہونْ آلے دی بجائے ہک روہی دا واسی ای جانْ سگٖدے تے ڈٖس سگٖدے۔باسط بھٹی ایندی ڈٖس ڈٖیونْ وچ بٖہوں کامیاب رہیے۔
”وکاؤ چھانورا“ روہی دی مکدی وسوں دا نوحہ وی ہے۔ جیویں مرزاہادی رسوا لکھنؤ دی زوال پذیر تہذیب کوں بیان کرنْ سانگے اوں تہذیب دے اہم مرکز طوائف تے اوندے کوٹھے کوں چنْیا۔ کوٹھا ای ایجھاں شیشہ ہا جیندے وچوں لکھنؤ دے سارے طبقات دی اصل شکل ڈٖٹھی ونجٖ سگٖدی ہئی۔ جٖال دا چھانورا ای ہک ایجھاں شیشہ تھی سگٖدا ہئی۔ جیہڑا روہی دی تہذیب، اوندے ماحول تے سُنْپ، کُجھپ، رج کج تے اجوکیاں محرومیاں کوں نشابر کر سگٖدا ہئی۔ ایویں خواجہ فرید سئیں جٖال تے اوندے پھَل پیلھوں کوں اپنْی وسوں دی تہذیب و ثقافت تے ماحول دے استعارے دے طور تے پیش کیتا ہئی۔ جیندے وچ ہک عجب رمز لُکی ہوئی اے۔
آ چنْوں رَل یار
پیلھوں پکیاں نی وے
باسط بھٹی دا ایہ افسانہ ہک مقامی روہیلے دی زبانی بیان کیتا گٖئے۔ جیہڑا پڑھ لکھ کے شاہر تاں ونج وَسدے پر شاہر دے غیر فطری تے بنْاوٹی ماحول وچ روہی دیاں یاداں تے تانگاں اوندے جیونْ دا آسرا ہن۔ ایہ او مقامی بندہ ہے، جیہڑا اپنْی وسوں نال جڑیا ہوئے۔ ایندی سَندھ سنَدھ روہی وسدی ہے۔ مقامی بندہ اپنْی بھوئیں توں اصلوں جدا نئیں تھی سگٖدا۔
”میں ہک روہیلا ہاں تہوں تاں روہی میڈٖی سَندھ سنَدھ اِچ وسدی اے پر وقت ویلے میکوں روہی کنوں نکھیڑ سٹیے نوکری میکوں بے گھر چا کیتے انویں دنیا دے کھپارے ایں ویڑھ گٖن جور وہی ونجٖنْ اوکھا تھی گٖئے۔ ہک تاں نوکری دا رولا ڈٖوجھا بٖالان دی پڑھائی ول جا ٹکانْا وی شہر بنْا بٖیٹھاں۔ ایہ جٖانْدے ہوئے وی جڈٖاں مریم پریساں پیو ڈٖاڈٖے آلے گستان در گھئی پیر اچ۔میں اماں ابے کوں وی ڈٖاڈھا آہداں جو میڈٖے نال شہر آر ہو۔ میں جڈٖاں وی ابے سئیں کوں ایہا گاٖلھ کیتی اے۔ انہاں ٹھڈا شُکارابھرولدی ڈٖتی ہے۔
ووئے پتر آ! توں چاہندیں جو اساں جیندے جی پیو ڈٖاڈٖے دیاں قبراں کنوں نکھڑ ونجٖوں۔“(۴)
جاری ہے۔۔۔۔
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر